TEORITE BASHKEKOHORE
Teorite bashkekohore.
Kushtezimi operant.
Ligji i efektit te Thorndaikut.
Pikpamja e Skinerit.
Parimet e kushtzimit operant.
Natyra e perforcimit. Skema
e perforcimit.
Ndeshkimi.
Kategorite e ndeshkimit.
Si funksionon ndeshkimi.
Aplikime te kushtezimit operant.
Aplikime te kushtezimit operant.
Teorite moderne
te kushtezimit klasik largohen prej
teorise se Pavllovit ne disa menyra. Ndersa teoria e Pavllovit
konsistonte se stimuli i kushtezuar dhe
i pakushtezuar do te ngacmonin te njejtin tip te reagimit, teorite moderne
pranojne se reagimet e kushtezuara dhe ato jo te kushtezuara shpesh ndryshojne.
Ne disa raste, vecanerisht kur stimujt e pakushtezuar eshte nje ilac, stimuli i
kushtezuar ngacmon reagime te kunderta. Kerkimet moderne tregojne gjithashtu se
se te kushtezuarit jo gjithmone kerkon nje afersi te ngushte te te dy stimujve.
Ne te nxenet e shijes se papelqyeshme, njerzit mund te zhvillojne neverine per
nje ushqim te vecante ne se ato e bejne per te vjelle pas ngrenies se tij edhe
ne se semundja fillon disa ore pas ngrenies.
Psikologet sot
gjithashtu i njohin qe kushtezimi klasike nuk ndodhi automatikisht kurdohere
kur dy stimujt jane perseritur ne cift. Psh. Supozohet se nje eksperimentues
kushtezon nje qen te zgjedhe te nje drite duke shoqeruar driten me ushqimin. Tjeter,
eksperimentuesi perserit ciftet te dy driten dhe nje ton muzikor me ushqimin.
Kur ksperimentuesi paraqet tonin muzikor vetem, qeni do te reagoje dobet ose
hic ndaj kushtezimit. ( jargavitja) sepse toni krijon nje informacion te
ri. Drita tashme e ngaterron qenin te pergatitet se ushqimi po vjen. Ky fenomen u zbulua prej psikologut
amerikan Leon Kamn ne 1968 dhe eshte
quajtur bllokim sepse kushtezimi paraprak bllokohet nga nje kushtezim i ri.
Konjektinjizmi
Asociation - shoqerime
Edward L.
Thordike (1874 – 1949) ishte nje psikolog amerikan i spikatur, teoria e te
cilit -
teoria e te nxenit – konjektivizmi- ishte dominant ne USA gjate gjysmes
se pare te shekullit XX. Ndryshe nga shume psikologe te hershem, ai ishte i
interesuar per edukimin dhe vecanarisht per te nxenet, transferimin, vecorite
individuale dhe intelegjencen. Ai aplikoi nje rruge ekspeimentale te matjes se
arritjeve te rezultateve nga nxenesit e shkolles.
Impakti i tij ne edukim eshte pasqyruarr ne Shperblimin e Thordaikut, nderi me
i larte i dhene prej Sektorit i Psikologjise se Edukimit te Shoqates se
Psikologeve Amerikane per kontribut te shquar ne psikologjine e edukimit.
Te nxenet provo dhe gabo
Puna e madhe e
Thordaikut permblidhet ne serine trevolumshe “Psikologjia e Edukimit” (1913a,
1913b, 1914)
Ai provoi se
tipet me themelore te te nxenit perfshijne formimin e shoqerimeve konjeksionet
midis eksperiencave ndijore (perceptimet e stimijve ose ngjarjeve) dhe i
impulseve nervore (reflekset) qe manifestojne vete te sjellurin.
Kjo eshte nje
teori kushtezimi sepse thekson lidhjen midis stimulit dhe reagimit si baze e te
nxenit.
Thordaiku
mendonte se te nxenet shpesh ndodh me provo dhe gabo (selektim dhe konjektim)
Ai filloi studimin e te nxenit duke kryer nje sere ekserimentesh ne kafshe.
Kafshet ne situata problemore provonin te realizonin nje qellim (marrjen e
ushqimit, arritjen e nje paracaktimi) Nepermjet shume reagimesh ata mund te te
kryejne, ata zgjedhin nje, e kryejne ate dhe perjeton pasojat. Me shpesh
ata bejne nje reagim te nje stimul, me vendosmerisht ky reagim behet i lidhur
te ky stimul.
Ne nje situate
tipike eksperimenti, nje mace e vendosi ne nje kulvi, kafaz. Macja mund te hapi
nje kapanxhe daljeje me shtyrje te nje shkopi ose duke terhequr nje zinxhir.
Pas nje seri reagimesh te rastesishme, macja perfundimisht arrin te hape
kapakun dhe merr ushqimin. Pas kesa macja rikthehet ne kafaz. Duke e perseritur
veprimin macja nepermjet reagimeve arrin te beje me pak gabime dhe te mesoje se
si te dale nga kafazi..
Te nxenet provo
dhe gabo ndodh gradualisht si reagimet e
suksesshme jane perforcuar dhe te
pasukseshme jane abadonuar. Konjeksionet jane formuar mekanikisht permes
perseritjeve: dija e vetdijshme nuk eshte
e domosdoshme, e nevojshme.
Kafshet nuk kupton, ose nuk ka zgjuarsi.
Thorndaiku kuptoi se qeniet humne eshte shume komplekse sepse njerezit jane te
angazhuar ne tipe te tjera te te nxenit duke perfshire idete e konjektuara,
analizen dhe arsyetimin. Megjithate
ngjasimi ne rezultatet kerkimeve prej studimeve te kafsheve dhe njerezve te
kryera nga Thorndaiku per te shpjeguar te nxenet kompleks me parimet e te
nxenit elementar. Nje proces i edukimit te te rriturve proceson miljona kojektime stimul reagim.
Ligji i ushtrimit
Idete baze te
Thorndike per te nxenet jjane meshiruar ne “Ligjet e Ushtrimit dhe Efektit”
Ligji i
ushtrimit: Cdo lidhje forcohet ne perpjestim me numrin e hereve qe ndodh e po
ashtu edhe me mesataren e fuqise se zgjatjes se lidhjes. Kur nje lidhje midis
nje stimuli e reagimi nuk eshte percaktuar per njefare kohe, forca e lidhjes
bie. Eksperimentimi i vazhdueshem dhe
kriticizmi e detyruan Thorndike te shikoje ligjin orgjinal te ushtrimit pas
vitit 1930. Ai kuptoi, qe vetem praktika ishte e pamjaftueshme per
permiresimin. Duhej edhe nje forcim i lidhjeve me ane te perforcimit , qe do te
thote te veproi ligji i efektit. Kur nxenesit e ushtrojne ata duhet te
jene te etdijshem per pasojat e asaj qe
bejne perndryshe praktika behet jo efektive madje e demshme nese hyn brenda
gabimi.
Ligji i
Ushtrimit ka dy pjese. Ligji i perdorimit – nje reagim te nje stimul perforcon
konjektimit e tyre. Ligji i mosperdorimit – kur nje reagim nuk eshte bere te
nje stimul, forca e kenjeksionit eshte e dobet (braktisja) Sa me gjate te
jete intervali kohor para nje reagimi aq
me i madh eshte dobesimi ne forcen e konjeksionit.
Ligji i Efektit qendror ne teorine e Thorndike (
1913b)
Ligji i efektit
thekson pasojat e sjelljes: Reagimet duke rezultuar ne koseguenca te kenaqshme
( shperblimi) jane nxene. Reagimet qe prdhojne kompetenca te merzitshme
(ndeshkimi) nuk jane nxene. Kjo eshte nje pamje e te nxenit
Sa me e madhe te
jete kenaqesia apo pakenaqesia aq me te forta apo me te dobta limit eshte jane
lidhjet S –R. Me 1932 Thorndaiku e rishikoi ligjin per te theksuar qe efekti
forcues i shperblimit eshte shume me i madh se sa efekti dobesues i denimit.
Nxenesit tentojne te mesojne ne menyre efikase e te ruajne me gjate ato ckane
mesuar, ne se kjo veprimtari ka pasoja te kenaqshme.
