Dukuritë
psikopatologjike te adoleshentët
Dukuritë
psikopatologjike te adoleshentët kanë ekzistuar që në kohërat më të hershme,
prej atëherë kur njeriu filloi të mendojë, dhe të veprojë sipas intuitës dhe
logjikës së tij. Në kohërat tona ato janë bërë shumë aktuale dhe të shprehura
në çdo shoqëri, si në sistemin e kaluar totalitar (socializëm) , në kohën
e tranzicionit, por edhe në demokraci të konsoliduar.
Për paraqitjen e këtyre
dukurive te adoleshentët ka patur mendime të ndryshme dhe është diskutuar
shumë që nga koha e antikitetit, në shtetet e lashta si: Egjiptin e
vjetër, Kinën e vjetër, Babiloninë e vjetër, Asirinë e vjetër, Heladën e vjetër
etj,. Mirëpo, idetë e para dhe pak a shumë, më të sistemuara mbi dukuritë
psikopatologjike dhe shkaqet që çojnë në paraqitjen e tyre, gjenden në
punimet dhe traktet e filozofëve antik grekë.
Filozofi i njohur grek
Platoni, i cili ka jetuar në vitet 426-347 p.e.s., në veprën e tij “Ligjet”
kapitulli IX ka trajtuar çështjen e krimit dhe veçmas shkaqet që çojnë në
paraqitjen e sjelljeve kriminale. Sipas Platonit, krimi kryhet për shkak të
ndikimit të instiktit, të epsheve të pamposhtura, dhe shpirtit të sëmurë të
kryerësve të veprave penale. Njohja e këtyre rrethanave të natyrës së brendshme
ose psikologjike, sipas Platonit është e rëndësishme për pengimin e shfaqjes së
sjelljeve kriminale.
Filozofi tjetër antik
grek Aristoteli, i kondideron delikuencat dhe delikuentët si armiq për
shoqërinë. Ai e shpreh mendimin e tij për faktorët, të cilët sipas tij janë të
pranishëm në sistemin shoqëror, dhe atë varfërinë dhe pasurinë si faktor që
çojnë në aktivitete delikuente.
Në pereiudhën romake,
sjelljeve deviante u është kushtuar kujdes vetëm nga aspektit i
ndëshkimitt. Kështu në literaturën kriminologjike përmnden mendimet e
filozofëve të njohur romak si: Ulpianës, Ciceronit, Senekës, etj. Te këta
filozof, vërehen idetë e para për angazhimin e vënies së propocionalitetit në
mes peshës së krimit dhe ashpërisë së dënimit. Pra, vërehen kërkesa për
përshtatjen e dënimit me peshën e krimit.
Periudha e mesjetës
është periudha më e errët sa i përket definimit të faktorëve dhe shkaqeve që
çonin në paraqitjen e dukurive psikopatologjike te adoleshentët. E gjithë kjo i
atribuohet asaj se kisha e krishterë (më vonë katolike dhe orthodokse) u
shpalli herezi të gjithë veprimtarisë të antikitetit dhe ndaloi me forcë
mendimin që i kundërvihej botëkuptimit fetar. Kështu, kisha vlersonte se
deliktet e kryera nga adoleshentët janë pasojë e shpirtit të djallit që
mishërohet tek personat e sëmurë mentalisht.
Një ndër mendimtarët
që pikpamjet e veta teologjike dhe filozofike i ka shprehur hapur,
ishte Shën Augustini. Ai në veprën e tij “Mbi shtetin hyjnor” (De civitata Dei)
shprehet në këtë mënyrë “krimi është mëkat i madh dhe shkelje e rregullave
hyjnore, prandaj dënimi është i domosdoshëm dhe qëllimi i tij është të
shpaguhet krimi dhe të lahen mëkatet që janë bërë”. Ai insistonte që ndaj
kryerësit mos ndërmerren dënime të ashpra, por të shikohet mundësia që atij t`i
mundësohet pendimi për veprën e kryer (pra rehabilitimi i tij në
shoqëri).
Trajtimi i vërtetë
shkencor i dukurive psikopatologjike filloi gjatë epokës së humanizimit
dhe renesansës, duke u bazuar në entimologjinë e shfaqjes së këtyre
dukurive.
