Tema: Te nxenet
- kuptimi, natyra dhe format e thjeshta te te nxenit
Çështjet kryesore
a.
Teorite e te nxenit dhe kerkimi shkencor
b.
Metoda e vleresimit te te nxenit
c.
Pararendesit e teorive moderne te te nxenit
d.
Mbeshtetja filozofike e Teorive te te nxenit.
e.
Fillimet e studimit psikologjik te te nxenit
Objektivat:
Në fund të këtij leksioni do te jeni te afte:
1.
Të përcaktoni, shpjegoni dhe të identifikoni shembuj te fenomenit të të nxënit
dhe jo të nxënit.
2.
Të përshkruani veçoritë më të rendesishme te modeleve te ndryshme te studimit
3.
Te shqyrtoni vecorite thelbesore te metodave te ndryshme te vleresimit te nxenit
4.
Te dallojne midis marredhenieve dhe te dhenave dhe te shpjegoje parimet
kryesore te seciles
5.
Te shqyrtoni se si puna e Wundt, Ebbinghaus, strukturalistet dhe
funksionalistet ndihmuan ne themekimin e psikologjise si shkence
6.
Te shpjegoni ndryshimet midis teorive te biheviorizmit dhe konjitivizmit ne
lidhje me disa perfundime te studimit te te nxenit.
7.
Te konstatoni disa parime mesimore te perbashketa te shume teori te te nxenit.
8.
Te shtjelloni menyrat qe teoria e te nxenit dhe praktika arsimore plotesojne
dhe permiresojne njera – tjetren.
Kuptimi mbi të nxënit
Të
nxënit përfshin përvetësimin, modifikimin dhe përpunimin e njohurive, aftësive,
shprehive, shkathtësive, qëndrimeve dhe sjelljeve të caktuara. Njerëzit nxënë
në forma e mënyra të ndryshme aftësitë njohëse, gjuhësore, motorike, teknike
dhe sociale, të cilat iu mundësojnë atyre përfshirjen, bashkëveprimin dhe
zhvillimin e tyre individual. Në fëmijëri individi nxë aftësinë për të shkruar,
lexuar, njihet me rregullat e para drejtshkrimore e gramatike, njeh numrat dhe
fiton aftësitë dhe shprehitë bazë matematike, ndërsa gradualisht me rritjen e
moshës dhe viteve të shkollimit fiton njohuri më të thelluara rreth dijeve dhe
aftësohen në kryerjen e veprimtarive në nivele më të ndërlikuara intelektuale
dhe psikomotore, si zgjidhja e problemeve, shkrimi i eseve, ngarja e biçikletës
apo makinës, puna në bashkëpunim me të tjerët në një projekt grupi, etj.
Shoqëria
njerëzore është e interesuar për përvetësimin e dijeve dhe zotërimin e aftësive
profesionale, pasi prej tyre përfitohen të mirat materiale e shpirtërore.
Mirëpo, edhe pse në parim, njerëzit e pranojnë se të nxënit është i rëndësishëm
për jetën e tyre, jo të gjithë ia arrijnë suksesit në zotërimin dhe
përvetësimin e objektivave të dëshiruara.
Ka njerëz që ia arrijnë më shpejt, ka të tjerë që nxënë më me vështirësi
dhe kjo e vë individin në dilema midis arsyeve biologjikë që lidhen me
potencialin intelektual të tij dhe arsyeve mjedisorë që lidhen me edukimin,
marrëdhëniet dhe teknologjinë. Për më tepër nuk është vetëm individi i
përfshirë në këto dilema, por edhe vetë studiuesit pozicionohen në
këndvështrime dhe qëndrime kundërshtuese, pasi edhe ata i shikojnë në pamje dhe
pozicione të ndryshme shkaqet, proceset dhe pasojat e të nxënit.
Po
ç’është në vetvete të nxënit: proces apo rezultat?!
Në
se është proces sa është i unifikuar me proceset e tjera të edukimit dhe më
konkretisht në kuptimin kontekstual mos vallë gjen shpjegimin brenda konceptit
të mësimdhënies? Atëherë duhet të përqendrohemi te mësuesi dhe fuqizimi i
faktorëve që lidhen me procesin e mësimdhënies dhe edukimin në tërësi. Në se të
nxënit e përfytyrojmë si rezultat të procesit mësimor, atëherë pse duhet të
rropatemi kaq shumë në kërkim të metodave dhe teknologjive, kur fare mirë
vendosim standarde dhe nëpërmjet këtyre standardeve matim të nxënit konkret?
Në
një këndvështrim tjetër: a duhet të përqendrohemi në kuptimin e të nxënit vetëm
në atë të nxënë që ndodh në shkollë, apo do të përfshijmë edhe të nxënit që
ndodh gjatë gjithë jetës, brenda dhe jashtë shkollës?
