Aspekte të
ekonomisë Otomane në Shqipëri
Shfaqja e Osmanëve
Kontaktet e
shqiptarëve me botën islame, janë relativisht më të vona se ato të pjesës më të
madhe të popujve evropianë. Kultura arabe u shfaq për herë të parë në
kontinentin e vjetër në fund të mijëvjeçarit të parë (shek. 9-10-të).
Idikimet e
ekonomisë osmane në territorin shqiptar lidhet drejtpërsëdrejti me pushtimin
osman në shek. XIV-XV.
Gjatë kohës së
sundimit të Perandorisë Osmane në trojet shqiptare theks të veçantë iu kushtua
ndërtimeve të arkitekturës islame. Kështu u ndërtuan ura, xhami e shtëpi me
stil të veçantë arkitektural e artistik
Ndryshimet ekonomike
E gjithë
popullsia që paguante tatime pavaresisht nga kombësia, deri në fund të shekullit
te XVIII-te, quhej raja.
Tatimet nuk
janë aplikuar në mënyrë uniforme në të
gjithë perandorinë. Numri i taksave arrinte ne 200. Kishte dy Thesare, (në
kuptimin e sotem, banka): një për
qeverinë dhe një tjetër për sulltanin që merrte edhe një e pestën
e të gjithë plaçkës së luftës.
Perandoria
Osmane ishte një shtet që të gjithë ekonominë e bazonte tek toka bujqësore
prandaj zhvilloi shumë ekonominë fshatare. Qytetet u reduktuan në sipërfaqe dhe
në numër popullsie, pasi njerëzit migruan drejt fshatit
Ekonomia në fshat
Fshatrat
kishin arritur një stabilitet dhe kishin kufij të përcaktuar mirë.
Brenda fshatit
kishte tre tipe pronash: private (banesa dhe kopshtijet), shtetërore (kullotat,
livadhet, pyjet, arat, burimet ujore etj) dhe pronat e fesë Islamike (Vakëfet).
Fshatari raja
tokën që e punonte dhe e mbillte e kishte përkohësisht në dispozicion. Pasi
mblidhej prodhimi bujqësor, tokat liroheshin dhe kushdo mund të lëshonte
bagëtinë për t’i kullotur.
Për të
kontrolluar fshatarët raja shteti osman kishte punonjës të administratës që
quheshin Spahi.
Ky person
kishte një sipërfaqe toke të dhënë nga shteti, që e mbante në pronësi për sa
kohë kishte postin, nga ku Spahiu merrte të ardhura e nuk paguante taksa për
këtë.
Spahiu nuk e
trashëgonte këtë tokë pasardhësve.
Tek toka e
spahiut dhe e shtetit osman punonin fshatarët raja 2 ditë në javë gjatë kohës
së mbjelljes e korrjes.
Spahiu mbillte
taksat e shtetit osman fshatarësisë raja.
Spahiu në rast
lufte, kur e thërriste sulltani, ishte i detyruar të shkonte me një numër të
caktuar ushtarësh.
Në raste
konfliktesh rreth shfrytëzimit të tokave kolektive midis fshatarëve të fshatit,
spahiu kishte të drejtën e zgjidhjes
Ekonomia në
fshat, Vakëfet
Ishte pronë e
fesë islame (e xhamisë).
Nuk tatohej
nga asnjë lloj takse nga shteti islam.
Vakëf mund të
ishin kullota, ullishte, ara, burime ujore, pyje etj.
Me anë të
ligjeve të shtetit osman çdo tokë mund të kthehej në vakëf, pronë e fshatarit
raja, spahiut apo tokë shtetërore.
Fshatarët disa
ditë në muaj duhet të punonin tek pronat e xhamisë.
Vendndodhja e fashatrave shqiptare (shek. XV-XIX
Vendbanimet
fshatare, në përgjithësi, i janë përshtatur klimës dhe relievit ku janë
vendosur.
Fshatrat më të
ulta janë ato të Fushave Bregdetare, kurse fshatrat më të larta arrijnë deri në
1400 metra mbi nivelin e detit në rrethin e Korçës e atë të Kukësit e në zona
te tjera.
Banesat e një
fshati mund të ishin të grumbulluara ose të shpërndara, madje në disa zona edhe
shumë të shpërndara.
Fshati kishte
një qendër shoqërore, rreth së cilës gravitonte aktiviteti i njerëzve në kohën
jashtë punës dhe kjo mund të ishte një shesh i vogël pranë një rrapi a një lisi
shekullor, dyqani i ndonjë bakalli ose oborri i një ndërtese kulti (kishe a
xhamie).
Popullsia në fshat
Nga
përllogaritjet e historianëve ka dalë se, në shek. XV, në Shqipëri, mesatarja e
shtëpive për çdo fshat, ishte 21; mesataren më të lartë e kishte rrethi i
Elbasanit, me 38 shtëpi, i ndjekur nga rrethi i Korçës, me 28 shtëpi për fshat.
Deri në
çerekun e parë të shek. XX, rreth 80% e popullsisë punonte e jetonte në
fshatra, shumica e fshatrave kishte nga 20 shtëpi afërsisht dhe 3% e fshatrave
kishin mbi 1000 banorë.