Kështu u paraqit e
ashtuquajtura “Shkolla e Lionit”. Sipas përfaqësuesve të saj, sjelljet
deviante si dukuri shoqërore janë pasojë e kushteve shoqërore dhe këto devijime
mund të sajohen me reforma shoqërore. Leturno shkruante se: “krimineli i lindur
nuk do të paraqitej nëse shoqëria nuk e krijonte atë”, kurse Prins në veprat e
tij shkruante: “kriminaliteti rrjedh nga vetë natyra e njeriut si e tillë”.
Cesare Bekari mendonte
se shkaqet e krimit duhet kërkuar në mjedisin shoqëror dhe ato kanë të bëjnë me
rrethanat shoqërore ekonomike dhe familjare. Për sa i përket dënimit dhe
aplikimit të tij ai insiston që dëimi të jetë human. Ai ishte kategorik në atë,
se torturat dhe dënimet e rënda në shoqërinë ku jetonte nuk duhet të aplikohen.
Zimer fliste për
dialektikën shoqërore dhe konfliktet. Sipas tij konfliktet, përplasjet janë
pasojë e asaj se personi ndjehet i huaj dhe mundohet që të intergrohet në një
rreth social.
Mendime dhe teori të
shumta janë dhënë gjatë dy shekujve të fundit të mileniumit të kaluar nga
filozof, sociolog, psikolog, jurist të shquar, por duke marrë parasysh se
shoqëria njerëzore gjithnjë është në një lëvizje periodike dhe permanente, në
epoka të ndryshme teoritë dhe mendimet tejkalohen nga të tjera mendime e
teori që i përshtaten realitetit objektiv, pra shoqërisë dhe epokës aktuale.
Sjellja, si pjesë
përbërëse e jetës njerëzore është fenomen me përmbajtje dhe specifika të
veçanta. Ajo është tepër e rëndësishme, pasi përmes saj reflektohen vlerat
njerëzore të individit, dhe raporti me individët tjerë në një shoqëri.
Sjellja është “lloj i
aktiviteti social i njeriut (apo grupit), nëpërmjet të cilës shprehet
pandërprerë raporti ndaj vetes, ndaj njerëzve dhe ndaj realitetit”. Nëpërmjet
sjelljes realizohet ndërveprimi midis individëve të veçantë, si dhe midis
individëve dhe ambientit rrethues (social apo biologjik).
Duke marrë parasysh se
paraqitja e sjelljeve deviante (dukurive psikopatologjike), paraqet një mori
veprimesh në shoqëri, është shumë e vështirë të jepet një definicion
konkret, e cila me sukses do ta zbërthente këtë fenomen, prandaj në
literaturën terminologjike shpesh dukuritë psikopatologjike i identifikojnë si:
delikuencë e adoleshentëve, kriminalitet i adoleshentëve, sjellje të pahijshme
etj.
Меgjithate termi
“dukuri psikopatologjike” është shumë më i gjerë dhe nuk identifikohet
vetëm si delikuencë e adoleshentëve, kriminalitet i adoleshentëve, sjellje e
pahijshme, etj.
Kriminaliteti apo
sjelljet kriminale janë pjesë të delikfentizimit dhe konsistojnë në dukuritë –
fenomenet më negative të shoqërisë, të cilat janë paraparë edhe me ligj special
dhe kundër të cilave edhe shoqëria reagon mjaft ashpër duke paraparë sanksione.
Delikuentizmi definohet
si tërësi e sjelljeve të cilat nuk kanë të bëjnë me normat e përcaktuara dhe të
paanueshme të sjelljes, të cilat sanksionohen me dënim me bazë juridike.
Fjala “Devijim” rrjedh
nga fjala latine “deviare”, pra, de- shmangie dhe via-rrugë. Pra, në psikologji
ky term vihet në përdorim për të përshkruar shmangiet nga sjellja normale
dhe nga marrëdhëniet e pranuara në shoqëri.
Pra në bazë të
etimologjisë së fjalës devijim mund të japim një definicion për sjelljet
deviante. “Sjellja devijuese është ajo, e cila karakterizohet me shkeljen e
rregullave morale apo ligjore të shoqërisë nga ana e personit
(individit)”.