Per shume vite,
Thorndaiku pati nje ndikim te fuqishem ne praktiken arsimore per shkak te
kembenguljes se tij mbi nje baze shkencore per edukimin. Shpjegimi tij per
transferimin e te nxenit eshte ende kuptimplote. Te quajtur elementet identike,
teoria ben te ditur qe te nxenet mund te zbatohet ne situata te reja vetem kur
ka elemente identike ne te dyja situatat. Mesimi i mire fillon me njohjen e
qellimeve te te nxenit, te cilat shnderrohen ne stimul (Hergenhahn 1988) Thorndike theksonte:
Merrni ne
konsiderate mjedisin e te nxenit
Merrni ne
konsiderate reagimin me te cilin doni ta lidhni
Formoni lidhjen
(shfrytezoni kenaqesine)
Ligji i gatishmerise
Kur dy organizma
jane gati te vendosin nje lidhje, atehere eshte e kenaqshme te veprosh keshtu e
te mos veprosh keshtu eshte e merzitshme. Thorndaiku e besonte qe gatishmeria
per te ndryshuar sjelljen (ne kete rast per te vendosur nje lidhje te re),
eshte nje kusht i rendesishem i te nxenit, sepse kenaqesia ose deshtimi varet
nga gjendja individuale e gatishmerise. Shkollat s’mund t’i detyrojne me force
nxenesit dhe studentet te mesojne ne se ata nuk jane biologjikisht e
psikologjikisht te pergatitur.
Zbatimi ne mesim
Si nje profesor
i edukimit ne Kolegjin e Mesuesve, Universiteti i Kolumbias, shkroi librat qe i
adrsoheshin temave te tilla si: qellimet e edukimit, procesi i te nxenit,
metodat e mesindhenies, sekuencat kurrikulare dhe teknikat per vleresimin e
rezultateve.
Teoria e puqjes
(E. Guthrie)
Nje tjeter
teoricien qe përkrahu nje kendveshtim mbi sjelljen ne te nxene eshte edhe Edwin
Guthrie (1886 – 1959), i cili trajtoi parimet e te nxenit qe reflektojne
shoqërimet. Ashtu si Watson, Guthrie besonte se nje shkence e sjelljes humane duhet
te bazohet ne fenomene te dukshme.
Veprimet dhe
lëvizjet
Parimet baze te Guthries reflektojne idene e afersise,
puqjes se stimulit dhe reagimit.
“një kombinim i
stimujve të cilët nxitin një veprim, gjate perseritjeve te tij ai do te ndiqet
prej këtij veprimi”
Dhe alternativ
Motivet e
stimulit qe jane aktive ne kohen e reagimit ndikojne te japin perseri kete
reagim gjate perseritjes se stimulit.
Levizjet jane
sjellje te veçanta, diskrete, qe rrjedhin nga kontraktimi i muskujve. Guthrie i
vecoi levizjet nga veprimet ose nivelin e lëvizjeve ne shkalle te gjere qe
shpien ne nje rezultat te pritshem. Te luajturit ne piano dhe përdorimi i nje
kompjuteri jane akte qe perfshijne shume lëvizje. Nje veprim, akt i caktuar
mund te permbaje ne vetvete nje larmi lëvizjesh. Akti mund te mos saktësoi
lëvizjet precize. Ne basketboll psh., shenimi i nje koshi realizohet nepermjet
shume lëvizjeve.
Te nxenet
kontiguit nënkupton se nje sjellje e ndikuar nga nje situate e caktuar do te
perseritet kur kjo situate te jete rikthyer. (Guthrie 1959) Ndonjehere, te
nxenet kontiguit eshte selektiv. Ne
ndonje moment te dhen nje person eshte ballafaquar me shume stimuj dhe
shoqërimet apo lidhjet S-R nuk mund te
jene pervetesuar prej tij. Madje vetem nje numer i vogel i tyre jane
selektuar dhe kane ruajtur kete shoqerim.
Parimet e teorise se Guthries përqendrohen, adresohen tek memoria. Sinjalet verbale jane shoqërime,
lidhje me stimulin e kushtezuar ose me ngjarjet ne kohen e te nxenit. Harresa perfshin te nxenet e ri dhe eshte ne saje te interferences ne te
cilen eshte realizuar nje reagim alternativ.prej nje stimuli te vjeter.
Forca e shoqerimit
Parimi baze i
Guthries ishte se te nxenet ndodh si rezultat i bashkëveprimit stimul
reagim.Guthrie (1952) formuloi nje parim te dyte shume te rendesishem, te cilin
e quajti associative strength.
Nje motiv
stimuli arrin forcen e plote te shoqerimit ne rastin e tij te cifttimit te
pare, me nje reagim.(f.50)
Ai hodhi poshte pikëpamjen e shoqerimit
nepermjet frekuencave, i mishëruar ne Ligjin e te ushtruarit te Thorndike.
(Guthrie 1930) gjithashtu ai nuk sugjeroi se njerëzit nxene sjelljet komplekse duke u stërvitur
ndonjehere, ai besonte se ne proven e pare shoqerohen e bashkohen nje ose me
shume lëvizje. Perseritja e nje situate përforcon lëvizjet, i kombinon lëvizjet
te veprimi dhe përforcon veprimin nen kushtëzimet e ndryshme ambientale.
Eksperimenti i
Guthrie dhe Horton (1946) me macet u interpretua si baze e parimit te te nxenit
all-or- none. Ata perdoren nje puzzle
box si ajo e Thorndike. Shembull:
Shembulli klasik
eksperimental për Teorine e puqjes është të nxënët e maceve për të dalë nga një
puzzle box (Guthrie & Horton, 1946).
Guthre përdori një kuti me panele qelqi që e lejonte atë të fotografonte
lëvizjet ekzakte të maceve. Këto fotografi treguan se macet mësonin të
përsëritnin të njëjtat sekuenca të lëvizjeve që shoqëronin lëvizjet që i
paraprinin daljes nga kutia..
Prekja e nje
posti ne qender rrotullon mekanizmin qe hap deren dhe lejon daljen e maceve.
Kur macet fillimisht ishin brenda ne kafaz, ata kqyren ato tek benin nje sere lëvizjesh te zakonshme.
Perfundimisht ato arrinin te lëviznin mekanizmin dhe te dilnin. Ato mund te
kishin shkelur postin me nje puter, mund te preknin nga ana e kundert ate, ta
realizonin rastësisht. Kur macet realizonin daljen, perseritej veprimi nga
fillimi. Përmirësimi ndodh sepse lëvizjet e kota janë të pamësuara ose të
pamësuara në shoqërimet e suksesshme
Pikpamja e
Guthrie nuk perfshin ate qe studentet
te zgjidhin problemet me pjesëtim apo te barazojne ekuacionet kimike qe
kerkojne aftesite e mesuara. Veprimet mund te kene shume tipe te ndryshme te
problemave dhe ekuacioneve dhe teorikisht do te transferohen - studenti do te jete i afte te zgjidhe
problemat dhe te barazoje ekuacionet ne kontekste te ndryshme. Guthrie e pranon
pikëpamjen e Thorndrike te elementeve identike. Te realizosh transferimin,
sjelljet duhet te jene praktikuar ne situata ekzakte ne te cilat ata duhet te
jene pyetur ne tabele, banke, ne grupe te vogla apo ne shtepi.
Shperblimi dhe
ndeshkimi.
Guthrie besonte
se reagimet nuk kishin nevoje te perseriteshin per t’u nxene. Mekanizmi kyc
eshte puqja apo contiguity ose te ciftuarit ne kohe midis stimulit dhe
reagimit. Reagimi nuk ka pse te jete satifaksionues; nje ciftim pa konsekuenca
shpie ne te nxene.
Guthrie (1952) e
kundërshtoi ligjin e efektit te Thordrike
sepse kenaqesia dhe zemerimi jane efekte te veprimit, prandaj ata nuk
mund te ndikojne tek te nxenet prej
lidhjeve te mëparshme por vetem te atyre te mepasme. Shperblimi duhet te
ndihmoje pengimin e te panxënit (harreses) sepse ata nxitin reagime te reja prej shoqërimeve me
aluzione stimulues.Ne eksperimentin e Guthrie dhe Horton (1946), shpërblimi (dalja
nga kutia) qe fitonte kafsha nga te konteksti i te te nxenet dhe ndalimit te
pervetesimit te shoqërimeve te tjera ne kuti. Ne menyre te njejte, ndeshkimi do
te ndalonte te panxenet vetem ne rastet kur kafsha do te nxere dicka
akoma.
Kontiguiteti
eshte nje tipar qendror i te nxenit shkollor.
Tabelat e veprimeve i ndihmojne nxenesit te mesojne veprimet aritmetike.
