Shekujt
VIl-VI para kr. kane qene ne historinë e Ilirisë nje periudhe zhvillimi
intensiv. Tregimet historianëve japin pak informacione per ekonomine antike , në
kolonitë helene të Adriatikut pasi ata
përqëndrohen me teper në çështjet politike dhe ushtarake. Kolonistet helene nuk
ka bërë një dallim të qartë ndërmjet oikos (familjes)dhe ndërmarrjeve te
biznesit ose ergasterioneve ,që kishin si personel skllevërit, në pronësi të
një sipërmarrësi(skllavopronari).
Në Dyrrah e Apolloni ekzistonin dyqanet ,qarkullonin pajisjet bujqësore, mallrat shtëpiake , tekstile, orendi pajisjet e shtëpisë së banesës ose te ekonomise bujqesore .etj. Në këto qytete kishte blloqe banimi(insula) ,tempuj, ndërtesa publike e ndertime te tjera.Supozohet se gjysma e tokes së përiferisë së qytetit (Hora ),mbillej, për çdo vit, me drithëra,por ka patur edhe vite ku perjetohej zia bukes.
Në Dyrrah e Apolloni ekzistonin dyqanet ,qarkullonin pajisjet bujqësore, mallrat shtëpiake , tekstile, orendi pajisjet e shtëpisë së banesës ose te ekonomise bujqesore .etj. Në këto qytete kishte blloqe banimi(insula) ,tempuj, ndërtesa publike e ndertime te tjera.Supozohet se gjysma e tokes së përiferisë së qytetit (Hora ),mbillej, për çdo vit, me drithëra,por ka patur edhe vite ku perjetohej zia bukes.
Pjesa tjeter e tokes ,rreth gjysma e sipërfaqes së përgjithshme e Horës , ishte destinuar per kullotjen e deleve dhe dhive .Kishte edhe toka qe perdoreshin si: kallamishte për t’u perdorur si lende te pare ne ndertimin e qerpicit apo per rritjen e gjineshtrave ,nga ku siguroheshin thuprat për shporta. Po ashtu,nje vend te rendesishem, zinte prodhimi i kripes,i nxjerre nga kenetat bregdetare.
Per ushqimin e perditshem, si burim i mundeshem konsiderohej mishi nga lepuri, dreri, dhe ndoshta edhe nga derrat të egër që siguroheshin nga gjuetia ne Horën malore te Oricumit.
Lenda e drurit (kryesisht bredhi ,qe staxhionohej nga mjeshtrit greke), ishte mjaft e perdoreshme për ndërtimin e anijeve. Lundrimi gjate shek IV para Kr.ishte perqendruar në mardhëniet me Greqinë veriperendimore ,Italinë e Jugut(Magnia graecia) ,e me qendra te tjera portuale te Mesdheut. Shumica e lendes drusore (bredh,selvi, lis), e nxjerre nga pyjet e Maleve Ilirike perdorej për ndërtimin e shtëpijave ,tempujve ,por herehere ajo perdorej edhe si lende djegese ne furrat e qeramikës.
Përdorimi i trareve te ullinjve të eger ,te destinuara për shartim,apo si fashatura ne hapjen e transheve, ishte nje zeje tjeter e vecante. Edhe prodhimi i katranit ,rrëshirës nga haloret,kishte prioritet ne artikujt e kohes. Peshku i kriposur ,njihej si nje mall per konsum te brendeshem, por edhe qe tregtohej nga Korinthi deri në viset veriore te Ilirisë.