Devijimet në formimin
personal zakonisht interpretohen si pasojë e procesit të retardimit social të
idividit. Ato paraqiten si rezultat i çrregullimeve të aftësive personale për
adaptim dhe për realizim individual në jetën shoqërore.
Një ndër
karakteristikat e shoqërisë moderne është prirja e saj t’i gjykojë rreptësisht
paraqitjet e sjelljeve devijuese, dhe të etiketojë individin
adoleshent – ose i moshës madhore me kategori dhe cilësi nga më negativet dhe
më ofendueset për to.
Në shumë raste faktori
shoqëror “deklasifikon” individin adoleshent, për shkak të pabarazisë së
kualifikimit edukativ apo kulturor të tij, për shkak të statusit të ulët
financiar etj. Në raste të tilla, kur individi është i dënuar të qëndrojë
statik, kur ai nuk mund të realizojë veten në mënyrë të
përshtatshme nga pikpamja e shoqërisë moderne, ai zgjedh modele
alternative të sjelljes, që i mundësojnë të ndihet i rëndësishëm, i
vetrealizuar. Sjelljet e tilla deviante më të shpeshta janë: dhuna,
alkoolizimi, narkomania, prostitucioni, vjedhja, bixhozi, etj. Ato sjellje janë
në kundërshtim të hapur me normat, vlerat dhe kulturën e shoqërisë dhe prandaj
paraqesin rrezik jo vetëm për individin adoleshent, por edhe për rrethin
social ku jeton.
Sipas Qesaro Lombrozës
(përfaqësues i teorisë antropologjike) në pjesë të ndryshme të trupit të
njeriut janë të vendosur disa qendra që përcaktojnë në mënyrë biologjike
veprimet dhe sjelljet tyre. Shpeshherë këto qendra, për shkak të anomalive dhe
çrregullimeve të caktuara ndikojnë në sjellje dhe veprime antishoqërore dhe
kriminale të disa individëve adoleshent.
Sipas teoricientit
gjerman Ëolf Mindendorf delikuenca e adoleshentëve paraqet sjellje të
adoleshentëve, të cilat rrethi social nuk i pranon, si dhe sjelljt që çojnë në
reagimin e forcës së shtetit.
Nga e gjithë ajo që u
tha më lart, mund të konstatojmë se për sjelljet deviante të adoleshentëve
nëpërgjithësi mund të ketë një “lum” definicionesh, pasi vetë koncepti “sjellje
devijante” është një oqean i tërë ku lundrojnë një mori dukurishë që në thelb
janë në kundërshtim me normat ligjore e morale të shoqërisë. Pra, sjelljet
devijante janë të gjithë ato sjellje që janë të rrezikshme për rrethin social e
kjo e përcakton edhe vlersimin negativ të saj.
Akti devijues
interpretohet si akt i cili realizohet në situatë negative dhe i cili u
nënshtrohet pseudonormave, pseudoidealeve, pseudoorjentimeve, pseudosynimeve.
FAKTORËT QË NDIKOJNË NË
PARAQITJEN E DUKURIVE PSIKOPATOLOGJIKE TE ADOLESHENTËT
Një ndër arsyet e këtij
studimi është edhe gjetja dhe përcaktimi i qartë i faktorëve që ndikojnë në
paraqitjen e dukurive psikopatologjike te adoleshentët.
Adoleshenca është
quajtur moshë “Krize”, “Konfliktesh” e “Frustacioni”. Problemet dhe dukuritë që
shfaqen në adoleshencë kanë natyrë të ndërlikuar, ku ndërrthuren e integrohen
aspektet fizike e fiziologjike të moshës së adoleshentëve. Siç thotë edhe
psikologu i njohur, Rene Zazzo, fillimi i progresit të psikologjisë fëminore
qëndron në integrimin e saj me psikologjinë sociale.
Duke u nisur nga kjo që
thamë, disa nga faktorët bazë që shkaktojnë paraqitjen e dukurive
psikopatologjike te adoleshentët janë: familja, gjendja ekonomike e saj,
shoqëria, ambienti shkollor, rrethi social, zhvillimi psikologjik, mediumet,
etj.