Nxenesit mesojne te shoqerojne nje stimul (4 x 4) me nje reagim (16) Fjalet ne
gjuhe te huaj shoqerohen me fjalet ne gjuhen amtare dhe simbolet kimike me
emrat e elementeve perkates Nje shembull ku reagimi duhet te pengoje mosnxenien
konsiderohet nje student qe reagimin “16” te tabela “4x 4” shperblehet nga
mesuesi me “shume mire”.Heren tjeter nxnesi eshte prezantuar me te njëjtin
tabele dhe ai eshte i prire te perserite “16”. Lavdërimi shmang formimin e
shoqërimeve te reja ne tabelen e shumëzimit.
Formimi i zakoneve dhe ndryshimi
Zakonet jane
sjellje te zakonshme te formuara prej shume aluzionesh, sinjalesh. “Trajto
te tjeret me respekt” nevojitet te jete
lidhur me klasen, laboratoret, hollet, oborrin, palestren, kafe, sheshin e
lojërave etj. Zbatimi i këtij
rregulli ne te gjitha ambientet e mesiperme, te sjellurit e nxenesit me respekt
ndaj te tjereve kudo e me kedo, kthehet ne zakon. Ne se nxenesi gjykon se kjo
sjellje eshte vetem per ne klase, atehere ajo nuk eshte zakon.
Guthrie ne 1952
shkroi se celsi per ndryshimin e sjelljes eshte te ( te gjesh sinjalet qe nisin veprimin dhe te praktikojne reagimin
tjeter te keto sinjale. Guthrie identifikoi tre metoda per ndryshimin e zakoneve:
Metoda e Pragut - Metoda e Lodhjes - Metoda e
Papjtueshmerise
Gjithashtu keto
metoda shfaqin dallimin ne sipërfaqe, ato prezantojne sinjalet e veprimeve te
zakonshme por jo qe te jete fiksuar per t’u zbatuar.
Ne Metoden e Pragut: sinjali (stimuli) per te ndryshuar
zakonin (reagim i padeshirueshem) eshte mesuar ne nje nivel te dobet qe nuk
nxjerr reagim, pasi ai eshte poshte nivelit te pragut te reagimit. Gradualisht
stimuli eshte futur ne nje intensitet me te madh deri sa ai te jete jape nje force
te plote. Kur stimuli futet ne nje force me te madhe reagimi do te jete sjellja
qe do te kete ndryshuar (zakoni). Psh., disa femije kundershtojne te hane
spinaqin pasi nuk e shijojne ate. Te ndryshojne kete zakon, prinderit duhet te
futin spinaqin me kafshata te vogla ose ta perziejne ate me ushqime qe i
kënaqin femijet. Me kalimin e kohes sasia e spinaqit qe ha femija mund te
shtohet.
Ne metoden e
lodhjes sinjali qe josh sjelljen eshte transformuar ne nje sinjal per shmangien
e tij. Ketu stimuli eshte futur me force te plote dhe individi performon
reagime te padeshirueshme deri sa ajo apo ai te behet i rraskapitur. Sitmuli
pershtat nje sinjal per nje reagim te pamesuar. Te ndryshosh sjelljen e nje femije te flakjes
ne menyre te perseritur te lodrave, prindi duhet te detyroje femijen t’i flake
lodrat deri sa ai te mos jete me i gezuar me kete gjest.
Ne metoden e
reagimeve te papajtueshemerise sinjali per reagime te padeshirueshem eshte
ciftuar me nje reagim te papajtueshem qe nuk perputhet me reagimin e
padëshiruar, pra dy reagime nuk mund te performohen njekohesisht,
njëherazi.Reagimi qe te ciftohet me sinjalin duhet qe te jete me atraktiv te
individi se sa reagimi i padeshirueshem. Stimuli formon nje sinjal per
joshjen e individit ne nje reagim te padeshirueshem.
Stimuli jep nje sinjal te ndryshimit te reagimit te mesuar. Te ndalosh te
ngrenet gjate te parit te TV njerëzit duhet te mbajne duart e tyre te zena (te
qepin te pikturojne te formojne puzzle). Me vone, te paret e TV behet sinjal
per tërheqjen ne nje aktivitet tjeter
ngrënie. Mosperputhja sistematike (përshkrimi i hershem) gjithashtu shfrytëzon
reagime qe nuk perputhen.
Guthrie (1952)
besonte se ndeshkimi ishte jo efektiv ne ndryshimin e zakonit. Ndeshkimi ndiqet
nga nje reagim qe nuk jep efekt ne shoqerimin stimul - reagim
Ndeshkimi jep
tek sjellja duke e frenuar ose duke e ndrydhur
zakonin por nuk e ndryshon ate. Ndeshkimi nuk krijon nje ndryshim ne
reagim ose ne stimul. Kercenimi i ndëshkimit edhe mund te provoje te jete nje
nxitje përkrah zakonit, ta ndryshosh zakonin negativ me perseritjen e reagimeve
te padeshiruaeshme. (reagim i papajtueshem)
Duke iu referuar
Gutriesë, të gjithë të nxënët është një pasojë e shoqërimeve, asocimeve midis
një stimuli të dhënë dhe reagimit. Veç kësaj Gutrie argumentoi se stimujt dhe
reagimet nxitin veçanërisht sistemet sensoro-motore. Ç’është nxënë janë veprime
jo sjellje.
Në teorinë e
puqjes, shpërblimi ose ndëshkimi luajnë një rol jo të rëndësishëm meqenëse ata
jepen pasi realizohet shoqërimi midis stimulit dhe reagimit. Të nxënit merret në një provë të vetme (plotësisht ose
fare) Megjithatë, meqenëse çdo model stimuli është pak i ndryshëm, për të
përftuar një reagim të përgjithshëm mund të jenë të domosdoshme kryerja e shumë
provave. Një parim interesant qe rrjedh prej këtij pozicioni është quajtur “postremity” i cili specifikon atë që ne
gjithnjë nxëmë gjërat e fundit, ne reagojmë ndaj një situate të veçantë
stimuli.
Teoria e puqjes sugjeron se harresa shkaktohet më tepër prej
interferencës se sa prej kalimit kohor; pasi stimujt shoqërohen me reagimet e
reja. Gjithashtu kushtëzimet e mëparshme mund të ndryshohen me shoqërimin e
reagimeve frenueser si frika ose lodhja. Roli i motivimit është të krijojë një
gjendje zgjimi dhe aktiviteti e cila jep
reagime që mund të jenë të kushtëzuara.
Fusha/Aplikimi:
Teoria e puqjes
mendohet se është një teori e përgjithshme e të nxënit, megjithëse shumica e
studimeve është bërë me kafshët. Gutrie i aplikoi sistemin e tij te
personalitet me çrregullime. (e.g. Guthrie, 1938).
Parimet: .
1. Që të ndodhë
kushtëzimi, organizmi duhet te reagojë aktivisht, të bëjë diçka.
2. Me që të
nxënit përfshin kushtëzimin e lëvizjeve specifike, instruksioni duhet te
prezantojë detyra shumë specifike.
3. Ekspozimi i
shumë variacione ne sinjalet stimuluese është i përshtatshëm ashtu si duhet për
të dhënë një reagim të përgjithshëm.
4. Reagimi i
fundit në një situatë të nxëni do të jetë korrekt meqenëse ajo do të jetë e
shoqëruar.
KUSHTEZIMI OPERANT
Nje prej tipeve me shtrirje me te gjera dhe nder tipet me te rendesishme te te nxenit eshte kushtezimi operant, i cili
perfshin krijimin e sjelljeve me te shoqeruarin e saj me nje shperblim, ose
zvogelon nje sjellje me shoqerimin e saj me nje ndeshkim. Psh. Ne se nje nene
fillon t’i jape te birit snekun e tij cdo dite qe ai pastron dhomen e tij, se
shpejti djali mund te pastroje disa hee dhomen e tij ne pritje te snekut. Ne
kete shembull sjellja e apstrimit te dhomes u krijua sepse ajo u shoqerua me
nje shperblim apo perforcim.
Ndryshe nga
kushtezimi klasik, ne te cilin stimuli kushtezuar dhe i pakushtezuar jane
shfaqur te pavemendshem per cfare nxenesi ben, kushtezimi operant kerkon
veprimin ne pjesen e nxenesit. Djali ne shembullin e mesiperm nuk do ta marre
snekun e tij pa pastruar se pari dhomen e tij. Termi kushtezim operant i
referohet te fakti qe nxenesi duhet te
veproje ose perforcoje nje sjellje, para
se te mare nje shperblim apo ndeshkim.
