Dega: Infermieri e Pergjithshme
Lënda:Infermieristika e Obsetrikes
DETYRË KURSI
Tema: Shtatzania ne Adoleshence
Shtatzënia në Adoleshencë
Shtatzënia adoleshentepërcaktohet kur vajzat adoleshente ose të parritura në moshën adekuate për njështatzëni normale (zakonisht brenda moshës 12-19 vjeçare) mbesin me barrë. Ky term me një fjalë i referohet femraveqë nuk kanë arritur moshën e rritur juridike, që ndryshon nëpër vende tëndryshme në botë,për tu bërë më barrë. Zakonisht, ato nuk e planifikojnë këtë shtatzëni por ajo ju ndodh për shumëarsye.
Shtatzënia adoleshentepërcaktohet kur vajzat adoleshente ose të parritura në moshën adekuate për njështatzëni normale (zakonisht brenda moshës 12-19 vjeçare) mbesin me barrë. Ky term me një fjalë i referohet femraveqë nuk kanë arritur moshën e rritur juridike, që ndryshon nëpër vende tëndryshme në botë,për tu bërë më barrë. Zakonisht, ato nuk e planifikojnë këtë shtatzëni por ajo ju ndodh për shumëarsye.
Qënga 1970-ta, çështja e
shtatzënisë në adoleshencë është në qendër të vëmendjesndërkombëtare.
(“TeenagePregnancy: An Historical Legislative Analysis” par.14).
Sot, shtatzënia nëmoshënadoleshente është një çështje e diskutuar kudo. Ne po përballemi me këtë epidemigjithnjë e më shumë, dhe për fat të keq, statistikat në lidhje me shtatzëninë evajzave në moshën e hershme janë vazhdimisht në rritje. (“Overview, Consequences of Teenage Pregnancy”,par.2).
Njerëzit thonë se çdo gjë ndodh për një arsye,por çfarë mund të jene ato arsye për një numër aq të madh të shtatzënive adoleshente dhe sa ndikon kjo në jetën e tyre?
Shkaku i shtatzënive adoleshente besohet të jetë një kombinim afatgjatëi shumë faktorëve që manifestohen gradualisht dhe kanë te fshehur një ndikimmjaft të fortë .
Në Kosovë, shkaqet e këtij fenomeni janë mungesa e arsimimit, presioni nga tëtjerët, si dhe mungesa e komunikimit të lirshëm me prindërit. Ndërsa, efektet esaj janë kriza emocionale dhe jo-stabiliteti, aborti, rritja e shkallës sëbraktisjeve, si dhe shkalla e ulët e të diplomuarave.
Sëpari, faktori me ndikim më të lartë gjatë shtatzënisë adoleshente është mungesae edukatës seksuale nëpër shkolla. Edukimi në shkolla është mënyra më epërshtatshme për tu siguruar të rinjëve informata për mënyrat e seksit tësigurt dhe për ti kursyer ata nga rreziqet e tilla. Në shumë vende, sidomos nëKosovë, seksi është ende një temë tabu dhe ende nuk është ofruar si lëndë nëshkolla. Si rezultat, adoleshentët ose mbeten të painformuar, ose janë tëprirur për të mbledhur informacion në lidhje me marrëdhëniet seksuale ngainterneti, revistat, apo edhe duke shikuar videot pornografike. Shpesh, këta udhëzues të tyre përmbajnë informata të gabuara dhe i çojnë në drejtime të gabuara. Për shembull, adoleshentët, duke mbledhurinformacione nga burime të tilla të pabesueshme, mund të mendojnë se janë dukepërdorur kontraceptivë shmangës. Ata mund të jenë te pavetëdijshëm, e për fat të keq, çdo lloj i kontraceptivëvemund të dështojë duke përdorur ato gabimisht ose vetëm si rezultat i një \"mosfunksionimi natyror të kontrollit tëmetodave të lindjes\" (“What Leads to Contraception Failure?”, par.2)
Së dyti, një tjetër shkak i madh që të çon në shtatzëniadoleshente është presioni i të tjerëve. Fakti është se pothuajse çdo kohë,adoleshentët janë shumë më të hapur dhe më komunikativ për të tilla gjëra me miqtë etyre se sa me prindërit. Në ditëte sotme, të pasurit marrëdhënie seksuale nën moshën 20 duketse është bërë mode. Prandaj, këto shkalla të larta të shtatzënive të reja nukduken të papritura.Përqendrimi i të qenit i/e rëndësishëm/e dhe tëqenit \'IN\' janë qëllimet kryesore që një vajzë në moshën pesëmbëdhjetë vjeçaredo të arrijë. Zakonisht, kjo ndodh për shkak të rebelimit të përgjithshëm dhemungesës së respektit për veten. Prandaj, duke u përpjekur për të arritur këtoqëllime, ajo mund të marrë vendime të mëdha, të tilla si duke pasur marrëdhënieseksuale në vitet e saj të hershme, pa e kuptuar ndikimin që ky proces mund tëketë në të ardhmen e saj.
