Lufta
e I Botërore dhe Shqipëria
Jo
Ballkani, por e gjithë Evropa ishte në vitin 1914 një fuçi e madhe baruti, në
të cilën qenë futur shumë fitilë, një prej të cilëve ishte Shqipëria, thotë
historiani Michael Schmidt-Neke.
Shqipëria
qe duke hedhur hapat e parë si shtet pas shpalljes së pavarësisë, kur ndodhi
atentati i Sarajevës më 28 qershor 1914, që konsiderohet edhe si preteksti për
shpërthimin e Luftës e Parë Botërore. Cilat ishin pasojat e këtyre ngjarjeve
për Shqipërinë?
Schmidt-Neke: Lufta
e Parë Botërore nisi nga Gadishulli i Ballkanit dhe jo vetëm për shkak të
vrasjes së arkidukës Franz Ferdinand, trashëgimtar i fronit të
Austro-Hungarisë, por për shkak se Luftërat Ballkanike të viteve 1912-1913
ishin një lloj faze prove. Askund në Evropë gjashtë fuqitë e mëdha të asaj
kohe, pra Rusia, Britania, Franca, Italia, Gjermania dhe Austro-Hungaria nuk
ishin aq të përkushtuara për të realizuar interesat e tyre konkurruese në
bashkëveprim me shtetet e reja kombëtare. Kjo ishte vënë tashmë re që në vitin
1878 në Kongresin e Berlinit, përfundimet e të cilit ishin të pafavorshme për
shqiptarët dhe kjo gjë tani u ashpërsua më tej.
Shpallja
e pavarësisë së Shqipërisë dhe njohja e saj ndërkombëtare në Konferencën e
Ambasadorëve në Londër në korrik 1913 qe nga njëra anë rezultat i natyrshëm i
lëvizjes kombëtare shqiptare, sepse në qoftë se askush nuk kërkon mëvetësinë si
shtet, ndoshta një i tillë as nuk themelohet. Por nga ana tjetër shpallja e
pavarësisë më 28 nëntor 1912 nuk do të kishte pasur efekt, nëse do të kishin
triumfuar pozicionet e Rusisë, apo Francës, të cilat nuk kishin asgjë kundër
një zgjerimi të Greqisë, të Serbisë dhe të Malit të Zi në gjithë Ballkanin
Jugperëndimor.
Shqiptarët
patën fat, sepse konjunktura politike po ndikonte në favor të një Shqipërie të
pavarur dhe fat të keq, për shkak se ajo nuk punoi në favor të bashkimit të
zonave të populluara me shumicë shqiptare. Kompromisi ishte njohja e Shqipërisë
si një principatë prej gjashtë fuqive të mëdha, por vetëm brenda kufijve të
ngushtë të saj, siç i kemi sot. Një kompromis tjetër qe emërimi i princit
Wilhelm zu Wied si princ i Shqipërisë, sepse për shkak të origjinës, lidhjeve
farefisnore dhe fesë, ai nuk ndeshi te asnjëra palë në kundërshtim të
pakapërcyeshëm.
Por
në qoftë se gjehet një zgjidhje përmes një kompromisi mes gjashtë palësh, kjo
bëhet e pavlefshme, nëse palët papritmas fillojnë të qëllojnë mbi
njëri-tjetrin. Me largimin e Princ Vidit Shqipëria u kthye në arenën
ndërkombëtare sërish në atë pikë, ku kishte qenë para Konferencës së
Ambasadorëve në një tokë, që sipas të drejtës ndërkombëtare, nuk i takonte
askujt.
Kjo
përkeqësohej më tej edhe prej faktit, se në vend nuk kishte asnjë faktor
qendror, që do të qe në gjendje ta mbante shtetin të bashkuar. Romani i Ismail
kadaresë "Viti i mbrapshtë" e përshkruan këtë kaos shumë tragjikomik,
në të cilin shpejt as shqiptarët dhe as të huajt nuk po e merrnin më vesh se
cili qe aleat me kë dhe kush luftonte për çfarë. Si rezultat pavarësia pas më
pak se dy vjetësh u pezullua për të filluar të funksiononte përsëri në janar të
vitit 1920 në Lushnjë.