Nga kjo
kuptojmë se nuk pati lëvizje të mëdha demografike nga qyteti në fshat gjatë 5
shekujve të sundimit të turqëve në shqipëri. Kjo nga fakti se baza e ekonomisë
turke ishte toka dhe ekonomia fshatare.
Taksat dhe tatimet Osmane
Midis 200
taksa e tatime që shteti osman kishte vendosur mund të përmendim:
Taksa për
pendë (për kafshët)
Taksa e xhizës
(për popujt jo myslimanë)
Taksa e lëvizjes
(për kalime urash e rrugësh)
Taksa e shpyllëzimit
(kur shpyllëzohej një sipërfaqe pylli)
Taksa për
xhaminë (1/10 e prodhimit)
Qyteti
shqiptarë gjatë periudhës Osmane
Në shek.
XV-XVI ulet ndjeshëm numri i qyteteve në shqipëri në raport me periudhat
pararendëse. Vetëm nga shek. XVII qyteti fillon dhe e merr veten.
Qytetet që
vazhduan jetë në mënyrë të pandërprerë ishin Durrësi, Shkodra, Lezha, Berati,
Vlora, Gjirokastra, Kruja, Ulqini, Prizëreni, Peja, Shkupi, Ohri etj.
Nga shek. 17
qyteti shqiptar rritet dhe forcohet ekonomikisht kjo falë zhvillimit të
tregtisë.
Tregtar
venedikas, raguziane e fiorentinas të kësaj kohe vazhdonin të eksportonin nga
Shqiperia nëpërmjet skelës së Vlorës,
Durrësit dhe Lezhës.
BANESA
Banesa pati
lulëzimin e saj gjatë shek. 18-19, ku dallohet për një tipilogji të pasur dhe
të kristalizuar, si dhe për arritje me vlera të mëdha, si në fshat dhe në
qytet.
Kjo përkon me
lindjen e marrëdhënieve kapitaliste, u pasqyrua në pasurinë e madhe të vlerave
arkitektonike të banesës.
Banesa
qytetare dallohet në tipologji nga banesa fshatare, sidomos nga ajo e
Shqipërisë së veriut.
Investime nga
buzheti qendror në monumentet e kultit, xhamia
Ndërtimi i
faltoreve islame, që duhet të ketë filluar në rajonet periferike të vendit tonë
në fund të shek. XIV, u shtri në viset shqiptare pothuajse në të gjithë shek.
XV.
Shumica e
xhamive janë ndërtuar në shek. XV-XVI dhe XVIII e XIX.
Modelet
arkitektonike qenë në përgjithësi projekte të importuara nga zyrat qendrore
perandorake osmane.
Qytetet
zgjerohen dhe çdo lagje e banuar kishte zakonisht një qendër të vetën, ku
ndërtohej xhamia, e shoqëruar me kompleksin e hamamave, çezmave, teqeve,
tyrbeve, namazgjave, bezistanëve, kullave të sahateve që ndërtoheshin rreth
xhamisë etj
Mëhallët
Popullsia e
qyteteve ishte e ndarë në mëhalle.
Ndarja ishte
mbi baza fetare.
Për emërtimin
e mëhallëve të reja myslimane u përdorën emra të njerëzve të shquar të krahinës
ku ndodhej qyteti, të krerëve të esnafeve ose të klerikëve myslimanë.
Secila mëhalle
kishte nga një esnaf (kolegj zejtar).
. Namazgjatë
(vendi i faljes në persisht
Namazgja-ja është
sheshi para xhamisë ku luten besimtarët mysliman.
Këto ishin
investime të qeverisë qendrore osmane, fesë islame por edhe individëve privat.
Në Shqipëri
investime të tilla i kemi në qytetet e Tiranës, Elbasanit, Kavajës, Beratit, Shkodrës,
Gjirokastrës etj.
SAHATKULLAT
Kanë qenë
pjesë të pandara të kompleksit të xhamive kryesore të qyteteve.
Si pjesë e
kompleksit të xhamisë ato ndërtoheshin bashkë. Fondet për ndërtim ishin të
njëjta me ato të xhamisë.
Prania e sahat
kullave pranë xhamive është një fenomen i vendeve Ballkanike si Shqipëria,
Bosnja dhe Maqedonia.
Në Shqipëri
sahatkulla kemi në qytetet e periudhës mesjetare si: Kavaja, Tirana, Berati,
Shkodra, Gjirokastra, Delvina, Vlora, Peqini etj.
HAMAMET
Hamamet kishin rëndësi të madhe për
jetën e përditshme të myslimanëve, pasi pastërtinë trupore e kanë kërkesë të
domosdoshme të fesë së tyre.
Pranë
pazareve, por edhe në brendësi të lagjeve të qyteteve, u ndërtuan një sërë
hamamesh, të cilat u shërbenin si tregtarëve që vinin me mallrat e tyre në
ditët e pazarit, ashtu edhe banorëve të qytetit.
Të tilla janë
hamamet në Elbasan, Krujë, Shkodër, Durrës etj.
Zanatet që
ushtroheshin gjatë periudhës osmane në Shqipëri
Zanatet ishin
të grupuara në atelie ose kolegje mbi baza profesioni. Qeramika. Argjendaria Qelqpunuesit
Tekstilet Mëndafshi Qilimat Zdrukthtaria Bujtinat ose hanet Pazari Tregtia Blegtoria
bujqësia