Përmë tepër, marrëdhëniet
prindërore kanë një ndikim vendimtar në sjelljet eadoleshentëve
Në thelb, në qoftë se prindërit janë shumë autoritativ, ata i shtyjnë fëmijët etyre për të vepruar pas shpine.Si rezultat, ata nuk kanë dijeni për aktet e fëmijëve të tyre, dhe në tënjëjtën kohë ulin mundësinë që fëmijët e tyre të marrin këshilla të mira përatë se si të sillen në këtë botë të vështirë.
Nga ana tjetër, ka prindërshumë tolerantë, të cilët nuk përpiqen për të caktuar kufirin për lirinë efëmijëve të tyre në disa raste.Kështu,duke i lënë të pakontrolluar, ata pa qëllim i udhëzojnë fëmijët e tyre në hapa të gabuar, e cila në të ardhmen mund tëi kthejë jetës së tyre të lumtur vetëm dëshpërim.
Prandaj, është e rëndësishme për një prind të suksesshëm për të gjeturpika relative në mes të të qenurit shumë autoritativ dhe shumë tolerant.
Në vijim janë disa nga efektet më të rëndësishme që shtatzënia adoleshente kanë shoqëri.
Në mesin e shumë efekteve tështatzënive të reja, të parat paraqiten tek nënat adoleshente. Fillimisht ajoduhet të ballafaqohet me situatën e ndërlikuar e marrjes së vendimit tëmenjëhershëm për lindjen ose jo të fëmijës,edukimin, dhe të ardhmen e qënies sëre. Një konsultim duhet të bëhet me të gjithë, duke filluar nga babai i fëmijësdhe prindërit e saj. Shpesh herë, për të arritur deri në atë fazë është hapmjaft i vështirë sepse lidhjet në moshëaq të njomë zakonisht janë të fshehta. Për ta transmetuar një lajm të atillëduhen mjaft shpjegime dhe frika nga mos-aprovimi sjell pasoja tejashtëzakonshme. Në anën tjetër, mbajtja për vete e problemit është fazeafatshkurtër dhe zakonisht sjell situate depresive tek vajza.
Në thelb, në qoftë se prindërit janë shumë autoritativ, ata i shtyjnë fëmijët etyre për të vepruar pas shpine.Si rezultat, ata nuk kanë dijeni për aktet e fëmijëve të tyre, dhe në tënjëjtën kohë ulin mundësinë që fëmijët e tyre të marrin këshilla të mira përatë se si të sillen në këtë botë të vështirë.
Nga ana tjetër, ka prindërshumë tolerantë, të cilët nuk përpiqen për të caktuar kufirin për lirinë efëmijëve të tyre në disa raste.Kështu,duke i lënë të pakontrolluar, ata pa qëllim i udhëzojnë fëmijët e tyre në hapa të gabuar, e cila në të ardhmen mund tëi kthejë jetës së tyre të lumtur vetëm dëshpërim.
