“Etika dhe kaosi ne marrjen e vendimeve”
1. Etika dhe biznesi
Ata te cilet preken nga
veprimtaria e nje organizate dhe kundrejt te cileve organizata duhet te sillet
ne menyre etike jane stakeholder-at.
Se pari, subjektet qe preken nga
veprimtaria e nje biznesi jane vete punonjesit e organizates. Tjeter subjekt qe
preket nga vendimet e nje kompanie jane edhe aksioneret, te cilet rrezikojne
pasurine e tyre me shpresen e fitimeve. Gjate veprimtarise se nje biznesi duhen
marre ne konsiderate agjencite qeveritare dhe eshte detyra me elementare e cdo
kompanie te respektoje ligjet. Si stakeholder te nje biznesi mund te
konsiderohen edhe bizneset e tjera, disa prej te cilave mund te jene lidhur me biznesin
me kontrata, licensa dhe marreveshje bashkepunimi. Duhet pranuar se
stakeholder-i me i rendesishem per kompanine jane klientet. Klienti ka te
drejte te dije se ajo qe blen perputhet me qellimin e tij, eshte e sigurt, ka
cmime te ndershme dhe eshte e mbrojtur nga ndonje difekt apo skarcitet.
- Stakeholder-at e nje organizate kane disa lloj interesash
- Cdo vendim i marre mund ta kenaqe nje pale, por mund te bjere ne kundershtim me interesat e pales tjeter.
Ekzistojne dy procedime krejt te
ndryshme per marrjen e vendimeve etike.
- Procedimi deontologjik. Nje procedim i tille ben ndarjen e veprimeve dhe vendimeve ne te drejta dhe te gabuara. Disa vendime pranohen nga te gjithe qe jane te gabuara dhe keto jane raste te qarta kur nje norme deontologjike mund te perdoret. P.sh ne boten e biznesit veprime te cilat mund te duken te gabuara nga te gjithe jane: shitja e produkteve te pasigurta, mashtrimi i klienteve etj.
- Procedimi teleologjik. Sipas ketij procedimi, nje vendim merret vetem pasi te jene njohur dhe vleresuar te gjitha pasojat qe do te sjelle ky vendim. Sipas ketij procedimi cdo gje qe ne deshirojme eshte gjithmone me e mira per ne, prandaj marrja e nje vendimi qe na mundeson gjithcka qe ne deshirojme eshte etik.
Albert Carr duke bere analogjine
me lojen e pokerit thekson: “Ai lojtar qe nuk respekton etiken e lojes (duke
fshehur nje leter psh.) nxirret jashte lojes. Akoma me tej, suksesi ne poker
kerkon mosbesim te lojtaret e tjere, injorim i miqesise etj. Keshtu ndodh edhe
me biznesmenin. Per sa kohe respekton ligjet ai eshte ne rregull. Nje njeri qe
ka qellim te jete fitimtar ne lojen e biznesit do te kete karakteristikat e nje
lojtari”.
Krahasimi me lojen e pokerit
eshte i dyshimte dhe kritikohet per disa arsye:
-
vendimi
per terheqjen nga loja e biznesit nuk eshte kaq i thjeshte sa vendimi per
terheqjen nga loja e pokerit;
-
lojtari i pokerit nuk humb me teper sesa ve ne loje,
ndersa humbja ne biznes ka pasoja shpesh here teper te renda;
-
mekanizmat e biznesit kerkojne nje shkalle ndershmerie
dhe besimi ne marreveshjet dhe planet e se ardhmes. Pa nje nivel baze besimi
dhe pa lidhje me firmat e tjera nuk eshte e lehte per organizaten te operoje ne
treg.
Milton Friedman u ben nje
mbrojtje te fuqishme motiveve te fitimit dhe sistemit te ekonomise se tregut,
duke theksuar se e vetmja pergjegjesi shoqerore e biznesit ishte te rrise
fitimin ne menyre te ligjshme. Ai argumentoi se cdo drejtues biznesi qe merrte
persiper p.sh krijimin e vendeve te punes, permiresimin e mjedisit apo zhdukjen
e pabarazise nuk bente gje tjeter, vecse hidhte bazat e nje socializmi te
deshtuar dhe minonte ekonomine e tregut te lire. Friedman ofroi pikepamjen qe
bizneset nuk mund te kene pergjegjesi. Pergjegjesi kane vetem njerezit.
Drejtuesit e bizneseve kane pergjegjesi direkte ndaj punonjesve te organizates
dhe pronareve te saj, dhe kjo pergjegjesi ka te beje me drejtimin e biznesit ne
perputhje me deshirat e pronareve per te bere sa me teper fitime, duke
respektuar rregullat e shoqerise. Apeli i Friedmanit eshte i qarte: te kerkohen
fitimet maksimale brenda parametrave te dinjitetit dhe legalitetit.