Në një farë mënyre
individi apo grupi shoqëror që kanë hyrë brenda kësaj dinamike adoptojnë një
farë qendrimi dhe sjelljeje autiste dhe tautologjike. Ata në komunikim
nuk dialogojnë me tjetrin, por sikur flasin vetëm me veten e tyre dhe humbasin
kështu atë që psikoterapistët e quajnë aftësi vetëkorrigjuese. Si të thuash,
ata mbyllen brenda vetes dhe humbasin lidhjet me realitetin e jashtëm.
Në këtë mënyrë
pësojnë edhe disfata të rënda, sepse nuk janë në gjendje ta korrigjojnë
informacionin që e kuptojnë sipas mënyrës së tyre dhe sjelljes së tyre të
përditshme. Brenda kësaj hamullie sjelljesh lindin edhe personalitetet paranik,
të cilët dëshërojnë patjetër që gjithkund të përfillet fjala e tyre. Ata nuk
marrin parasysh asnjë mendim tjetër alternativ në diskutimin shoqëror, kërkojnë
me çdo kusht t'iu imponohen të tjerëve dhe të urdhërojnë në mënyrë autoritare
si në familje, shkollë, rreth familjar, shoqëri etj., Sapo has një kundërshtim
sado të vogël, një individ adoleshent që ka problem psikopatologjike ka prirjen
për t'u nxehur, grindur, konfliktuar, krijuar tensione, etj. Mbi të gjitha,
përpara një realiteti që nuk «i bindet », ai nuk ndryshon veten për t'u
adoptuar me këtë realitet, por mund të ndodhë të jetë edhe i dhunshëm me
qëllim që me forcë bindjet dhe qendrimet e tij mbi botën të
dëshmojnë se ka të drejtë.
Sipas Frojdit, faktorët
themelor që formojnë personalitet të paaftë ( me sjellje deviante), për
organizim normal të jetës janë: “Traumat në fëmijëri, polarizimi i fortë
emocional në simpatitë ndaj prindërve, disiplina e ashpër e prindërve,
qëndrimet negative të prindërve ndaj jetës familjare dhe dashurisë, familja e
shkatërruar në fëmijërinë e parë etj.” Domethënë, marrëdhëniet e çregulluara
familjare janë një ndër faktorët kyq të paraqitjes së këtyre sjelljeve.
PËRFUNDIM
Dukuritë
psikopatologjike te adoleshentët, si dukuri e posaçme negative, sot paraqesin
një problem të gjithmbarshëm shoqëror, me të cilin ndeshen të gjitha vendet e
botës. Sot, në botë gati se nuk ka vend i cili nuk është i preokupuar me
problemin e psikopatologjisë edhe përkundër preventivës së forcuar nga ana e
shoqërisë, evidencat statistikore tregojnë rritje të sjelljeve delikuente të të
miturve. Problematika e sjelljeve devijante ka qenë dhe është aktuale pothuajse
në tërë vendbanimet të Republikës së Maqedonisë.
Parandalimi i sjelljeve
devijante të adoleshentëve, ka rëndësi të madhe pasi që parandalimi i
sjellljeve të tilla sot, do të thotë stop kriminalitetit të të rinjëve nesër,
pra stop recidivizmit.
Karakteristikë
themelore e delikuencës së të miturve në shoqëritë bashkëkohore është ajo se
gjendet në rritje të përhershme dhe se manifestohet me forma të ndryshme që
janë mjaft të rrezikshme. Meqë delikuenca e adoleshentëve është kategori e
posaçme dhe i mituri kategori e veçantë e kryerësit, kjo ka ndikim të caktuar
edhe në pozitën penalo-juridike të të miturit si kryerës i veprës penale.
Dukuria e delikuencës
së të miturve duhet të përcillet rregullisht me qëllim të gjetjes së rrugëve
për pengimin dhe luftimin e kësaj dukurie negative dhe shumë të rrezikshme, të
bëhen kërkime të mëtejshme në bazë të të cilave do të bëhej e mundshme mbështetja
e aksioneve më adekuate të shoqërisë.
Adoleshentët delikuent
nuk duhet të vështrohen vetëm si kriminel, sado që sjellja e tyre të jetë e
rrezikshme në pikëpamje shoqërore, por ata duhet të trajtohen në mënyrë të
drejtë nga shoqëria, ngase qëllimi i sanksionit penal nuk është hakmarrja ndaj
tyre, por risocializimi, riedukimi dhe riintegrimi i tyre në shoqëri.