Prandaj, është e rëndësishme për një prind të suksesshëm për të gjeturpika relative në mes të të qenurit shumë autoritativ dhe shumë tolerant.
Në vijim janë disa nga efektet më të rëndësishme që shtatzënia adoleshente kanë shoqëri.
Në mesin e shumë efekteve tështatzënive të reja, të parat paraqiten tek nënat adoleshente. Fillimisht ajoduhet të ballafaqohet me situatën e ndërlikuar e marrjes së vendimit tëmenjëhershëm për lindjen ose jo të fëmijës,edukimin, dhe të ardhmen e qënies sëre. Një konsultim duhet të bëhet me të gjithë, duke filluar nga babai i fëmijësdhe prindërit e saj. Shpesh herë, për të arritur deri në atë fazë është hapmjaft i vështirë sepse lidhjet në moshëaq të njomë zakonisht janë të fshehta. Për ta transmetuar një lajm të atillëduhen mjaft shpjegime dhe frika nga mos-aprovimi sjell pasoja tejashtëzakonshme. Në anën tjetër, mbajtja për vete e problemit është fazeafatshkurtër dhe zakonisht sjell situate depresive tek vajza.
Natyrisht, pas tëbërit
nënë, jeta ndryshon shumë. Ajo femër nuk do ta ketë më gjithë kohën e sajpër
t\'u kujdesur për veten. Në të vërtetë, ajo ka një tjetër qenie për tukujdesur,
e cila është pjesë e shpirtit dhe gabimit të saj, njëkohësisht.Shpesh, një nënë
adoleshente nuk di se si të sillet me fëmijën e saj, ndaj ajoka ndjenja të
përziera (krizë emocionale), ndjehet e frustruar, e frikësuar,dhe e
stresuar (sidomos kur ibashkëngjiten presionet e shumta nga ambient
i jashtëm). Në këto periudha, aftësia për tu dalë mbanë situatavetë tilla
nuk ekziston për shkak se pothuajse të gjitha mendimet e saj do tëndryshojnë,
si pasojë e këtyre ndryshimeve të papritura.
Mëtej, shtatzënia e hershme
do të ndikojë jo vetëm tek nënat adoleshente, poredhe tek shoqëria në tërësi,
duke rritur kështu shkallën e aborteve dhe të braktisjes
sëfëmijëve.
Padyshim, jeta në çift pas
lindjes së fëmijës është shumë më dinamike (natyrisht,në qoftë se ata vendosin
të mbajnë fëmijët), si dhe shpenzimet e tyre janë tërritura. Duke qenë një
prind, një student, një punonjës dhe mbi të gjitha një iri është
jashtëzakonisht e vështirë për t\'u menaxhuar. Kjo është një nga përvojat
mëtë vështira me të cilat një adoleshentemund të
përballet. (“Overview, Consequences of Teenage Pregnancy”, par.2).
Si konkludim, shtatzënitë adoleshente janë duke shkatërruar dhe deformuar gjithë pamjen e shoqërisë. Çdo vajzëduhet konsideruar faktin se në qoftë seajo është në një marrëdhënie seksuale, ekziston mundësia që pavarësisht ngagatishmëria e saj, ajo të ketë një shtatzëni (të padëshiruar). Secili çiftduhet të mësojë të marrë përgjegjësi për aktet e veta, sidomos kur flitet përnjë ndryshim të tillë të rëndësishëm në jetën e tyre ,dhe jetënose vdekjen enjë fëmije.
Mësojnë të bëjnë seks, por harrojnë qëtë njihen me format se si mund të shpëtojnë nga sikletet e një shtatzanie tëpadëshiruar apo infeksioneve seksualisht të transmetueshme, përhapja e tëcilave po mbërrin në nivele shqetësuese edhe në radhët e të rinjve shqiptarë.