Në
një përqasje tjetër në se të nxënit është edhe proces edhe rezultat si ndodh
ai: si zgjim i energjive të brendshme mentale nën ndikimin e ngacmuesve të
jashtëm mjedisorë, apo si meritë e gjetjes së faktorëve optimalë të jashtëm dhe
mjeshtërisë së përcjelljes dhe instalimit të standardeve që pasqyrojnë
ndryshimet e pritshme. Siç shihet, kjo analizë na e bën kuptimin mbi të nxënit
edhe më kompleks. Për këtë arsye e kemi të vështirë të gjejmë një përkufizim të
përgjithshëm e të përbashkët për të nxënit që të pranohet prej të gjithë
teoricienët, studiuesit dhe prakticienëve të edukimit (Shuell 1986) Megjithatë,
psikologët e edukimit duke studiuar këto teori, kanë arritur të dallojnë brenda
shpjegimeve të tyre tri fjalë kyç, të cilat mund të përdoren si bazë e
artikulimit të një përkufizimi që pasqyron në një farë mënyre kuptimin për të
nxënit. Këto fjalë janë:
ndryshim
sjelljeje – qëndrueshmëri në kohë -
eksperiencë.
Mbi
këto kuota mund të japim këtë përkufizim.
Të
nxënit është një ndryshim i qëndrueshëm i sjelljes në një model të dhënë, i
cili rezultohet prej praktikës ose formave të tjera të eksperiencës.
Le
ta analizojmë këtë përkufizim më në brendësi.
Kriteri
i parë i përkufizimit të të nxënit është ndryshimi i sjelljes, apo ndryshimi në
kapacitetin për t’u sjellë. Njerëzit nxënë, kur ata bëhen të zotë, të aftë për
të bëre diçka të cilën ata nuk mund ta bënin më parë. Të nxënit përfshin të
zhvilluarit e veprimeve të reja ose modifikimin e atyre ekzistuese. Ne nuk
mundemi ta vëzhgojmë drejtpërdrejt procesin e të nxënit, prandaj ne e
konsiderojmë atë më tepër si produkt ose si rezultat. Të nxënit është vlerësuar
mbi bazën e asaj se çfarë njerëzit thonë, shkruajnë dhe bëjnë. Ai përfshin një
kapacitet ndryshimi të sjelljeve edhe në rastet kur individi nuk është në
gjendje t’i demonstrojë në një moment të veçantë për shkak të harresës, hutimit
apo emocioneve të forta.
Kriteri
i dytë i qenësishëm në këtë përcaktim është se ndryshimi i sjelljes (ose
kapaciteti për ndryshim) reziston përtej kohës. Pra të nxënit është një
ndryshim i qëndrueshëm i sjelljes. Duke përjashtuar nga koncepti i të nxënit,
ndryshimet e përkohshëm të sjelljes, faktorë të tillë si droga, alkooli dhe
lodhja, nuk i përfshijmë te të nxënit, sepse ato janë ndryshime të përkohshme
dhe kur shmangen burimet që kanë shkaktuar këtë apo atë deviancë, sjellja
kthehet përsëri te forma e saj origjinale dhe në këto raste themi se individi
është rehabilituar. Është rasti të bëjmë kujdes për të mos ngatërruar konceptet
“ndryshim i qëndrueshëm” me “ndryshim i përhershëm”. Të nxënit vërtet është i
qëndrueshëm, por ai nuk mund të jetë i përhershëm, pasi ndodh edhe harresa. Të
nxënit i reziston harresës për një kohë të gjatë duke u ndeshur me të. Sa më
aktiv të jetë aq më gjatë i reziston dhe sa më pasiv të jetë, aq më e mundshme
është fshirja e tij. Ky klasifikim është i diskutueshëm, por shumica e njerëzve
pranojnë se ndryshimet kohëshkurtër nuk kategorizohen te të nxënit.
Kriteri
i tretë është se të nxënit ndodh përmes praktikës dhe formave të tjera të
eksperiencave. Ky kriter e përjashton ndryshimin e sjelljes që vjen si tendencë
e lindur, prej natyrës gjenetike të trashëguar, siç janë: ndryshimet që vijnë
me rritjen e moshës tek fëmijët, nevojat biologjike,etj. Megjithatë dallimi
midis trashëgimisë dhe të nxënit shpesh nuk eshte “clear – cat”, i qartë.
Njerëzit mund të jenë të predispozuar të veprojnë në mënyrat e dhëna, por
zhvillimi aktual i sjelljes së dhëne varet prej bashkëveprimit me të tjerët.
Fëmijët nuk e mësojnë gjuhën me veten e tyre, por më tepër nëpërmjet
ndërveprimeve dhe mesimdhenies. (Lenneberg,. 1967) Në linjë të njëjtë, me
zhvillimin normal, fëmijët zvarriten dhe ngrihen në këmbë, por ambienti mund të
ndikojë në normalitetin e zhvillimit të kësaj sjelljeje.