2. Teoria e kaosit
Marrja e te gjitha llojeve te
vendimeve mbeshtetet ne supozimin se e ardhmja mund te parashikohet. Ne rast se
ekziston mundesia e parashikimit te se ardhmes, marrja e vendimeve eshte nje
detyre e lehte.
Por per cdo njeri eshte e qarte
se biznesi dhe jeta ne pergjithesi nuk jane plotesisht te parashikueshme. Kjo
shpjegohet me faktore te tille si mungesa e informacionit ose kufizimet e
teknikave parashikuese.
Teoria e kaosit sugjeron se nje
numer i madh fenomenesh jane te paparashikueshme. Per pasoje, te perpiqesh te
parashikosh te ardhmen konsiderohet nje kohe e humbur; kjo do te thote qe do te
marrim vendime, por pa e ditur dhe pa qene te sigurt per rezultatet. Nje
situate kaotike karakterizohet nga mungesa e rregullave te cilat pengojne nje
parashikim te sakte. Nje koncept i rendesishem qe favorizon teorine e kaosit
eshte jolineariteti. Buxhetimi, vleresimi I investimeve, analiza e regresionit
dhe programimi linear jane te gjithe shembuj te supozimit se tendencat e se
kaluares do te perseriten edhe ne te ardhmen. Pra, e kaluara do te perseritet
edhe ne te ardhmen. Teoria e kaosit nenkupton se megjithese ne mund te kemi
informacion te plote rreth ngjarjeve qe kane ndodhur ne te kaluaren e ardhmja
mund te jete krejt ndryshe.
Modeli racional i marrjes se
vendimeve bazohet ne besimin se marrja e vendimeve i ngjan nje “ore”. Teoria e
kaosit e pershkruan procesin ndryshe.
Pikepamja e ores
Pikepamja e kaosit
Rregull Crregullim
Vazhdimesi
Mosvazhdimesi
Parashikim
Ngjarje te rastit
Informacion
Injorance
Stabilitet
Paqendrueshmeri
Matje
Perafrim, supozim
Logjike
Intuite
Vendimet jane te lehta per tu marre nese supozohet qe cdo gje ecen sipas
nje rregulli te caktuar. Teoria e kaosit sugjeron qe ndryshimet e vogla
(crregullimet) mund te kene pasoja te medha te paparashikueshme per sistemin ne
teresi.
Ata qe ndjekin pikepamjen e ores
mbeshteten ne vleren historike te informacionit (vazhdimesine) dhe ne supozimin
qe e kaluara perseritet pak a shume edhe ne te ardhmen. Kaosi supozon
mosvazhdimesine e ngjarjeve, gje qe nenkupton qe vendimet duhen konsideruar me
teper si fillime te reja sesa hallke e nje zinxhiri.
Ne rast se nje problem
konsiderohet i parashikueshem edhe vendimet do te jene te qarta. Kur problemet
nuk konsiderohen te parashikueshme ose jane ngjarje te rastit eshte shume me e
veshtire te merren vendime.
Pikepamja e ores pohon se
stabiliteti eshte gjendja normale ne te cilen merren vendimet dhe nenkupton qe
e kaluara perseritet. E kunderta ndodh me teorine e kaosit. Paqendrueshmeria e
sistemit nenkupton qe rezultatet e vendimeve te marra nuk mund te parashikohen
dhe per kete arsye nevojiten mekanizma te posacem per te evituar
paqendrueshmerine dhe jo mekanizma per manaxhimin dhe kontrollin e qendrueshmerise.
Metodat sasiore jane metoda
tradicionale te perdorura ne marrjen e vendimeve. Mbledhja e informacionit, vleresimi dhe perdorimi
i tij kerkojne metoda sasiore sipas pikepamjes se ores. Teoria e kaosit
nenkupton qe edhe me teknika teper te persosura parashikimet mund te jene vetem
te peraferta. Nga njera ane perafrimi shmang besimin e tepruar dhe shpenzimet e
larta te metodave sasiore, nga ana tjeter con ne rezultate me realiste dhe me
me vlere.
Ne marrjen e vendimeve racionale
perdoren procedurat logjike. Stadet e marrjes se vendimeve ndjekin nje renditje
logjike prej konceptimit te vendimit e deri ne zbatimin dhe kontrollin e tij.
Teoria e kaosit i ve pikepyetje ketij procesi logjik i cili funksionon vetem ne
rast se disponohet informacion i plote dhe i sakte. Teoria e kaosit pohon qe
informacioni i plote dhe i sakte eshte i paarritshem.
Si perfundim mund te themi se
ndikimet kryesore te teorise se kaosit ne marrjen e vendimeve mund te
permblidhen si me poshte:
-
Nevoja per tu fokusuar me teper ne vendimet
afatshkurtra se sa ato afatgjata.
-
Rendesia e planeve alternative si pjese e procesit te
marrjes se vendimeve ne nje organizate.