Kjo e vërtetë e hidhur është transmetuar gjatë ditës së djeshme, e cila përkon
edhe me “Ditën Ndërkombëtare të Kontracepsionit”. Aksionet e shumta të
zhvilluara nga ekspertët e shëndetit publik, duket qartësisht që nuk kanë dhënë
efektet e duhura, pasi gjithnjë e më shumë të rinj po ekspozohen ndaj aborteve,
si shkak i shtatzanive të padëshiruara, si dhe sëmundjeve të shëndetit seksual.
Autoritetet shëndetësore flasin për një ulje të moshës kur nis marrëdhënia e
parë seksuale (13-14vjeç), ndërkohë që vënë në dukje një tjetër shqetësim që po
konsumohet në masë pilula e urgjencës. Vetëm pas kryerjes së marrëdhënieve
seksuale, të rinjtë shqetësohen për problemet me të cilat mund të përballen.
Ndërkohë që zgjidhja e vetme për ta mbetet pilula e urgjencës, përdorimi i të
cilës gjatë gjithë jetës duhet të jetë shumë i kufizuar. Studimet e kryera tek
të rinjtë në rang vendi tregojnë se vetëm 11 për qind e tyre kanë njohuri për
ekzistencën e metodave kontraceptive. Pjesa tjetër ose nuk i njohin ato ose
janë indiferentë ndaj përdorimit të tyre. Të gjendur përballë kësaj situate, e
vetmja rrugë për të informuar të rinjtë mbi mënyrën e përdorimit të metodave
kontraceptive është përfshirja e njohurive specifike në kurrikulat e shkollës,
duke nisur që në arsimin e detyruar, reflektimi i të cilave do pasohet në
lëndën e biologjisë dhe shëndetit riprodhues. Specialistja e shëndetit
riprodhues Lumturi Mërkuri tregon se adoleshentët shqiptarë vuajnë informimin e
përdorimit të këtyre metodave kontraceptive, të cilat në të vërtetë janë një
masë e sigurte parandaluese ndaj shtatzanive të padëshiruara dhe sëmundjeve të
tjera. Kundrejt kësaj situate problematike, është diskutuar me Ministrinë e
Shëndetësisë dhe të Arsimit, që të rishikojnë në mënyrë të detajuar kurrikulat
mësimore që aplikohen në sistemin arsimor parauniversitar në lëndën e
biologjisë dhe të shëndetit riprodhues. “Adoleshentët në disa raste kanë
keqinformimin e përdorimit të metodave kontraceptive dhe duke qenë kjo arsyeja,
Ministria e Shëndetësisë dhe Ministria e Arsimit janë duke punuar
intensitivisht. Ministria e Arsimit është duke shikuar kurikullat shkollore të
fokusuara kryesisht tek shëndeti seksual dhe riprodhues, njohuritë e së cilës
do jenë pjesë e lëndës së biologjisë dhe shëndetit riprodhues. Është menduar që
kjo të filloj që ne klasën e katërt. Ne do të dëshironim që të përdorej
prezervativi, si metoda më e mirë për të rinjtë që siguron një mbrojtje të
dyfishtë jo vetëm për një shtatzani të planifikuar, por edhe për infeksione seksualisht
të transmetueshme. Vëzhgimet e bëra, fatkeqësisht flasin për një përdorim masiv
të kontraceptivit të urgjencës”, shprehet Mërkuri.