Skineri
Ne teorine e
Skinerit ndeshemi ne menyre te vazhdueshme me termin “perforcim”, qe ai e
konsideron nje element kyc qe shpjegon se si dhe pse ka ndodhur te nxenet.
Perforcimi eshte nje akt tipik qe perdoret si me poshte:
Perforcues mund
te jete nje ngjarje stimuluese, qe nese shoqerohet me afatin e duhur kohor me
nje reagim, priret te mbaje ose te rrite forcen e nje reagimi, nje lidhje
stimul – reagim, ose nje lidhje stimul – stimul. (Hals, Igeth dhe Diiz (1980). Skineri ben
dallimet midis parimeve baze te sjelljes dhe procedrave te ndryshme te
ndryshimit te saj. Perforcimi eshte nje parim sjelljeje ne te pershkruhet nje
lidhje funksionale mdis sjelljes e faktoreve te ndryshem kontrollues. Ne dallim
me te paren procedurat e ndryshimit te sjelljes eshte nje metode e perdorur per
ta zbatuar kete parim ne praktike. Lavderimi psh eshte nje procedure qe
mund te jete nje perforcues shume i fuqishem. Nese, menjeher lavderoni reagimet e
sakta te nje nxenesi dhe vereni se ai rrit keto lavderime, lavderimi mund te
identifikohet si nje procedure e Kolbergut ndryshimit te sjelljes qe funksionon
si perforcues.
Parimi i perforcimit ka ne thelb rritjen e shpejtesise se nje reagimi kur pasoja te
caktuara e ndjekin menjehere ate. Pasojat qe ndjek sjelljen duhet te
jete me ndikim mbi te. Nje ngjarje e mundshme qe rrit shpejtesine e sjelljes
eshte quajtur perforues (Kazdin, 1989) Sapo lavderohet reagimi isakte inje
nxenesi, ritet mundesia ae ai ta kujtoje dhe ta perdore ate ne te ardhmen, ne
situata te ngjashme.
Peforcimi nuk
eshte sinonim me shperblimin. Ata qe nuk jane psikologe perdorin termin
“shperblim”. Prinderit mund t;i blejne femijes nje akullore pasi eshte sjelle
mire, nje trajner basketbolli mund te marre skuadren e tij per te ngrene psice
sebasku si shperblime te jashtme, ne te cilat asnje sjellje e vecante nuk
specifikohet per t’u perforcuar. Psikologet besojne se perforcimi behet efikas
kur zbatohet ne sjellje specifike ; nje nxenes merr lavderime nga mesuesi per
zgjidhjen e problemit apo pergjigjen e sakte te nje pyetje, jo ne teresi per
sjelljen e mire.
Modeli i
Skinerit e shfrytezon perforcimin si me poshte;
Parardhes –
reagim – perforcim
Paraardhesit
perbejne vargun e stimujve te mjedisit rrethues, praardhesit e panjohur
veprojne ne organizem ne nje kohe te dhene.Ne se perqendrohemi ne ate cka eshte
e dallueshme (reagimin) dhe e perforcojme ate, kontrolli i sjelljes kalon tek
mjedisi (psh, mesuesit – prinderit) (Kthehuni edhe nje here te Pavllovi dhe
vini re se si ai u perqendrua ne stimujt e kushtezuar dhe kjo eshte arsyeja qe
kjo u quajt teoria Tipi S i kushtezimit. Skineri u perqendrua ne
reagimt dhe teoria e tij u quajt Tipi R i kushtezimit.)
Natyra e perforcimit
Ne analizat e
tij Skineri u perqendrua ne menyren e
ndikimit te sjelljes se indivii boten qe e rrethon ate, sepse pasojat e
asaj sjelljeje ndihen dhe rritin keshtu tedencen e individit per te riprodhuar
ate sjellje ne rrethane te ngjashme. Kur Skineri arriti ne kete perfundim, ai
pati ne dispozicion nje mjet te fuqishem per te analizuar sjelljen. Cili
eshte ky mjet? Ndiqni me kujdes sythat e meposhtem.
Perdorimi i perforcimit
Le ta fillojme
me nje shembull te perdorur nga Skineri
“Imagjinoni qe
jeni nje femije dhjetevjecar dhe i hani shume embelsirat. Babai ju ka
nxitur gjate gjithe veres per te kositur barin: “Beje sot! Beje perpara se te
kthem ne darke ne shtepi!” Por nena juaj e cila e kupton mjaft mire sjelljen
njerezore , zbulon se dyqani prane shtepise suaj tregton nje lloj te ri
akulloreje e ju sigurisht e pelqeni. Ajo ju premton nga nje per cdo jave pas kositjes se barit. Ne fund te eres
shihni se jeni duke se jeni duke e prere barin me nje ritem te rregullt, pa
kercenime, me detyrim me force apo qortime.’
Ky ilustrim i
thjeshte permban gjithe elementet qe i beri besues te zjarrte shume prej
studiuesve te Skinerit. Ai tregon pse Skineri qe i pakenaqur me modelin
pavlovian te studimit te sjelljes njerezore. Skineri qe i vendosur te punonte
vetem me sjelljen e vezhgueshme me qellim te ndertonte nje strukture shkencore
te te nxenit dhe sjelljes.
Ne kete shembull askush nuk mund te identifikoje stimulin
qe e ben femijen ta kosite barin gjate veres. Te vetmet gjera reale me te cilat ne duhet te punojme jane sjellja jone dhe
e perforcuesit. (kujtoni; babai e urdheroi ta beje ate dhe ai e menjanoi
detyren) Skineri filloi analizat e tij me pellumbat dhe minjte, ekzaktesisht ne
te njejten menyre ne te njejten menyre dhe shume shpejt dalloi qe pasojat e
sjelljes, perforcuesit kishin force te fuqishme kontrolluese. Si perfudim do ta
permblidhnim mendimin e tij duke thene: Kontrollo perforcuesit qe te kontrollosh
sjelljen.
Skineri pohonte
se disa ngjarje shnderrohen ne perforcues negaive vetem kur i largimi i tyre
rrit reagimin. Mendoni per gjera qe jane te papelqyeshme ne mjedis. Psh. Ne se
jeni duke folur ne telefon dhe mbyllni deren per te zvogeluar zhurmat nga
jashte, stimuli (zhurme) eshte duke levizur i pasigurt mbi nje reagim (mbyllja e deres). Ka nje propabilitet te
rritur , qe ne te ardhmen ne do te kryejme te njejten sjellje (mbylljen e
deres) perseri. Ne analizen e Skinerit theksohet se “nje perforcues negativ
forcon cdo sjellje qe zvogelon ose perfundon se ndodhuri.”.
Perforcuesi
negativ vepron ne shume situata. Duhet te verejme se eshte e nevojshme per disa
ngjarje te padeshiruara qe te jene te pranishme me synim zbatimin e parimit per
te vepruar. Ne se doni te shmangni ngjarje te padeshiruara ne klase, kjo
procedure duhet te perdoret shpesh ne mesimdhenie. Megjithate eshte e
rendesishme te kuptohet koncepti dhe ndikimi i fuqishem potencial ne sjellje.
Llojet e perforcuesve
Ne kohen qe
vazhdonte te studiont sjelljen nga ky kendveshtrim, Skineri shqyrtoi me kujdes
perforcuesit dhe i kategorizoi ato sipas fuqise se tyre;
Perforcime
paresore jane ata qe ndikojne ne sjelljen e drejtperdrejte, pa nevojen e te
nxenit si: ushqimi, uji, seksi. Ne kete kuptim ato jane perforcues natyrore
tesjelljes.
Perforcuesit
dytesore jane ata qe kane fuqi perforcuese sepse kane qene te shoqeruar me
perforcues natyrore, paresore. Psh., ne se ndonje nga pellumbat e Skinerit kap
me sqep nje disk, do te ndiset nje drite e gjelbert, e ndjekur me pas nga
arritja e nje kokoshke. Drita e gjelbert ndizet pas provave te suksessheme dhe
pas perseritjes se provave, fiton keshtu gradualisht potencialin perforcues te
saj, duke e paralajmeruar pelumbin per ushqimin.