Kur
shpërtheu Lufta e Parë Botërore Shqipëria qeverisej nga princ Vidi. Ju keni
shkruar në një studim: “Regjimi Vidi nuk ishte vetëm një pjesë e historisë
shqiptare, por qe një gur i rëndësishëm mozaiku në panoramën e Evropës në
kulmin e krizës së imperializmit, e cila shpërtheu në Luftën e Parë
Botërore." Në ç'mase ishte periudha e qeverisjes së Vidit një pjesë e
rëndësishme në kontekstin politik evropian dhe global?
Schmidt-Neke: Fan
Noli, udhëheqësi i Kishës Ortodokse dhe kryeministri revolucionar i vitit 1924,
ka thënë për princ Vidin: Atë mund ta fajësojmë vetëm për një gjë: që Vidi nuk
mund të bënte mrekulli.
Në periudhën komuniste flitej për ksenokraci,
pra për sundimin e huaj, që do të thoshte se Vidi kishte shkuar në Shqipëri
vetëm për të zbatuar interesat e huaja, por jo për t'i shërbyer vendit dhe
popullit të saj.
Natyrisht
që dështimi i Vidit qe i parashikueshëm, edhe për shkak se ai nuk sillte me
vete asnjë lloj kualifikimi për këtë funksion.
Ndryshe
nga princët dhe mbretërit gjermanë, që ishin vendosur në Greqi, Rumani dhe
Bullgari, ai nuk kishte kohë për të mësuar nga gabimet e tij dhe për të
përmirësuar mungesën e njohurive për vendin. Edhe vetëm vendimi i tij për të
marrë pjesë si oficer gjerman në luftë, tregon se sa pak ishte adoptuar ai me
rolin e tij si kreu i shtetit.
Çështja
që është diskutuar me shumë forcë përsëri këtë vit është, në se Lufta e Parë
Botërore qe e predestinuar të shpërthente, sepse konkurrenca e gjashtë fuqive
imperialiste e kishte bërë të pashmangshme, apo nëse ishte e mundur një
stabilizim i rendit të paqes. Kjo mospërputhje e politikës së atëheshme
evropiane u bë e qartë në mënyrë mjaft shembullore në Shqipërinë e vogël. Nga
njëra anë u bë e mundur të gjehej një konsensus në formën e një Shqipërie të
pavarur me princin Wilhelm zu Wied në krye, nga ana tjetër më pas në qeveritë
kombëtare fitoi përparësi politika për ndjekjen e interesave të veta me çdo
kusht.
Jo
Ballkani, por e gjithë Evropa ishte në atë kohë një fuçi e madhe baruti, në të
cilën qenë futur shumë fitilë, një prej të cilëve ishte Shqipëria.
Shqipëria
nuk ka qenë pjesëmarëse aktive në Luftën e Parë Botërore dhe konsiderohet si
top loje, apo plaçkë tregu e interesave të fuqive, që merrnin pjesë në luftë.
Edith Durham ka thënë në këtë kontekst: "Shteti i sapokrijuar i Shqipërisë
ju hodh përpara ujqve për të shpëtuar shtetet më të vjetër.” Sa qëndrojnë sipas
mendimit tuaj këto pohime dhe pse?
Schmidt-Neke: Shqipëria
nuk mund të ishte si shtet palë ndërluftuese, sepse nuk kishte shtet shqiptar.
Shqipëria qe territor i pushtuar nga austriakët, serbët, malazezët, grekët,
francezët, bullgarët, italianët, dhe secili prej tyre kishte aleatët e vet
shqiptarë. Kushtet e vitit 1913 u rikthyen edhe më me forcë.
Ekzistonin
ide krejtësisht të ndryshme, se si do të organizohej Ballkani pas luftës. Nëse
do të kishin fituar Fuqitë e Treshes, Jugosllavia nuk do të kishte lindur, dhe
ekzistencës së Serbisë dhe të Malit të Zi do t'i kishte ardhur fundi prej një
zgjerimi të mëtejshëm të Austro-Hungarisë drejt Juglindjes dhe ekspansionit
perëndimor të Bullgarisë. Rikrijimi i Shqipërisë si shtet i pavarur nuk kishte
ndonjë prioritet veçanërisht të lartë për askënd.
Parrulla
e "vetëvendosjes së popujve", që propagandonte presidenti amerikan
Wilson drejtohej kryesisht kundër Austro-Hungarisë, dhe pas luftës u bë e qartë
se në atë rast nuk bëhej aspak fjalë për një e drejtë universale të njeriut.