Gjithashtu, me rëndësi
të posaçme për luftimin e kësaj dukurie shumë të rrezikshme shoqërore është
edhe ngritja e nivelit profesional nëpër qendrat për vendosje të të miturve.
Gjithsesi se është detyrë e shoqërisë që të formojë qendra pranuese për trajtim
sa më të suksesshëm të të miturve. Trajtimi jo i përshtashëm nëpër ente
edukativo-përmirësuese dhe nëpër ente tjera ku bëhet riedukimi i personave të
mitur që shpesh është shkak i përsëritjes së delikuencës së të miturve.
Qendrat për punë
sociale duhet sforcuar me një numër sa më të madh kuadrosh profesionale nga
fusha e delikuencës së të miturve.
Rol të rëndësishëm në
luftimin e delikuencës së të miturve duhet të luajë edhe legjislacioni penal si
dhe shkenca juridiko-penale e veçanërisht kriminologjia.
Mbajtja e leksioneve,
seminareve si dhe organizimi i debateve nëpër shkolla, por edhe nëpër entet
edukativo-përmirësuese do të ndihmojë në zvogëlimin e sjelljeve delikuente te
të miturit.
Në këtë punim është
theksuar se në paraqitjen e delikuencës së të miturve ndikojnë shumë faktorë të
drejtëpërdrejtë, kurse si më të theksuar janë: faktorët social, kulturor,
ekonomik, sociopatologjik, etj.
Punimi vë në pah se të
miturit janë faktorë shumë të rëndësishëm në jetën shoqërore të çdo bashkësie
shoqërore pa marrë parasysh formën e organizimit të saj. Ajo është e pranishme
kudo sikurse në vendet e zhvilluara edhe në ato më pak të zhvilluara. Gjithashtu,
ajo është e pranishme sikurse në mjediset urbane poashtu edhe në ato rurale.
-Përcaktimi i
distiknimit të karaktereve psikosociale dhe psikopatologjike në mes
adoleshentëve të prirur për sjellje devijante
-Përcaktimi i
distribuimit të llojit të sjelljes devijante në periudhën e adoleshencës së
herëshme dhe të vonshme
-Përcaktimi i
karakteristikave themelore socio-demografike të adoleshentëve, të prirur për
sjellje devijante,
Dukurisë së devijimit
tek adoleshentët duhet t’i kushtohet kujdes i madh në radhë të parë jo vetëm
për arsye të rritjes së saj, por edhe për arsye të paraqitjes së formave më të
reja të saj si dhe shkaqeve të paraqitjes së kësaj dukurie shumë të
rrezikshme shoqërore.
Jam e mendimit se
preventivat nga ana e qeverisë, familjes dhe procesit mësimor duhet të jenë në
kohë të duhur dhe të krijohen strategjitë të tilla që adoleshentët mos
bien ose mos jenë viktimë të sjelljeve të tilla devijante si nga pushteti
qëndror, poashtu edhe nga shoqëria civile. Brengos fakti që dita - ditës sjelljet
e tilla devijante janë në rritje të sipërme dhe duhet hulumtuar faktorët që
ndikojnë në përhapjen e tyre, por sipas mendimit temë kjo grupmoshe
ballafaqohet me mosbesimin ndaj perspektivës së tyre në shoqërinë në të
cilën jetojnë, dhe shpesh duke mos gjetur alternativë për një të ardhme më të
mirë janë grup më i kapshëm për të rënë në ndikim të grupeve krimogjene dhe
bëhen viktimë të tyre.
R. e Maqedonisë edhe
pse e ka ratifikuar konvektën mbi të drejtat e fëmijëve, por në praktikë shumë
pak zbatohet kjo konvektë dhe ligjet që kanë të bëjnë me liritë dhe të drejtat
e adoleshentëve.
Nga i tërë ky punim
dëshiroj të dërgojë një mesazh: Duhet bërë ç’mos nga ana e pushtetit qëndror,
shoqërisë civile dhe aktorëve të ndryshëm siç janë: familja, arsimtarët, ndryshimi
i mënyrës së arsimimit dhe edukimit me qëllim që të parandalohet kjo dukuri,
sepse fundja të rinjtë janë ardhmëria e një shteti ose e një shoqërie të
shëdoshë.