Perforcuesit e pergjithshem, nje forme e perforcuesve
dytesore, jane ata qe kane fuqi perforcuese, sepse jane te shoqeruar me
perforcues paresore. Parate i perkasin kesaj kategorie sepse te cojne te ne
zoterimin e ushqimit, lengjeve dhe gjerave te tjera pozitive, ai me pas behet perforcus i per nje
shumellojhmeri sjelljesh.
Perdorimi kohor i
perforcuesve
Skineri identifikoi dy lloj intervalesh te efektshme te
peforcimeve: Perforcim me interval kohor dhe te perpjestuar. Perforcimi me
interval kohor eshte perforcim i planifikuar, qe kryhet ne intervle kohe
plotesisht te percaktuar; psh., mesuesi vendos te lavderoi nje nxenes qe eshte
llafazan, vetem ne se ai nuk prish qetesine per psese minuta. Pas lavderimit nuk jepet asnje perforcim shtese, deri sa te kene
kaluar pese minuta te tjera.
Perforcimi perpjesetues eshte ai qe ndodh pas nje numri te
caktuar reagimesh. Psh. Mund te kembengulni qe nje nga nxenesit tuaj te beje
kater probleme matmatike perpara se te filloje nje veprimtari tjeter clodhese.
Ne se raporti (perpjesetimi) ndryshohet ne menyre te ngadalte mund te rezultoje
nje numer i cuditshem reagimesh nga nje numer shume i ulet perforcimesh.
Gjithashtu Skineri perdori kohezgjatje te ndryshme per te dy perforcuesit me
interval dhe perpjesetimore. Ne to perforcuesi mund te shfaqej pas nje
intervali te caktuar kohor ose pas nje numri reagimesh .
Rendesia e
perforcimit dhe identifikimi i klasave perforcuese e drejtuan Skinerin
te gjeje se cfare ndodh me sjelljen kur per ndonje arsye i shpeton perforcimit
te vazhdueshem, te perseritur shpesh: nxenesit nuk perforcohen me reagime te
deshiruar qe ata shprehin. Nxenesit marrin nota ne menyre periodike; punetoret
marrin paga dhe shperblime te tjera dyjavore ose mujore por qe te dy si
punetoret ashtu dhe nxenesit vazhdojne te sillen ne menyre te pershtatshme.
Pdergjigji ka te beje me efektivitetin e perforcimit te herepashershem,
vecanerisht ne perdorimin e intervaleve kohore te fiksuara. Planifikimet e
studimit te kater klasave kane dhene perfundime te qendrushme.. Skineri perdori konceptet e meposhtme per te cilat
po japin shpjegime te shkurtera.
1. Raporti i
fiksuar: Raportet e fiksuara, individet marrin nje perforcim cdo here qe ata
marrin numer fiks te reagimeve. Psh, nje punetor fabrike mund te fitoje nje
sasi te caktuar parash per cdo 100 artiuj te montuar. Ky tip i skemes zakonisht
prodhon nje model (stop and go) ndalese dhe nje ecje te perforcimitRaportet e fiksuara, individet
marrin nje perforcim cdo here qe ata marrin numer fiks te reagimeve. Psh, nje
punetor fabrike mund te fitoje nje sasi te caktuar parash per cdo 100 artiuj te
montuar. Ky tip i skemes zakonisht prodhon nje model (stop and go) ndalese dhe
nje ecje te perforcimit.
Perforcimi varet
nga nje numer i percaktuar reagimesh. Nese u kerkoni nxenesve te zgjidhin 30
problema nga libri, perpara se te bejne dicka tjeter, mbase dicka me te
pelqyeshme duhet te percaktohet per ta nje orar perpjesetimor i fiksuar i
perforcimit.
2. Raporti i
ndryshuar. Ne kete raport, individet duhet gjithashtu marrin nje numer te
pergjegjesive para marrjes se perforcimit, por numri eshte variabel dhe i
paparashikueshem. Makinat me kurdisje, rrotat e rruletes, dhe forma te tjera te
kumarit jane shembujt e kesaj skeme. Sjellja perforcohet e tedenca skemash te
ndodhura ne nje shpejtesi, porpocon te qendrueshem, me disa pauza. Keshtu shume njerez do te futin monedhat ne nje makinat e fatit
gjithnje e gjithnje ne gjetjen e shansit te fitimit te xhekpotit, i cili
sherben si perforues. Numri i reagimeve ndryshon nga nje perforcim tek tjetri.
Reagimet e kerkuara mund te ndryshojne sipas lendeve dhe nxenesit kurre nuk e dine se cili reagim do te jete i
perforcuar. Ne nje rast psh., mesuesi perforcon pas nje reagimi radhen tjeter
ai pret te behen pese reagime qe te perforcoje. Ka dhe raste kur disa mesues
s’duan te shohin vetem detyrat e plotesuara. Ata duan t’i ato gjate fazave te
ndryshme te ecurise se tyre se tyre dhe te shenojne cfare kane bere nxenesit.
3. Intervali i
fiksuar. Ketu individi merr perforcimin
per reagimin e tij vetem pas nje sasie te caktuar te kalimit te kohes. Psh. Ne
nje eksperimet laboratorik me nje interval te fiksuar, se paku duhet te kaloje
nje minute midis dhenies se perforcuesit. Ndonje reagim qe ndodh para nje
minute qe ka kaluar nuk jep efekt. Ne kete skeme, kafshet zakonisht nuk
reagojne ne fillim te intervalit, por ato reagojne me shpejt e me shpejt se
koha per ardhjen e perforcuesit.
Nje pergjigje
merr perforcim pas nje zgjatje te caktuar kohe. Sekuenca eshte si me poshte;
perforcim – 20 sekonda – rregull; perforcim – 20 sekonda –perforcim. Vereni qe
reagiet e bera ne intervalin prej 25 sekonda nuk jane te perforcuara. Mesuesi
ne menyre te rastesishme jepen pas nje pune te caktuar qe e kryejne ne kohen e
punes se pavarur te nxenesit dhe pastaj pyesin per pergjigjet, mbase pas 10 ose
15 minutash, nxenesit e mesojne kete model dhe dhe fillojne te punojne atehere
kur mesuesi eshte gati t’ua kerkoje plotesimin e detyres.
4. Intervali i
ndryshuar, gjithashtu kerkon kalime te kohes para dhenies e perforcimit, por
sasia e kohes eshte variable dhe e panparashikueshem. Sjellja ne kete rast
tenton te jete e njetrajtshme, por me e ngadalshme se ne ratio schedules.
Psh. Nje person provon te therrase dike linja
e telefonit te te cilit eshte e zene mund t’i bjere butonit radial cdo pese
minuta deri sa te kape thirrjen.Perforcimi varet nga koha dhe reagimi, por koha
midis dy perforcimeve ndryshon. Ne shembullin e mesiperm, mesuesi nuk pret qe
te kalojne 10 ose 15 minuta.
Cfare perfundimesh mund te nxjerrim nga analizat e Skinerit per
planifikimin e perforcimit?
Se pari, perforcimi i
vazhduar jep nje nivel te larte reagimi vetem per aq kohe sa vazhdon
perforcimi. Mesimi qe del per mesuesit; mos i perforconi ne menyre te
vazhdueshme nxenesit tuaj; ata e presin kete. (I pelqeni nxenesit ose s’doni te
beni mesim; ka te ngjare qe te tentoni te perdorni lavderimin
Se dyti; perforcimi i herepashershem rezulton ne
uljen te reagimeve, jep nje rezistence me te madhe ndaj zhdukjes (humbjet e
reagimit)
ne menyre te teperuar, jini te kujdesshem
Se treti; raporti kohor mund te perdoret per te
nxjerre nje nivel me te larte te reagimit, por lodhja mund ta pengoje veprimin.
Raportet e fiksuara jane me praktike ne edukimin; nxenesit perforcohen per
punet me shkrim., detyrat krijuese dhe provimet. Sidoqofte “pasreagimit te
nxenesve dhe marrjes se perforcimit, sjellja bie ne menyre te menjehershme dhe
efikasiteti ne nxenie zvogelohet shume “ ve ne dukje Skineri. Se katerti: eshte kohezgjatja e
intervalit ajo qe rezulton ne sjellje me te qendrueshme. Skineri me 1968
permblodhi kuptimin kuptimin e ketyre planifikimeve per edukimin si me poshte; “ Nxenesi do te jete me pak i varur nga nje
perforcim i menjehershem dhe i qendrueshem, nese ai ndodhet nen kontrollin e
perforcimit te herepashershem. Nese raporti i pergjigjeve te perforcuara
(ne raporte t perforcimit pozitiv dhe negativ, ne kontre fiksuara ose te
ndyshuar) eshte zogeluar ne menyre te qendrueshme, mund te arrihet nje stad ne
te cilin sjellja eshte mbajtur ne menyre te papercaktuar nga nje numer i
vogel i cuditshem perforcimesh.”