-
Nevoja e vleresimit te metodave intuitive dhe krijuese
te marrjes se vendimeve.
-
Rendesia e zhvillimit te strukturave dhe sistemeve
fleksibile.
-
Modifikimi i kultures se korporates, duke i perfshire
vlerat dhe normat ne perputhje me mjedisin e ri.
-
Nevoja per te zbuluar rregullat dhe ligjshmerite brenda
kaosit.
3. Krijueshmeria ne marrjen e vendimeve
Cfare eshte krijueshmeria?
Nje aftesi: krijueshmeria ne menyren me te thjeshte mund te
perkufizohet si aftesia per te perfytyruar ose per te shpikur dicka te re. nuk
eshte aftesia per te krijuar nga asgjeja, por eshte aftesia per te gjeneruar
ide te reja nepermjet kombinimit, ndryshimit apo rizbatimit te ideve
ekzistuese.
Nje qendrim: krijueshmeria eshte gjithashtu nje qendrim, nje
sjellje: eshte aftesia per te pranuar ndryshimin dhe te rene, nje vullnet per
tu angazhuar ne idete dhe mundesite, nje fleksibilitet kendveshtrimi.
Nje proces: Njerezit krijues punojne shume dhe vazhdimisht i
permiresojne idete dhe zgjidhjet, duke bere ndryshime graduale dhe permiresime
te punes se tyre.
Ne literaturen e manaxhimit
njihen dy lloj te te menduarit karakteristikat e te cileve jepen me poshte:
Te menduarit kritik Te
menduarit krijues
Analitik
Gjenerues
Konvergjent
Divergjent
Probabilitet Mundesi
I fokusuar
I shperndare
Objektiv
Subjektiv
Por
Edhe
Nje pergjigje
Disa pergjigje
Identifikohen 4 metoda klasike per gjenerimin e rezultateve krijuese:
- Evolucioni. Eshte nje metode e permiresimit te vazhdueshem. Ide te reja burojne nga idete e vjetra, zgjidhje te reja bazohen ne zgjidhjet e meparshme. Ketu krijueshmeria bazohet me teper ne permiresimin hap pas hapi, sesa ne krijimin e dickaje plotesisht te re. metoda evolucionare e krijueshmerise na kujton edhe nje parim mjaft te rendesishem: cdo problem qe eshte zgjidhur nje here, mund te zgjidhet perseri ne nje menyre me te mire.
- Sinteza. Sipas kesaj metode dy ose me shume ide ekzistuese kombinohen per te krijuar nje te trete, nje ide te re.
- Revolucioni. Disa here nje ide e re krijuese ndryshon ne menyre rrenjesore nga idete e meparshme.
- Riaplikimi. Studio dicka te vjeter ne nje menyre te re. Leri menjane paragjykimet dhe zbulo sesi dicka mund te riaplikohet. Ideja eshte te shohesh pertej se dukshmes per ide dhe zgjidhje te reja.
Qendrime pozitive qe favorizojne
krijueshmerine:
- Kurioziteti. Njerezit kurioze deshirojne te njohin sa me shume. Njohurite jane element i domosdoshem i krijueshmerise.
- Sfida. Njerezit kurioze i pelqejne sfidat dhe supozimet. Prapa cdo fenomeni ata shohin faktoret qe e shkaktojne ate. Kjo i ndihmon te bejne supozime dhe te prodhojne ide te reja.
- Pakenaqesia konstruktive. Ketu nuk kemi te bejme me nje ambicie negative, por me nje deshire per permiresime te vazhdueshme.
- Besimi se shume probleme mund te zgjidhen.
- Behuni indiferent ndaj problemit. Mendoni shume rreth problemit, pastaj harrojeni ate per pak kohe, ose shkoni te flini duke menduar se do te zgjoheni me ide te reja.
- Perpiqu ta perkufizosh problemin ne ate menyre qe te mos duket i tille.
- Pyetjet PSE. Pyet PSE pese here.
- Gjashte pyetje baze: cili, cfare, ku, kur, si dhe pse.
Qendrime negative qe bllokojne
krijueshmerine:
- Oh jo, nje problem. Reagimi ndaj nje problemi shpesh eshte me I madh se problemi ne vetvete. Shume njerez e mohojne lindjen e problemeve deri sa pastaj do te jete shume vone. Nje problem duhet konsideruar si nje diference midis asaj qe kemi dhe asaj qe deshirojme, si nje konstatim se ekziston dicka me e mire se situata konkrete, nje shans per nje veprim pozitiv.
- Ky problem nuk mund te zgjidhet.
- Nuk jam ne gjendje ta zgjidh problemin. Disa njerez i nenvleresojne aftesite e tyre duke menduar se nje problem mund te zgjidhet nga persona te tjera, por jo prej tyre.
- Mund te deshtoj.