Intervistë me Dr. Lumturi Merkuri,
specialiste e shëndetit Riprodhues në Institutin e Shëndetit Publik
Pilula
e urgjencës, kur dhe si duhet përdorur
Kontraceptivët janë metoda që
parandalojnë shtatzëninë. Janë njohur gjerësisht tek ne si metoda të
planifikimit familjar. Ekzistojnë metoda kontraceptive për meshkuj si
prezervativi dhe sterilizimi kirurgjikal mashkullor dhe kontraceptivë për femra
si pilulat, pilula kontraceptive e urgjencës, injeksioni, DIU dhe sterilizimi
kirurgjikal femëror. Përdorimi i tyre parandalon shtatzanitë e paplanifikuara
dhe mbron nga shumë sëmundje. Ato shpëtojnë jetë nënash dhe fëmijësh! Një në
tre vdekje në gra, të lidhura me shtatzëninë dhe lindjen mund të shmangen nëse
gruaja përdor kontraceptiv. Gjithashtu, rritja e intervalit ndërmjet lindjeve
të paktën mbi 3 vjet nga përdorimi i kontraceptivëve, mund të parandalojë
vdekjen e 1.8 milion fëmijëve nën 5 vjeç. Prezervativi është e vetmja metodë
kontraceptive e cila të mbron njëkohësisht, si nga një shtatzëni e padëshiruar
ashtu edhe nga infeksionet seksualisht të transmetueshme. Stertilizimi
kirurgjikal mashkullor, është një metodë e cila konsiston në mbylljen e tubave
tek meshkujt, e cila është e përhershme. Kontraceptivët për femra janë një gamë
më e gjerë ku më të përdorshmet janë: pilulat kontraceptive, pilula e
urgjencës, injeksioni, spiralja/DIU dhe sterilizimi kirurgjikal femëror.
Ç’farë është pilula kontraceptive e
urgjencës/emergjencës?
Pilula kontraceptive e urgjencës është
një lloj kontraceptivi, i cili parandalon një shtatzëni të padëshiruar nëse
merret mbas një raporti seksual të pambrojtur. Pilula kontraceptive e urgjencës
në përdorim është e sigurt, e efektshme dhe e përshtatshme për çdo grua të
moshës riprodhuese, e cila mund të kenë nevojë për kontracepsion urgjence në
kohë të ndryshme të jetës së saj për të shmangur një shtatzëni të padëshiruar.
Pilula kontraceptive e urgjencës mund
të përdoret në mënyrë të sigurt dhe nga mosha e adoleshencës, vetëm në raste të
jashtëzakonshme, e jo si një masë e shpeshtë mbrojtëse. Pilula kontraceptive e
urgjencës ofron efektshmëri të lartë vetëm nëse pihet sa më shpejtë që të jetë
e mundur mbas një marrëdhënie seksuale të pambrojtur, para se veza të lëshohet
nga vezorja. Pilula kontraceptive e emergjencës parandalon shtatzëninë duke
parandaluar ose vonuar ovulacionin si dhe fekondimin e një veze. Pilula
kontraceptive e urgjencës e rekomanduar nga OBSH është një dozë e vetme
(levonorgestrel 1.5 mg) e marrë brenda pesë ditëve (120 orë) nga një raport
seksual i pambrojtur. Por, një grua mund të marrë pilulën kontraceptive
(levonorgestrel) në dy doza (0.75 mg secila 12 orë larg), por që është më pak
komode për gruan.
Në
çfarë situata duhet të përdoret kontracepsioni i urgjencës ?
Kontracepsioni i urgjencës mund të
përdoret në një numër të situatave pas një raporti seksual të pambrojtur, që
mund të jenë: “Nëse harrohet të pihet pilula kontraceptive mujore (tre apo më
shumë pilula rresht e kombinuar orale, ose më shumë se tre orë me vonesë për
pilulën vetëm me progestogen, nëse injeksioni merret më shumë se dy javë me
vonesë, nëse çahet prezervativi, nga tërheqja e dështuar (derdhje e spermës në
vaginë ose në organe gjenitale të jashtme), llogaritje e gabuar e metodës
së abstinencës periodike, kur kemi dalje të spirales, si dhe në rastet e sulmit
seksual, kur gruaja nuk është e mbrojtur nga një metodë kontraceptive.
Kur
nuk është efektive përdorimi i saj?
Levonorgestreli, pilula kontraceptive
e urgjencës nuk është efektive nëse procesi i implantimin ka filluar, pra nuk
duhet t’i jepet një gruaje që tashmë ka një shtatzëni të konfirmuar.