Ndeshkimi
Tani kemi theksuar rolin e rendesishem te perforcimit,
pozitiv dhe negativ, ne kontrollin e sjelljes: perforcuesit pozitive jane
stimuj, paraqitja e te cilee e forcon sjelljen dhe perforcuesit negative jane
stimuj, largimi i te cileve e forcon sjelljen. Por c’ndodh kur nje mesues ose
prind terheq nje perforcues pozitiv (psh., thote qe nje femije s’mund te shkoje
ne kinema) ose fut dicka te pakendshme (psh., qellon me shuplake apo qorton
ashper)? Skineri theksonte qe keta
tipa veprimesh formojne ndeshkimin.
Kazdin (1989), i
cili u mor me perpunimin e teorie se ndeshkimit te Skinerit e perkufizoi
ndeshkimin si me poshte:
“ Paraqitja e
nje ngjarjeje te padeshiruar ose heqja e nje ngjarjeje pozitive te nje reagimi
qe e ul shpeshtesine e tij”.
Vereni me kujdes se Kazdini permend dy aspekte te
ndeshkimit:
1. Pas nje
reagimi shfaqet dicka e padeshiruar. Ky eshte quajtur stimul i padeshiruar.
Psh., Ky eshte quajtur stimul i padeshiruar nje prind mund te qelloje femijen
qe i kthen fjalen brutalisht njerit prej prinderve. Mesuesit mund te qortojne
nxenesin qe flasin ne klase. Ne secilin rast, dicka e pakendshme e ndjek
sjelljen.
2. Dicka
pozitive zhduket pas nje reagimi. Nje femije qe godet nje tjeter kur jane duke
luajtur ne oborr, duhet te largohet nga loja. Nje i ri, qe sapo ka mesuar
makinen e qe nuk respekton sinjalet, mund te humbe te drejten e perdorimit te
makines qer nje kohe te caktuar. Ne rastet, dicka e pakendshme ndjek sjelljen e
padeshiruar.
Kategorite e ndeshkimit
Ne
literaturen per sjelljen, ndeshkimi eshte percaktuar si pasoje e nje sjelljeje
te pakendshme apo nje ngjarje miratimii pakendshem qe rezulton ne zvogelimin e
frekuences se sjelljes. Sipas Kazdinit ka tri kategori ndeshkimi: pasoja te
padeshirueshme, mohimi apo privimi nga pasojat pozitive dhe pasojat e bazuara
ne veprimtariForma me e dallueshme praktike e ndeshkimit perfshin pasojen e
padeshiruar te ne sjelljeje a pergjigje te nje individi. Ne se pasjat e ul
frekuencen e sjelljes, atehere percaktohet si ndeshkim. Verehet se ngjarja te
caktuara te padeshiruara (sic eshte te bertiturit) mund te rritin aktualisht
ndonje sjellje dhe si rrjedhim, percaktohen si perforcues.
Pasojat verbale, sic jane qortimet, zakonisht funksionojne si
ndeshkim. Pohimet verbale, (sikurse shpesh qortimi qe funksionon si qortim),
mund ta humbin efektivitetin e tyre kur perdoren dendur. Ngjarje te reja te
padeshiruara, sic eshte nderhyrja fizike (ndeshkimi trupor), jane percaktuar si
ndeshkime qe kane efekt, por qe nuk duhet te perdoren, vetem ne situata te
jashtezakonshme, atehere madje, dhe perdorimi i tyre mbetet mjaft i diskutueshem.
Mohimi i pasojave pozitive mund te sherbeje per te zvogeluar
dendurine e sjelljes negative dhe sherben si ndeshkim. Dy format me kryesore te
mohimit te pasojave pozitive jane; privimi, nje forme ndeshkimi (ku nje nxenes
privohet, humb te drejten per dicka te deshirueshme per nje periudhe kohe) dhe
reagimi i kushtueshem (nje forme ndeshkimi qe perfshin humbjen e nje
perforcuesi pozitiv; psh., mbas nje sjelljeje te keqe, nje nxenes s;mund te
jete per njefare kohe te gjate kujdestar klase apo nuk mund t’i caktohet nje
detyre me rendesi)Privimi per nje periudhe te gjate kohe nga veprimtarite qe
sjellin kenaqesi ka nje histori te gjate te perdorimit te gjate ne mjediset e
edukimit. Mund te keni degjuar ose pare raste ne te cilat nxenesit ndeshkohen
duke i detyruar te qendrojne me nje kembe ne fund te klases, duke i nxjerre
jashte mesimit, etj. Perdorimi i ndeshkimeve te tilla mund te cojne ne sjellje
te keqija me te medha, ndaj duhet bere kujdes.Privimi nga perforcimi pozitiv i
referohet bllokimit te gjithe perforcuesve pozitive per nje kohe te caktuar.
Perdorimi i ketij ndeshkimi nuk eshte efektiv, sepse nuk ve ne levizje te
gjitha burimet e perforcimit. Reagimi i kushtueshem perfshin humbje te nje
perforcuesi pozitiv dhe dhe ndryshe nga ai i meparshmi nuk perfishin nje
periudhe kohe gjate se cilesperforcuesit behen te pavlefshem Ky lloj ndeshkimi
perfshin nje gjobe te te je lloji te caktuar.Nje klase relativisht e re
eknikash ndeshkimi bazohet ne ndergjegjesimin e nxenesve per te ndiere
pergjegjesi per nje sjellje te pakendshme te kryer me pare. Per shembull, duke
i kerkuar nje nxenesi te beje dicka qe perfshin perpjekje ose pune, mund te
linde reagimin dhe atehere sherben si ndeshkim.
Mbikorrigjimi
eshte nje procedure qe perfshihet ne kete kategori Ajo permban nje gjobe per sjelljet e
papershtatshme qe realizohet ne dy menyra. Se pari: deshperblimi, kur personi
korrigjon efektet e nje veprimi negativ. Nje nxenes qe thyen lapsin e nje
nxenesi tjeter duhet ta zevendesoje ate.
Se dyti praktika
pozitive; kjo ka te beje me praktikimin ne menyre te perseritshme te nje
sjelljeje te pershtatshme nje nxenesi mund t’i kerkohet te demostroje erdorimin
e sakte te stilolapsit ose te lapsit gjate nje shkrimi. Sigurisht jo te gjitha
sjelljet qe nje mesues perpiqet t’i zvogeloje, do te korrigjonin dy komponentet
e mbikorrigjimit.
Si funksionon ndeshkimi
Duke studiuar
mekanizmat psikologjike te ndeshkimit, studiuesit kane identifikuar elementet
kyc te ndryshme qe ndikojne ne efektivitetin e tij. Kazdini ka percaktuar keto
mekanizma te funksionit te ndeshkimit: planifikimi i ndeshkimit. Zakonisht
ndeshkimi eshte me efektiv kur shperndahet cdo here, me teper se ne menyre te
herepashershme. Sidoqofte kur nuk vazhdon ndeshkimi, ezaurimi i nje reagimi te
ndeshkuar ne menyre orgjinale eshte me i madh ne kushtet e nje ndeshkimi te
vazhdueshem se sa eshte ne zbatimet e herepashershem. Nje mesues qorton nje
nxenes per thyrje te ndo nje rregulli do
te keshillohej ta perdorte qortimin sa here qe ndodh sjellja problematike. Megjithate sa here mposhtet nje
sjellje, procedura e ndeshkimit duhet zbatuar here pas here per ta ruajtur ate
nga rishfaqja.