Në vreshtari dhe prodhimin e ullirit , që nga shek.IV para Kr e ne vazhdim ,ne ultësirën pranadriatikase kishte punishte te prodhimit te vajit te ullirit, aq sa si kembim importet e nga Greqia (ene dhe bizhuteri)cilesoheshin nder artikujt e zakonshem te trafikut nderkombetar. Lokalizimi i nje grupi të amforave në agoranë e Apolonisë lidhet ngushtë me riorganizimin e taracës në jug të kodrës 104 në fund të shek. 4 pr. Kr. – gjysma e parë e shek. 3 pr.Kr.,kohë kjo kur Apolonia përjetonte një fazë lulëzimi dhe vetë qytetit .Tarraca pranë kodrës 104 ishte një vend impozant,me pamje të mrekullshme nga deti. Pranë saj ndodhej zona e shenjtë, stoa lindore, si dhe porta lindore e qytetit, përmes së cilës bëhej lidhja me prapatokën e afërt. Në këto rrethana taraca dhe vetë zona e shenjtë duhet të kenë marrë dimension të ri në periudhën helenistike. Në favor të rivlerësimit urbanistik të taracës dëshmon dhe një fragment rruge, i dokumentuar gjatë gërmimeve në vitin 2008, rreth 10 m në jug të grupit të amforave. Ky fragment është pjesë e rrugës magjistrale P-L.Muri i temenosit,muri i teracimit, i njohur si stoa lindore, si dhe ndërtimi i i sheshit për grupin e amforave duhet t´i përkasin të njëjtit projekt ndërtimor, i zbatuar në një shtrirje kohore akoma jo shumë të qartë, por që duhet të ketë përfunduar diku rreth çerekut të tretë të shek. 3 pr. Kr.Amforat e gjetura në Apoloni janë një pikë e mirë referimi përmes të cilave mund të kuptohen më mirë lidhjet tregtare të këtij qyteti me botën greko-romake. Rreth 92% e amforave duhet të jenë importuar nga Italia ndërsa pjesa tjetër, rreth 8% kanë origjinë nga bota greke.Rreth 98% janë amfora vere, ndërsa vetëm 2% e tyre mund të lidhen me importet e vajit. Ky është një informacion mjaft interesant, përmes të cilit ne mund të kuptojmë jo vetëm historinë ekonomike të qytetit, por edhe karakterin e mardhënieve tregtare të tij në periudhën e hershme helenistike. Vera greke ka hyrë në tregun ilir mjaft herët,së paku që në periudhën arkaike ndaj,e dokumentuar nga një sasi e madhe amforash transporti vere të Apolonisë, Tjetër pamje kemi për amforat e vajit, të cilat dëshmohen shumë rrallë në Shqipëri. Në këtë rast ofrohen dy alternativa spjeguese: ose nevojat e tregut për vajin e ullirit plotësoheshin nga prodhimi lokal, ose vaji i ullirit nuk ishte pjesë e kuzhinës ilire gjatë kësaj periudhe.Nga autori antik ,Plini mësojmë se, kultivimi i ullirit në Itali përdorej kryesdisht për prodhimin e vajit, ndërsa ulliri në anën tjetër të Adriatikut dhe në Detin Jon preferohej për ushqim.
Fasulet
dhe bizelet ishin si ushqime te destinuara për të varfërit .Një grup i dytë perbenin pemët frutore si :mollë, dardha, shegë, ftua, arre,gështenjë,etj.
Kafshët shtëpiake dhe bujqësore,ishin shumë të nevojshme për plehun organik.
Kafshët shtëpiake dhe bujqësore,ishin shumë të nevojshme për plehun organik.
Kuajt rriteshin për gara dhe për qëllime ushtarake,
per kalorësit.Specie të tjera -gjedhet, delet dhe dhitë ,përveç leshit,qumështit e mishit,kishin leverdi edhe
per kockat e tyre,mbasi , pas therjes,perpunoheshin
e perdoreshin per prodhimin e zamkut.
Sektorë te rendesishem ishin nxjerrja e metaleve ,e gureve nga guroret, e drurit për ndërtimin e anijeve ne kantjerin e Dyrrahut.
Sektorë te rendesishem ishin nxjerrja e metaleve ,e gureve nga guroret, e drurit për ndërtimin e anijeve ne kantjerin e Dyrrahut.
Nga
figurat e vizatuara, stela , shohim veglat e farketarit (daret, cekani, etj.)
dhe te marangozit (sepata, cekici, dalta, sqepar, gozhdet metalike etj.) .
Ndryshime
rrenjesore ndodhin ne kolonitë helene
,por edhe në krahinat e Ilirisë ne fushën e ndertimtarisë. Ndertimet
relativisht primitive te kohes së hekurit u zevendesuan me ndertesa shume te gjera dhe cilesisht te
dallueshme nga pikepamja
arkitektonike .