Kishte vetëm pak njerëz, që angazhoheshin për Shqipërinë, dhe për fat të keq ata nuk kishin shumë ndikim, si Edit Durham, Leo Freundlich, apo Aubrey Herbert.
Kishte vetëm pak njerëz, që angazhoheshin për Shqipërinë, dhe për fat të keq ata nuk kishin shumë ndikim, si Edit Durham, Leo Freundlich, apo Aubrey Herbert.
Sa
dhe në ç'formë kanë ndikuar sipas mendimit tuaj ngjarjet e Luftës së Parë
Botërore, krahas Luftërave Ballkanike, në krijimin e përfytyrimit të
shqiptarëve për fqinjët?
Schmidt-Neke: Këto
ngjarje kanë polarizuar sigurisht shumë dhe kanë përkeqësuar sidomos
marrëdhëniet reciproke midis serbëve, shqiptarëve dhe grekëve.
Në
politikën zyrtare Shqipëria u largua nga bashkëpunimi mbarëballkanik, për të
cilin u tentua në Lidhjen Ballkanike, duke përjashtuar Bullgarinë dhe nën
mbretin Zog Shqipëria u vu në varësi të përgjithshme ndaj Italisë, gjë e cila
do t'i kushtonte Shqipërisë më vonë sërish pavarësinë e saj.
Historiani
Michael Schmidt-Neke ka mbrojtur disertacionin me temën Lindja dhe zgjerimi i
diktaturës mbretërore në Shqipëri (1912-1939). Ai është autor i shumë shkrimeve
për historinë e Shqipërisë si dhe për sistemin politik dhe shoqëror të vendit.
Shqipëria gjatë Luftës
së Dytë Botërore
Shqipëria
u sulmua nga Italia ne 7 prill 1939.Ajo u sulmua nga ajri dhe uji. Në tetor të 1940 forcat
italiane e përdorën Shqipërinë si një bazë ushtarake për të pushtuar Greqinë, por ata u
zmbrapsen shpejt në Shqipëri. Pasi Gjermania naziste
mundi Greqinë dhe Jugosllavinë në vitin 1941, krahinat eKosovës dhe
Çamërisë i´u bashkangjitën Shqipërisë, duke krijuar kështu një shtet shqiptar
të bashkuar kombësisht. Shteti i ri zgjati deri në nëntor 1944, kur gjermanet që
kishin zëvendësuar forcat pushtuese italiane duke ndjekur dorëzimin e Italisë u
tërhoqen nga Shqipëria në vitin 1943. Kosova iu ritrupëzua pjesës serbe të Jugosllavisë dhe Çamëria greqisë.
Ndërkohë,
grupet e ndryshme komuniste që kishin mbirë në Shqipërinë e Zogut nen
drejtimin e dy emisarve te partise komuniste jugosllallave, u shkrinë së bashku
për të formuar Partinë Komuniste Shqiptare dhe
filluan ti luftojnë pushtuesit si një forcë e bashkuar qëndrese. Pas një beteje
të suksesshme kundër fashistëve dhe me pas kunder frontit nacionalist dhe
antikomunist të Ballit Kombëtar dhe atij pro-Zog te Legalitetit, komunistët morën
kontrollin mbi vendin më 28 nëntor1944. Enver Hoxha,
i zgjedhur nga emisaret jugosllave si sekretar i përgjithshëm i partisë
komuniste shqiptare kishte udhëhequr luftën përballuese të forcave komuniste.
Shqipëria, e cila para luftës kishte qënë në diktaturën vetjake të Mbretit Zog,
do të binte nën diktaturën e eger 40 vjecare te Enver Hoxhës. Vendi qe u
zyrtarizua Republika Popullore e Shqipërisë në vitin 1946 dhe në vitin 1976 Republika
Popullore Socialiste e Shqipërisë, do te binte ne nje izolim fanatik ku do te
pushkatoheshin dhe burgoseshin .Shqiprai u lirua më 20 Nëntor 1944 dhe Forcat
politike ishin:Balli Kombëtar, Partia Komuniste dhe Legaliteti. Në tetor te
vitit 1942 u krijua Shtabi kryesor i perkohsem i cili ne pranverë te vitit 1943
u quajt Shtabi kryesor i Ushtrise Nacionalçlirimtare te jugosllavise per
Kosoven.