Intensiteti i ndeshkimit. Dikur besohej se rritja e intesitetit te
ndeshkimit rrit efektivitetin e tij, por nuk eshte keshtu. Ne se merret e
konsiderate ndeshkimi, mund te perdoren forma me te zbutura te tij.
burimi i perforcimit. Zakonisht ndeshkimi shtohet kur ndryshojne burime
te tjera te perforcimit qe permbajne sjelljen. Eshte e rendesishme te dallohet
qe sjellja (si pozitive dhe negative) eshte e mbajtur nga rastet te ndryshme
perforcimi. Si rrjedhim ,ndeshkimi do te jete me efektiv kur nje sjellje e
caktuar nuk eshte perforcuar ne te njejten kohe qe jane perfshire rastet
ndeshkuese. Psh., kur nje mesues perpiqet te perdore ndeshkimin ne klase, eshte
praktike per nje cift nxenesish te perforcoje sjelljen perkatese te femijes
permes se qeshures ose rrahjes se shpatullave. Ndeshkimi do te pritej te
ishte me pak efektiv kur ciftet perforcojne femijen.re nxenesit
intervalet kohore te
perforcimit. Sjellja e shume nxenesve perbehet nga nje seri veprimesh qe
krijojn nje grup reagimesh. Ndeshkimi eshte me efektiv kur shperndahet shpejt
ne te gjitha jhallkat e sjelljes qe formojne nje grup pergjigjesh. Le te marrim
psh., qe hedh nje top letre ne klase. Ky veprim aktualisht perbehet nga nje
sere veprimesh qe cojne ne aktin final te hedhjes. Femija ka marre nje cope
leter, ben nje top me te, fut zgjidhjen magjike ne top dhe mendon ta hedhe ate
ne klase. Ndeshkimi eshte me
efektiv, ne se ai shperndahet ne te gjitha hallkat e ketij veprimi..
Shtyrja e ndeshkimit: Sa me vone te jepet ndeshkimi, aq me i ulet
eshte efekti i tij. Pasojat e sjelljes; kenaqesia ose dhimbja, jane efektive
kur ndjekin menjehere sjelljen. Shpjegimi per efektivitetin (ose jo) e
ndeshkimit shtrihet ne nje interval midis sjelljes dhe ndeshkimit: ne se ai
eshte i gjate, sjellja e padesiruar mund te perforcohet nga dicka ose dikush
tjeter ne mjedis. Ne kohen qe vini rrotull per te disiplinuar nje nxenes ai ose
ajo mund te kete terhequr vemendjen e shokeve qe mund te qeshin apo te reagojne
ne nje forme tjeter qe inkurajon sjellje o te mire. Gnithashtu ndeshkimi behet
me efektiv (ne kuptimin pozitiv) nese nxenesit dine me saktesi pse mesuesi po i
ndeshkon ata. Ndeshkimi i nje klase te tere, vetem per dicka te vogel, qe mund
te kene bere nxenesit mund te shkaktoje vetem ndjenja te keqia dhe tension.
Bejini te qarte nxenesit per ses po i ndeshkoni
dhe ini kosistente; nese
ndeshkoni dicka njehere, ju duhet ta ndeshkoni ate sa here qe shfqet –
paveresisht nga fajtori. ne te kundert nxenesit do te jene konfuze dhe do te
vazhdojne ta ekspozojne sjelljen.
Ndryshueshmeria
e ndeshkimit. Kazdini arriti ne perfundimin qe megjithese ndeshkimi zakonisht
kosiston ne nje rast te zbatuar mund te shtohen efektet pas ndonje sjelljeje te
caktuar, Eshte e mundur te ndodhin disa
tipa pershtatjeje ne efektet e perseritura te te njejtit ndeshkim (psh.,
gjithnje duke qortuar te njejtin femije do jene me pak efikase zbatimet
perseritura me siper) Kazdini qe i kujdesshem te tregonte qe ndryshimi nuk
nenkupton kombinimin. Te kombinosh ngjarje te tilla te padeshiruara do te ishte
i papelqyeshem madje i kundershtueshem ne fushen praktike dhe etike.
Perforcimi i
sjelljeve alternative. Nga perdorimet e
teknikave te ndeshkimit duhen te merren ne konsiderate dy pika te rendesishme:
se pari: ngjarjet e padeshirueshme te nje intesitetit pak ashume te dobet mund te
mposhtin efektivisht sjelljen ne se perforcimi gjithashtu eshte siguruar per
nje alternative pergjigjeje pozitive.
Se dyti: ndeshkimi zakonisht e meson nje person se cfare nuk duhet te beje, me
teper se cfare duhet te beje. Keshtu
eshte e rendesishme te vazhdohet me perforcim pozitiv, kur eshte perdorur
ndeshkimi, pasi kjo do te rrite efektivitetin e ndeskimit, do te perqendroje
vemendjen ne mesimin e sjelljeve pozitive ne vend te atyre negative. Ne kete
pike duhet te merren ne konsiderate dy pergjithesime rreth ndeshkimeve: a) pa
marre parasysh per cfare mund te mendohet per ndeshkimin si kuptim i sjelljes
kontrolluese, ndeshkimi eshte me efektivitet te larte kur perdoret si duhet. b)
Ka pak dyshim qe efektet anesore te ndeshkimit, shumica e te cilave jane te
padeshirueshme, te shoqerpjne ndeshkimin qe behet ne menyre rutine dhe zbatohet
pa e menduar mire.
Rekomandime per punen ne klase
Skineri qe nje
vezhgues konstant dhe kritik i praktikave arsimore. Duke perdorur mesimin e
aritmetikessi shembull, Skineri verejti qe nxenesit duhet te mesojne pergjigje
speciale gojore fjale figura shenja me permbajtje matematike. Ne menyre
konstante mesuesi duhet t’i ndihmoje nxenesit e tij ta arrijne kete sjellje nen
nje kontroll stimulues.
Nxenesit duhet
te mesojne te numerojne, te mbledhin, te zbresin, te shumezojne dhe te pjesetojne,
perpara se se mund te zgjidhin problema. Mesimi i ketyre procedura kerkon
perdorimin e duhur te perforcimit pozitiv qe duhet te jete i menjehershem dhe i
shpeshte (vecanerisht ne stadet e para te mesimit) Psh., Skineri vleresoi qe
gjate kater viteve te para te shkolles, mesuesit perdorin vetem disa mijera
raste perforcimi te sjelljes, por reagimet efikase matematike kerkojne te
pakten 25 mije raste gjate ketyre viteve qe te nguliten. Si mund te rriten
rastet pozitive?
Skineri kishte
mendimin se shkolla duhet te kerkoje per ata perforcues pozitive qe ato kane ne
dispozicionin e tyre sic jane hartimet apo referatet dhe punet e tjera me
shkrim, problemet per t’u zgjidhur dhe veprimtarite qe pelqejne nxenesit.
Hapi tjeter
eshte qe te behet kontigjenti i tyre i perdorimit sipas sjelljes se deshiruar.
Veprimtaria
teorike dhe praktike e Skinerit ka ndikim te drejtperdrejte ne punen e
mesuesit. Rekomandimet e meposhtme jane rrjedhim i kesaj vepre:
Perforcimi
mbetet nje mjet i fuqishem ne kontrollin e sjelljes.
Mesuesi duhet te
jete i vetedijshem per pasojat qe ato sigurojne.
I mirnjohuri
Parimi i Primekut ka ndikim te fuqishem ne punen e klases. (Deivid Primek)
Premack David, 1965, deklaroi se te gjitha organizmat perfshihen ne disa
veprimtari me shume se ne te tjerat. Pasi mesuesi te percaktoje veprimtarite me
te parapelqyera te nje nxenesi, mund t’i perdore ato si perforcues pozitive.
Psh duke duke vene re qe dis djem duan te menjanojne veprimtarite ne matematike
dhe te pelqejne te luajne me top, nje mesues mendjeprehte mund t’u premtoje
atyre kohe te lire per te luajtur futboll, pasi te kene kryer detyrat e
matematikes.
Perforcimi i
sjelljeve te padeshiruara mund te shkaktoje probleme ne vend qe t’i zgjidhe
ato. Perdoreni ndeshkimin me kursim dhe kujdes
gjte konstatimit se mund te kete raste kur asgje nuk ecen. Ne se ju
duhet te ndeshkoni, mundohuni qe nxenesit e prekur ga ndeshkimi te bejne dicka
qe mund te perdoret ne menyre pozitive. Veproni keshtu sa me shpejt qe te jete
e mundur.
Mesuesit duhet jee vigjlete ndaj planifikimit te kohes se
perforcimeve. Mbase mund te jete e pamundur te perforcohen te gjitha sjelljet e
deshiruara, kur vendosni qe nje sjellje e caktuar eshte me e rendesi
perforcojeni ate menjehere. Mos e lini kohen te kaloje.
Mesuesit duhet te vendosin ne menyre te sakte cfare duan
t’u mesojne nxenesve dhe pastaj te organizojne mesimin.