Me zgjerimin e kembimeve tregetare , merr zhvillim te dukshem prodhimi i qeramikes, perfeksionohet teknika e pregatitjes eneve, ndryshojne format dhe dimensionet e tyre. Ne enet prej balte transportoheshin jo vetem lengje — vere, vaj ulliri — por kishte edhe voza per drith,(pitosa), miell etj. Ne kohen e festave pagane ,(dioniset e mëdha dhe të vogla) ne tempujt me te njohur, organizoheshin panaire.
Me zgjerimin e kembimeve tregetare , merr zhvillim te dukshem prodhimi i qeramikes, perfeksionohet teknika e pregatitjes eneve, ndryshojne format dhe dimensionet e tyre. Ne enet prej balte transportoheshin jo vetem lengje — vere, vaj ulliri — por kishte edhe voza per drith,(pitosa), miell etj. Ne kohen e festave pagane ,(dioniset e mëdha dhe të vogla) ne tempujt me te njohur, organizoheshin panaire.
Perparimi i teknikes u duk gjithashtu edhe ne
persosmerine e veglave bujqesore dhe ne shumellojshmerine e tyre me te madhe se
sa ne kohen e mepareshme. Perdorimi e
ketyre veglave permisoi cilesine e perpunimit to tokes dhe e ngriti
rendimentin ne pune. Per lërimin e tokës, ne kete kohe perdorej plugu i
terqequr nga qete , i cili është pershkruar me shumê hollesi nga
Hesiodi(dijetar i fillimit te shek.VII
para kr.).Ne kete periudhe drithi
thermohet ne mokrat me rrotullim. Me vone ne shekullin e V-tè para Kr., keto
mokra filluan t,i vene ne lëvizje me anen e sklleverve ose me fuqine terheqese
te kafsheve. Të tilla mokra që i perdornin, jo vetem per te bluar drithin, por
edhe per shtrydhjen e prodhimin e vajit
te ullirit jane gjetur jo vetëm në qytete koloni helene të Ilirisë së Jugut
,por edhe ne qytete ilire. Kalimi nga kultura e drithit ne te tilla kultura, si
ajo e rrushit dhe e ullirit, vihet re sidomos nga shekulli i IV para Kr.jo vetëm
në kolonitë helene por edhe ne shumë
zona ,te Ilirisë kryesisht ne territoret
qe a perkisnin qyteteve me zejtari e tregeti te zhvilluar.
Zhvillimi
i tregetise objektivisht shoqerohej me rritjen e qarkullimin e monedhes
dhe të fajdese .Cdo polis(Dyrrahu
,Apolonia,Oriku),por edhe qytet ilir (Skodra ,Lisi Bylisi,etj.)kishte monedhen e tij.Keshtu ne prerjet e Athines mbizoteronte monedha me figuren e
kukuvajkes. Ne kushtet, kur ne Iliri ekzistonin sisteme te ndryshme monedhash,
ishte e domosdoshme te organizohej konvertimi i tyre. Ky funksion u perkiste kembyesve te posacem dhe vendi ku
behej kembimi quhej trapeza (greqisht do
te thotë tryeza). Dalengadale trapezat u
shnduan edhe edhe ne qendra kreditimi dhe huaje me perqindje. Tarifat .e përqindjeve në
qytetet “Polis” perbenin zakonisht 12-16% ne vit.
Puna
a sklleverve,ne boten antike , shtrytezohej ne shkalle te gjerë.Nje
skllavopronar mund te kishte 50 deri 200 skllever .
Ne kolonite helene te Adriatikut ashtu si ne Helladë praktikohej dhenien me qira e skllevërve qe ishin ne pronesi te sipermarresve.Qiradhenia e sklleverve ,ishte nje dukuri e zakonshme , madje ndodhte qe ato te jepeshin edhe me grupe te medha, 300 dhe bile deri ne 1000 vetë.
Nje zhvillim te dukshem mori ekonomia pas shek IV para Kr.Teknika e zejtarise, ne shume dege te prodhimit, u përmiresua. Endja, perpunimi metaleve, prodhimi i qeramikes, perpunimi i lëkures, , punimi i enëve prej qelqi, filluan pjeserisht te zene vendin e atyre prej balte. Nje mjeshteri e larte e zejtarise ilire ishin pelhurat e linjta ,ato prej leshi dhe mendafshi.