Shqiptarët
shpëtojnë hebrejtë gjatë Luftës së Dytë Botërore
Një
ngjarje deri tani e patreguar e holokaustit Nazist po shfaqet këto ditë
në një tempull izraelit në Shën Luis të shtetit amerikan Mizuri. Është një
ekspozitë me fotografi , në të cilën shfaqen portretet e disa pleqve shqiptarë
myslimanë. Siç njofton korrespondenti i Zërit të Amerikës, Dejvid Uajnberg,
këta burra e gra në këto 30 fotografi kanë ndihmuar në shpëtimin e gati 2
mijë hebrejve, të cilët u strehuan në Shqipëri gjatë Luftës së Dytë Botërore.
“Kush ka dëgjuar ndonjë herë që myslimanët të kenë ndihmuar izraelitët?”
Pra, kur fotografi Norman Gershman dëgjoi tregimet e tyre , ai vendosi të vizitojë Shqipërinë dhe u takua me familjet, ende gjallë, të cilat kishin strehuar hebrejtë.
“Desha të shkoja në Shqipëri për të zbuluar së pari se kush janë këta njerëz”.
Gjatë 6 vjetëve të kaluara, Gershman, profesionist në artin e fotografisë, puna e të cilit zakonisht ekspozihet nepër muzeume, udhëtoi anë e mbanë Shqipërisë dhe Kosovës. Ai i fotografoi shumicën e karaktereve të tij në shtëpitë e tyre, shpesh me objekte që ishin domethënëse për njerëzit që ata strehuan. Në një fotografi është një njeri, i cili qëndron në këmbë, duke mbajtur tre libra hebraikë lutjesh, të cilat një familje hebrejsh i kishte lënë aty pas luftës.
“Kurrë nuk do ta harroj atë ditë, kur vizituam shtëpinë e këtij njeriu; ai na pa me zemërim, dukeje sikur thonte: ”Çfarë po kërkoni këtu”? Ne iu përgjigjëm;
“Kush ka dëgjuar ndonjë herë që myslimanët të kenë ndihmuar izraelitët?”
Pra, kur fotografi Norman Gershman dëgjoi tregimet e tyre , ai vendosi të vizitojë Shqipërinë dhe u takua me familjet, ende gjallë, të cilat kishin strehuar hebrejtë.
“Desha të shkoja në Shqipëri për të zbuluar së pari se kush janë këta njerëz”.
Gjatë 6 vjetëve të kaluara, Gershman, profesionist në artin e fotografisë, puna e të cilit zakonisht ekspozihet nepër muzeume, udhëtoi anë e mbanë Shqipërisë dhe Kosovës. Ai i fotografoi shumicën e karaktereve të tij në shtëpitë e tyre, shpesh me objekte që ishin domethënëse për njerëzit që ata strehuan. Në një fotografi është një njeri, i cili qëndron në këmbë, duke mbajtur tre libra hebraikë lutjesh, të cilat një familje hebrejsh i kishte lënë aty pas luftës.
“Kurrë nuk do ta harroj atë ditë, kur vizituam shtëpinë e këtij njeriu; ai na pa me zemërim, dukeje sikur thonte: ”Çfarë po kërkoni këtu”? Ne iu përgjigjëm;
“Familja juaj ka shpëtuar këtë familje
izraelite…ai na pa dhe tha: “E çfarë pastaj? Çdo shqiptar do të bënte një gjë
të tillë, ne nuk kemi bërë asgjë të veçantë…dhe e kishte me shumë seriozitet”.
Shqiptarët e kanë një fjalë të posaçme për këtë dukuri: Besa që me fjalë të tjera është “fjala e nderit” që në Shqipëri është normë e veçantë kulturore e morale, që është specifike për shqiptarët.
“Fjala Besë në Shqipëri është një lloj mbrojtjeje kur ata presin një mik—për shiptarët ajo nënkupton një rregull, sipas të cilit e mbrojnë mysafirin edhe me jetën e tyre”.
Alberto Colonomos ka lindur më 1933 në një fshat në veri të Shqipërisë i cili atëherë ishte pjesë e Jugosllavisë. Ai ishte 10 vjeç kur familja e tij u arratis në Shqipëri
“Në atë zonë jetonin rreth 7 mijë e 200 hebrej. Ata i nisen për në kampet e përqëndrimit dhe të gjithë ata i çuan në Treblinka. Të gjithë i vranë, asnjëri prej tyre nuk mundi të shpëtojë. Por rreth 50 familje arriten të arratiseshin një, ose dy javë përpara deportimit të tyre në kampet e përqëndrimit”.