Megjithatë, nëse një grua pa dashje merr pilulën kontraceptive të urgjencës,
pasi ajo është shtatzënë, provat në dispozicion sugjerojnë se pilula nuk dëmton
as shëndetin e nënës e as fetusit të saj. Pilula kontraceptive e urgjencës nuk
do të shkaktonte abort nëse shtatzënia ka ndodhur. Ai thjesht nuk lejon të
ndodhi një shtatzëni, gjithmonë nëse pihet në kohën e duhur.
Sa
shpesh duhet të përdoren pilulat e urgjencës?
Sa më shpejt të pihen pilulat aq më e
sigurt është kjo metodë. Nuk ka kundraindikacione mjekësore për përdorimin e
pilulave kontraceptive emergjente me levonorgestrel. Por, nga ana tjetër duhet
thënë se pilula kontraceptive e urgjencës janë vetëm për përdorim të
jashtëzakonshme dhe nuk janë të përshtatshme për përdorim të rregullt si një
metodë kontraceptive në vazhdim. Çka do të thotë se nuk mund të ketë përdorim
të shpeshtë të saj. Sot edhe në rrjetin farmaceutik shqiptar janë në
dispozicion pilula kontraceptive të urgjencës që rekomandohen nga OBSH. Ato
ofrohen në pako të cilat përmbajnë vetëm një tabletë e cila pihet menjëherë dhe
mundësojnë zgjatjen e periudhës së mbrojtjes nga shtatzënia deri në 5 ditë nga
një marrëdhënie seksuale e pambrojtur. Por pilula duhet të pihet sa më shpejt
të jetë e mundur mbas një kontakti seksual të pambrojtur.
Cila
është metoda më e mirë për tu përdorur?
Kjo varet nga veçoritë dhe preferencat
individuale. Është mirë që kur një femër vendos të përdor kontraceptiv të
shkojë tek mjeku i qendrës së planifikimit familjar ose i qendrës shëndetësore.
Sa
kohë duhet që kontraceptivët të japin efektin?
Kjo varet nga kontraceptivi që do të
zgjidhet si dhe nga koha e fillimit të tij. Ideale do të ishte që përdorimi i
çdo lloj kontraceptivi të fillojë ditën e parë të menstruacionit. Por mund të
fillohet në çdo kohë kur një femër dëshiron, mbasi të sigurohet që nuk është
shtatzënë.
A kanë efekte anësore
kontraceptivët?
Disa gra mund të kenë shqetësime të cilat ndryshojnë nga
një grua tek tjetra. Shqetësimet me të zakonshme janë; marrje mendsh, të
vjella, tensionim të gjinjve.
Nëse një femër ka shqetësime nga përdorimi i kontraceptivit
që ka zgjedhur, duhet të shkojë tek mjeku për të zgjedhur një metodë tjetër,
apo për të vendosur së bashku se çfarë duhet bërë.
Ku mund të gjenden
kontraceptivët?
Në Shqipëri shërbimet bazë të planifikimit familjar u
miratuan në 1992 pas një vendimi të Këshillit të Ministrave që konfirmoi
planifikimin familjar si një e drejtë bazë njerëzore. Ministria e Shëndetësisë
ka zgjeruar ndjeshëm shërbimet e Planifikimit Familjar në sektorin publik
duke e siguruar këtë deri në nivel komune në të gjithë vendin dhe në disa raste
deri në nivel ambulance fshati. Aktualisht, sektori publik
ofron shërbime të Planifikimit Familjar në 427
konsultore të gruas, maternitete dhe qendra shëndetësore në nivel
komune. Metodat kontraceptive që ofrohen falas në këto qendra
janë :“prezervativi mashkullor, pilula, DIU dhe injeksioni. Por
metodat kontraceptive mund të sigurohen edhe në rrjetin farmaceutik shqiptar.
Përpara fillimit të përdorimit të një metodë kontraceptive duhet konsultuar me
një personel shëndetësor”.