Ne kolonite helene te Adriatikut ashtu si ne Helladë praktikohej dhenien me qira e skllevërve qe ishin ne pronesi te sipermarresve.Qiradhenia e sklleverve ,ishte nje dukuri e zakonshme , madje ndodhte qe ato te jepeshin edhe me grupe te medha, 300 dhe bile deri ne 1000 vetë.
Nje zhvillim te dukshem mori ekonomia pas shek IV para Kr.Teknika e zejtarise, ne shume dege te prodhimit, u përmiresua. Endja, perpunimi metaleve, prodhimi i qeramikes, perpunimi i lëkures, , punimi i enëve prej qelqi, filluan pjeserisht te zene vendin e atyre prej balte. Nje mjeshteri e larte e zejtarise ilire ishin pelhurat e linjta ,ato prej leshi dhe mendafshi.
Aspekte
të marrëdhënieve të helenëve me ilirët (shek. V-Ill p.e.sonë.).
Gjatë
shek. IX-VIll p.e.sonë, në periudhën para kolonizimit helen, që është faza më ë
hershmë e kontakteve midis ilirëve dhe helenëve, nuk kemi akoma marrëdhënie të
rregullta. Prania e thalasokracisë liburne
në Adriatik ka penguar, në një farë masë, kontaktet dhe ngulimin e
helenëvë në brigjet ë Ilirisë deri para
fundit të shëk. VII p.e.sonë. Në periudhën arkaike, me themelimin e kolonive
grekë në brigjët lindorë të Adriatikut (në fund të shek. VII p.e.sonë),
kontaktet bëhen më të shpeshta. Pasuritë e trevave ilirë joshnin kolonistët dhe
i nxitnin për të zgjeruar marëdhëniet më vendasit.
Eksporti
korintas dhë ai jonik zenë vëndin më të rëndësishëm në trevat ilire dhe nuk ka dyshirn se dëpërtimi helen, më
krijimin e kolonive në Dyrrah dhe në Apoloni, përshpejtohët së tëpërmi. Në
dekadat e para të ekzistencës së kolonive shtohet gama e objekteve helene në
Iliri,ndërkohë që eksporti korintas
zinte vëndin e pare.
Më vonë ndodh zëvëndësimi i importit konintas nga ai atik, cka pasqyrohët dhe në bilancin e gjetjeve arkeologjikë të Dyrrahut dhe të Apolonisë e të shumë qendrave ilire, që është një tregues mjaft shprehës për situatën e krijuar në Athinë, e cila kërkonte tregje të reja për sigurimin e importit të drithit.
Më vonë ndodh zëvëndësimi i importit konintas nga ai atik, cka pasqyrohët dhe në bilancin e gjetjeve arkeologjikë të Dyrrahut dhe të Apolonisë e të shumë qendrave ilire, që është një tregues mjaft shprehës për situatën e krijuar në Athinë, e cila kërkonte tregje të reja për sigurimin e importit të drithit.
Fuqizimi
ekonomik i kolonive gjatë shek. V-IV p.e.sonë, si rrjedhojë e lidhjeve të
ngushta më trevat ilirë, bëri të mundur shkëputjen e tyre nga vartësia e Korintit.
Ato shndrrohen në njësi ekonomikë te pavarura nga metropolet, gjë që shprehët
mjaft qartë dhë më prerjen e monedhavë autoktonë. Dinamika e zhvillimit të
Dyrrahut dhe Apolonisë në këtë kohë, lidhet ngushtë më vëtë ndryshimet që pëson
shoqëria ilirë, në zhvillimin e jetës qytetare dhe formimin e shtetit ilir.
Marrëveshja e Dionisit tiran të Sirakuzës, më ilirët për rivënien e Alketës në fronin epirot në fillim të shëk. IV p.e.sonë, dëshmon më së miri për prestigjin që gëzontë shteti ilir në marëdhënie më fuqitë e tjera mesdhetare .
Marrëveshja e Dionisit tiran të Sirakuzës, më ilirët për rivënien e Alketës në fronin epirot në fillim të shëk. IV p.e.sonë, dëshmon më së miri për prestigjin që gëzontë shteti ilir në marëdhënie më fuqitë e tjera mesdhetare .