Një njeri i pasur, i cili punonte në një fabrikë duhani e mori nën mbrojtje familjen Colonomos. Ndryshe nga shumë izraelitë të tjerë në pjesë të tjera të Evropës që i shpëtuan luftës duke u fshehur nepër tavane e bodrume, izraelitëve në Shqipëri iu dhanë emra myslimanë dhe u trajtuan si mysafirë të nderuar. Colonomos shpjegon se në emër të “Besës”, shqiptarët e venë mysafirin përpara familjeve të tyre.
“Me të vërtetë na fshehën, duke rrezikuar jetën e tyre; ata i dinin pasojat që do të kishin, nëse gjermanët do ta kuptonin se çfarë po bënin. Por nëse japin Besën, ata nuk i tradhtojnë miqtë e tyre. Ishin njerëz të mrekullueshëm”.
Portretet bardhë e zi të Norman Gershmanit kanë qarkulluar nëpër mbi 70 ekspozita anë e mbanë botës. Deri në fund të këtij vitit ato do të vazhdojnë të shfaqen për here të parë në pjesen perëndimore të Shteteve të Bashkuara, në Tempullin Emanuel, një sinagogë e reformuar izraelite në Shën Louis të shtetit Misuri. Kreu i këtij Tempulli Rabai, bënë shërbimet fetare…
Shabbat Shallon then under….
“Jemi shumë të kënaqur me ekspozitën dhe gëzohemi që po shohim këtë interesim kaq të madh.”
Rabini Justin Kerr e drejton këtë kongregacion prej një viti e gjysëm. Ai shfaqi shpresën që kjo ekspozitë do të ndihmojë për fillimin e një dialogu ndërfetar në komunitetin e tij, që do të përhapej në pjesë të tjera të vendit.
“Në këtë kohë, kur në botë ka një tension të madh dhe në një kohë kur konfliktit mes hebrejve dhe myslimanëve po i kushtohet kaq shumë vëmendje, është shumë e rëndësishme që të gjithë ta kuptojnë se kjo nuk është e gjithë historia. Gjërat nuk kanë qenë gjithmonë kështu. Unë kam shumë dëshirë që marrëdhëniet me fondacionin islamik të forcohen.”
Kështu shpreson edhe Muftiu Minhaxhudin Ahmet, imam dhe drejtor i shërbimeve fetare në fondacionin islamik të Shën Louisit, i cili në partneritet me Tempullin Emanuel organizuan dikutime mbrëmjen që u hap ekspozita.
“Mendoj se tani që marrëdhënjet mes izraelitëve dhe myslimanëve janë të tensionuara për shkak të shumë ngjarjeve që po ndodhin në Lindjen e Mesme, kjo ekspozitë u hap në kohën e duhur dhe është shumë e nevojshme, sepse ve në dukje se si myslimanët i kanë shpëtuar izraelitët dhe këto janë mësimet e vërteta të islamizmit. Ky është një rast i mire, që edhe të tjerët të mësojnë se feja nuk ka lindur në kushtet e dhunës, por ajo ka të bëjë me dhemshurinë dhe mirësinë”.
Dhemshuria dhe mirësia, besa e shqiptarëve, u përkujtuan nga Izraeli në vitin 2007, kur u disa shqiptarëve çmimin më të lartë të nderit; ky çmim quhet “Të moralshmit nga vende të ndryshme të botës”. Ky çmim u jepet vetëm të huajve që u shpëtuan jetën hebrejve gjatë Holokaustit. Fotografitë e Norman Gershmanit për ata burra e gra janë botuar në një libër të titulluar “BESA”: Myslimanët të cilët shpëtuan hebrejtë gjatë Luftë së Dytë Botërore. Një film dokumentar i bazuar në vizitën e zotit Gershman në Shqipëri do të fillojë të shfaqet vitin e ardhshëm
Shqiptarët e kanë një fjalë të posaçme për këtë dukuri: Besa që me fjalë të tjera është “fjala e nderit” që në Shqipëri është normë e veçantë kulturore e morale, që është specifike për shqiptarët.
“Fjala Besë në Shqipëri është një lloj mbrojtjeje kur ata presin një mik—për shiptarët ajo nënkupton një rregull, sipas të cilit e mbrojnë mysafirin edhe me jetën e tyre”.