Hull zhvilloi një version të sjelljes në të cilin stimuli
(S) afekton organizmin (O) dhe realizon reagimin (R) në varësi të
karakteristikave të O dhe S. Me fjalë të tjera, Hull ishte interesuar në të
studimin e ndërhyrjes së variableve që afektojnë sjelljen si shtytja e parë,
nxitjet, frenuesit, përgatitjen
paraprake.(forca e zakonit) Si format e tjera të teorive të sjelljes,
përforcimi është faktor primar që përcakton të nxënit. Megjithatë, teorinë e
Hull, shtytja, nxitja reduktohet ose satisfaksioni i duhur luan një rol shumë
më të rëndësishëm në sjelljen se në strukturat e tjera. (i.e. Thorndike,
Skinner)
Boshti teorik i
Hullit konsiston ne shumë postulate që takohen në format matematikore; Ato
përfshijnë:
(1) organizmat zotërojnë një hierarki me aktivitetet të
cilat janë nxitur nën kushtet e stimulimit dhe përpjekjeve.
(2) forca e zakonit forcohet
me aktivitetet që janë shoqëruar me përforcimin parësor ose dytësor.
(3) Forca e zakonit ngjallet prej një stimuli tjetër që një
kushtëzim origjinal varet në afirmitein e stimulit te dytë në kushtet e
pragjeve të. dallimit.
(4) Stimujt shoqërohen me ndërprerje e reagimeve të bëra
frenues te kushtëzuar.
(5) potenciali i reaksioneve më efektive kapërcen
latencën e reagimeve.
Në këtë
potencial, Hull propozoi shumë tipe të variableve që tregojnë përgjithësimin,
motivimin dhe lëkundjet në të nxënë.
Një prej
koncepteve më të të rëndësishëm në teorinë e Hull ishte hierarkia e forcës së
zakonit; për një stimul të dhënë, një organizëm mund të reagojë në disa mënyra.
Mundësia e një reagimi specifik ka një mundësi probabilitet i cili mund të jetë
ndryshuar me shpërblim dhe është afektuar me disa variable të tjerë (frenim) Në
disa lidhje, hierarkia e forcës së zakonit përngjan komponentëve të teorive
konjitive si skema dhe sistemi i prodhimtarisë.
Aplikimi
Teoria e Hull
është menduar për të qenë teoria e përgjithshme e të nxënit. Shumica e
kërkimeve nënvizojnë se teoritë e të nxënit janë provuar me kafshë përveç Hull,
i cili fokusohet në të nxënin verbal Miller & Dollard (1941) paraqitën një
përpjekje për të aplikuar teorinë te një rang i gjerë i fenomenit të të nxënit.
Si një anë interesante, Hull filloi karrierën e tij të kërkimit të hipnozës.
- një fushë që e përfshinë atë në një
polemikë në Yeale. (Hull. 1933)
Shembull
Ky shembull
është përfshirë nga Miller & Dollard (1941): Një vajzë gjashtë vjeçe e uritur
do nje bombone, e cila i është fshehur diku midis librave në një bibliotekë.
Vajza fillon të tërheqë librat në një mënyrë të rastësishme deri sa ajo gjen
librin e duhur (210 sekonda). Vajza
është larguar nga dhoma dhe një copë e re bonboneje është fshehur në të
njëjtin libër. Në kërkimin tjetër të saj, ajo është shumë më tepër e orientuar
dhe e gjen bonbonen për 86 sekonda. Me
përsëritjen e nente te këtij këtij eksperimenti, vajza e gjen bonbonen për 2
sekonda. Vajza shfaqi një nxitje për bonbonen dhe duke kërkuar nëpër libra
shfaqi reagimet e saj të reduktuar këto energji Kur gjeti librin e duhur ky
reagim i veçantë u përforcua , duke formuar një zakon. Në provat pasuese, forca
e këtij zakoni ishte përforcuar deri sa ai të bëhet një shoqërim S-R në këtë vendosje.
Primet:
1. Nxitja është
esenciale në rregullën për të ndodhur reagimi.(studentit duhet te kërkojë të
nxërë)
2. Stimujt dhe
reagimet duhet të zbulohen prej organizmit sipas rregullës për të ndodhur
kushtëzimi. (Studenti duhet te jetë i kujdesshëm, i vëmendshëm)
3. Reagimi duhet
të bëhet rregull që kushtëzimi të ndodhë.
(studenti duhet të jetë aktiv)
4. Kushtëzimi
ndodh vetëm kur në se përforcimi satisfaksion një nevojë.(Të nxënët të kënaqë
kërkesën për të nxënë
Teoria e të nxënit gjurmues (Tolman)
Teoria e Tolmanit është quajtur biheviorizmi funksional
(teoria e sjelljs së qëllimshme) dhe shpesh është konsideruar si një urë midis
teorive bihevioriste dhe atyre konjitiviste. Duke ju referuar teorisë së
Tolmanit të të nxënit gjurmues, një organizëm nxë me gjurmimin e simboleve të
një qëllimi, të nxënit është përmes sjelljes kuptimplote. Tolamn theksonte
organizimin e aspekteve të të nxënit: “Stimujt të cilët janë lejuar nuk janë
lidhur pikërisht me transferimet e thjeshta te njëri tjetri me reagimet e
përpunuara. Për më tepër impulset e përfshira janë zakonisht të përpunuara dhe
të zhvilluara në dhomën qendrore të të kontrollit si në një hartë konjitive
tentimesh të ambientit. Dhe është kjo hartë konjitive, që tregon rruginat,
shtigjet dhe marrëdhëniet e mjedisit, të cilat përcaktojnë se çfarë regimesh do
të demonstroi kafsha.” (Tolman, 1948, p192)
Tolmn (1932) prezantoi pesë tipe të të nxënit.
(1. Të nxënit me përqasja) approach learning, (2. Të nxënit
me shmangie) escape learning, (3. Të nxënit me anullim) avoidance learning, (4.
Të nxënit me zgjedhje qelllimi) choice-point learning, (5. Të nxënit e
pavetdijshem) latent learning.
Të gjitha format e të nxënit varen nga mënyra dhe
zgjuarsia, gatishmëria, sjellja e orientuar në qëllime, e ndërmjetësuar prej
pritshmërisë, shpresës, perceptimeve, përgjegjësive dhe variabële të tjerë të
brendshëm dhe ambientalë.
Versioni i bihejviorizmit te Tolmanit theksonte më tepër
marrëdhenit midis stimujve se sa stimul – reagim. (Tolman 1922) sipas Tolman, një
stimul i ri (gjurmë) (the sign)
shoqërohet me stimujt kuptimplotë (të rëndësishëm,
shprehës) (the significate) përmes një serie çiftesh stimujsh të shoqëruar pa
qenë nevoja e përforcimit të rregullit për të realizuar të nxënit. Për këtë
arsye, teoria e Tolmanit ishte më afër me strukturën e Thorndike se sa teoria e
reduktimit te nxitjes së Hull apo bihevioristëve të tjerë.
Scope/Application:
Although Tolman intended his theory to apply to human
learning, almost all of his research was done with rats and mazes. Tolman
(1942) examines motivation towards war, but this work is not directly related
to his learning theory.
Gjithashtu Tolman mendoi që teorinë e tij ta aplikonte te
të nxënit human pasi të gjitha kërkimet ishin bërë me minjtë dhe labirinthet.
Tolman në (1942) provoi motivimin në drejtim të luftës pork y studim nuk lidhet
dirkt me teorinë e tij të të nxënit.
Shembulli:
Shumë kërkime të Tolmanit u bënë në kontekstin e të nxënit
të pozicionit. Në shumicën e eksperimenteve të famshëm, një grup i minjve
vendosej në një pozicion fillimi të rastësishëm në një një labirinth, ku
ushqimi ishte vendosur gjithashtu në të njëjtën zonë. Nje tjetër grup minjsh u
ishte vendosur ushqimi ne pozicione të ndryshme, të cilëve u kërkohej me
saktesi i njëjti model i kthimit prej pozicionit të nisjes. Grupi që kishte
ushqimin në të njëjtin pozicion performoi shume mirë se grupi tjetër, me sa
duket që demonstrimi që ata kishin nxënë
pozicionin më tepër se një sekuencë e veçantë e kthimeve.
1. Të nxënit është gjithmonë funksional dhe i udhëhequr nga
qëllimet.
2. Të nxënët shpesh përfshin përdorimin e faktorëve
mjedisorë për të arritur një qëllim (mënyrat – përfundimet – analizat)
3. Organizimet do të selektojnë kalimet më të shkurtra ose
më të lehta për të arritur qëllimet.