Humbja
e Athinës pas luftës së Peloponezit shënoi dhë dobësimin e saj si fuqi detarë
dhe tregtarë në Adriatik, duke ia lënë
vëndin Sirakuzës.Për rrjedhojë vazot
italike më figura të kuqe eklipsojnë
gjithnjë e më shumë qeramikën atike nga tregu ilir.
Megjithatë Dyrrahu dhe Apolonia vazhduan të qarkullonin mallrat të importit grek apo italik. Dëshmitë për praninë e enëve në reliev të tipit Megarë, apo të qeramikës apule më figura të kuqe, të tipit Gnathia,flasin qartë për këtë import. Amforat nga Korinti, Korkyra, Rodi, Kiosi, Knidi si dhe ato më origjinë italikë të ndeshura aq shpesh në Dyrrah, Apoloni dhe në mjaft qëndra ilire, tregojnë së Iliria ë Jugut gjatë shëk. IV-II p.ë.sonë, ishte shndërruar në një treg të rëndësishëm për verën, vajin dhe mallra të tjera që vinin nga qëndrat helenistike më të përmëndura të Mësdheut.
Megjithatë Dyrrahu dhe Apolonia vazhduan të qarkullonin mallrat të importit grek apo italik. Dëshmitë për praninë e enëve në reliev të tipit Megarë, apo të qeramikës apule më figura të kuqe, të tipit Gnathia,flasin qartë për këtë import. Amforat nga Korinti, Korkyra, Rodi, Kiosi, Knidi si dhe ato më origjinë italikë të ndeshura aq shpesh në Dyrrah, Apoloni dhe në mjaft qëndra ilire, tregojnë së Iliria ë Jugut gjatë shëk. IV-II p.ë.sonë, ishte shndërruar në një treg të rëndësishëm për verën, vajin dhe mallra të tjera që vinin nga qëndrat helenistike më të përmëndura të Mësdheut.
Tregëtimi i vërës më anën e amforavë korkyrase në brigjet e Adriatikut na
bëhet e njohur dhe nga Aristoteli. Gjetjet në trevat e Ilirisë së Jugut të
amforave me origjinë korkyrase vërtëtojnë arkeologjikisht njoflimin e Aristotelit. Me sa duket, në këtë kohë, Korkyra, tregohët
shumë më e interesuar se sa Korinti për tregun ilir. Për këtë ajo merr masa
konkrete duke vënë nën vartësi të saj
qytetin e Orikut, për ta përdorur si “avant-post” për Iehtësimin e
depërtimit e saj ekonomik dhe
politik në trevat e llirisë së Jugut.
Qarkullimi i monedhave prej argjendi të
Dyrrahut, Apolonisë dhe Damastionit, si dhe i atyre prej bronzi të prera nga
disa qytete dhe krahina kryesorë ilirë,
si: Skodra, Lisi, Labeatët, Bylis,
Amantia, Olympe, së bashku më qarkullimin e monedhave bashkëkohëse të
Maqedonisë, Epirit, Korinthit, Korkyrës, etj., lehtësuan shkëmbimet si brënda
tregjeve ndërkrahinorë,ashtu edhe ato me botën e jashtëme.
Dyrrahu
dhë Apolonia, edhe pse ishin shumë më të zhvilluara ekonomikisht në krahasim më
mjedisin që i rrethonte, në rrethana të caktuara historikë ,pranojne të njohin
sovranitetin e mbretërvë ilire, të Glaukias, të Monunit dhe Mytilit dhe të integrohen plotësisht në jetën ekonomike e
politike të shtetit ilir. Me vendosjen e sovranitetit të shtetit ilir mbi kolonitë, ilirët gëzojnë
të gjitha të drejtat qytetarë që nuk i gëzonin më parë dhe sic na dëshmohet nga
materiali numizmatik, filluan të ushtronin funksione të rëndësishmë politike-administrative
në jëtën e kolonive.
Midis
faktorëve që favorizuan integrimin politik të Dyrrahut dhe Apolonisë në shtetin
ilir. dukuria e ilirizimit është një nga më të rëndësishmet që ka ndikuar në
shkëputjen graduale të kolonive nga metropolet dhe integrimin e tyre në
mjedisin vëndas.