Alberto Colonomos ka lindur më 1933 në një fshat në veri të Shqipërisë i cili atëherë ishte pjesë e Jugosllavisë. Ai ishte 10 vjeç kur familja e tij u arratis në Shqipëri
“Në atë zonë jetonin rreth 7 mijë e 200 hebrej. Ata i nisen për në kampet e përqëndrimit dhe të gjithë ata i çuan në Treblinka. Të gjithë i vranë, asnjëri prej tyre nuk mundi të shpëtojë. Por rreth 50 familje arriten të arratiseshin një, ose dy javë përpara deportimit të tyre në kampet e përqëndrimit”.
Një njeri i pasur, i cili punonte në një fabrikë duhani e mori nën mbrojtje familjen Colonomos. Ndryshe nga shumë izraelitë të tjerë në pjesë të tjera të Evropës që i shpëtuan luftës duke u fshehur nepër tavane e bodrume, izraelitëve në Shqipëri iu dhanë emra myslimanë dhe u trajtuan si mysafirë të nderuar. Colonomos shpjegon se në emër të “Besës”, shqiptarët e venë mysafirin përpara familjeve të tyre.
“Me të vërtetë na fshehën, duke rrezikuar jetën e tyre; ata i dinin pasojat që do të kishin, nëse gjermanët do ta kuptonin se çfarë po bënin. Por nëse japin Besën, ata nuk i tradhtojnë miqtë e tyre. Ishin njerëz të mrekullueshëm”.
Portretet bardhë e zi të Norman Gershmanit kanë qarkulluar nëpër mbi 70 ekspozita anë e mbanë botës. Deri në fund të këtij vitit ato do të vazhdojnë të shfaqen për here të parë në pjesen perëndimore të Shteteve të Bashkuara, në Tempullin Emanuel, një sinagogë e reformuar izraelite në Shën Louis të shtetit Misuri. Kreu i këtij Tempulli Rabai, bënë shërbimet fetare…
Shabbat Shallon then under….
“Jemi shumë të kënaqur me ekspozitën dhe gëzohemi që po shohim këtë interesim kaq të madh.”
Rabini Justin Kerr e drejton këtë kongregacion prej një viti e gjysëm. Ai shfaqi shpresën që kjo ekspozitë do të ndihmojë për fillimin e një dialogu ndërfetar në komunitetin e tij, që do të përhapej në pjesë të tjera të vendit.
“Në këtë kohë, kur në botë ka një tension të madh dhe në një kohë kur konfliktit mes hebrejve dhe myslimanëve po i kushtohet kaq shumë vëmendje, është shumë e rëndësishme që të gjithë ta kuptojnë se kjo nuk është e gjithë historia. Gjërat nuk kanë qenë gjithmonë kështu. Unë kam shumë dëshirë që marrëdhëniet me fondacionin islamik të forcohen.”
Kështu shpreson edhe Muftiu Minhaxhudin Ahmet, imam dhe drejtor i shërbimeve fetare në fondacionin islamik të Shën Louisit, i cili në partneritet me Tempullin Emanuel organizuan dikutime mbrëmjen që u hap ekspozita.
“Mendoj se tani që marrëdhënjet mes izraelitëve dhe myslimanëve janë të tensionuara për shkak të shumë ngjarjeve që po ndodhin në Lindjen e Mesme, kjo ekspozitë u hap në kohën e duhur dhe është shumë e nevojshme, sepse ve në dukje se si myslimanët i kanë shpëtuar izraelitët dhe këto janë mësimet e vërteta të islamizmit. Ky është një rast i mire, që edhe të tjerët të mësojnë se feja nuk ka lindur në kushtet e dhunës, por ajo ka të bëjë me dhemshurinë dhe mirësinë”.
Dhemshuria dhe mirësia, besa e shqiptarëve, u përkujtuan nga Izraeli në vitin 2007, kur u disa shqiptarëve çmimin më të lartë të nderit; ky çmim quhet “Të moralshmit nga vende të ndryshme të botës”. Ky çmim u jepet vetëm të huajve që u shpëtuan jetën hebrejve gjatë Holokaustit. Fotografitë e Norman Gershmanit për ata burra e gra janë botuar në një libër të titulluar “BESA”: Myslimanët të cilët shpëtuan hebrejtë gjatë Luftë së Dytë Botërore. Një film dokumentar i bazuar në vizitën e zotit Gershman në Shqipëri do të fillojë të shfaqet vitin e ardhshëm