Në se një fëmijë pengohet me forcë në lëvizjet e tij motoriket, ai nuk do të zhvillohen normalisht dhe gjatë
viteve të mëpasme, ai do të ketë probleme me ecjen dhe reflekset lëvizore.
Teorite
e te nxenit rezultat i kerkimev studimore
Funksionet
e teorise
Nje
teori eshte nje baze shkencore per te shpjeguar nje fenomen te shtruar per
diskutim.
Nje
teori shpjegon dhe parashikon sjelljen
Nje
teori kurrë nuk themelohet mbi dyshime
Nje
teori mund te modifikohet
Një
teori përgatit një shpjegim të përgjithshëm për vëzhgimet e bëra në kohë.
Te
nxënit kërkon Paradigmat. Shembullin
Nr
|
TIPI
i kerkimit
|
VECORITE
e kerikimit
|
1
|
Korelacional
|
Ekzaminon
marredheniet midis variableve
|
2
|
Eksperimental
|
Nje
ose me shume variable jane alternuar dhe ndikuar nga variable te tjere jane
vleresuar.
|
3
|
Kualitativ
|
Perqendrohet
me pershkrimin e ngjarjes dhe interpretimin e kuptimit.
|
4
|
Laboratorik
|
Projekti
kushtezohet ne nje kuader te kontrolluar
|
5
|
Fushe
|
Projekti
kushtezon ne nje kuader natyral (shkolle, shtepi, pune)
|
Metoda
e vleresimit te te nxenit
Nr
|
KATEGORIA
|
PERCAKTIMI
|
||
1
|
Vezhgimet
direkte
|
Rastet
e sjelljes qe demostrojne te nxenet
|
||
2
|
Pergjigje
me shkrim
|
Performancat
e shkrimit ne teste, kuice, detyrat e shtepise, letrat dhe projektet
|
||
3
|
Pergjigje
me goje
|
Pyetjet
verbale, komentet, pergjigjet gjate te te nxenit
|
||
4
|
Vlersimi
nga te tjeret
|
Gjykimi
i vezhgimeve te te nxenit ne atributet e treguesve te te nxenit
|
||
|
Vetraportimi:
|
Gjykimi
popullor i vetvetes:
|
||
a
|
Pyetsoret
|
Vleresime
te shkruara te artikujve ose pergjigjeve te pyetjeve.
|
||
b
|
Intervistat
|
Pergjigje
gojore te pyetjeve
|
||
c
|
Nxitja
e kujteses
|
Kujtesa
e mendimit duke percjelle nje performance ne kohen e dhene.
|
||
d
|
Mendim
– ze i larte
|
Verbalizimi
i mendimit, veprimit ndjenjat qe performojne nje detyre.
|
||
e
|
Dialogjet
|
Bisedime
midis dy a me shume personave.
|
||
Pararendesit
e teorive moderne te te nxenit
Zanafilla
e teorive bashkekohore te te nxenit shtrihen qe ne lashtesi. Shume prej
problemeve te shtruara per shpjegim dhe ceshtjeve te kerkuara prej studimeve
moderne nuk jane te reja por me teper reflektojne nje deshire te pergjitheshme
per njerezit per te kuptuar vetveten, te tjeret dhe boten tyre.
Le
te shohim orgjinen e teorive bashkekohore te te nxenit, duke filluar me nje
diskutim te pozitave te filozofeve, orgjinen e dijeve dhe marredheieve te tyre
me ambjentin dhe duke konkluduar me disa pamje te hershme te psikologjike ne te
nxene.
Informacioni
historik eshte i dobishem sepse ai na siguron bazat, themelet, sfondin per te
kuptuar teorite e tanishme, shume prej ideve te te cilave e kane zanafillen ne
kendveshtrimin historik. Kjo kqyrje eshte selektive dhe perfshin materialin
historik te pershtatshem te te nxenet ne kuadrin edukativ.
Teoria
e te nxenit dhe Filozofia
Prej
nje perspektive filozofike, te nxenet mund te jene diskutuar nen titujt e
epistomologjise, e cila referohet te studimi i orgjines, natyres, kufizimit dhe
metodave te njohurive. Si mund te njohim? Si mund te nxeme, dicka te re? Cili
eshte burimi i dijeve? Kompleksiteti i te nxenit human eshte ilustruar ne
fragmentin e meposhtem prej Menose se Platonit.
“Une
di, Meno, se c’mendoni... Ju argumentoni se nje njeri nuk mund te pyese dike
tjeter per ate qe ai di apo qe nuk di. Por ne se ai di, ai nuk ka nevoje te
pyese, ne se ai nuk di, ai nuk mundet, por ai nuk di shume tema rreth te cilit
ai eshte duke pyetur.
Dy
pozicionet ne orgjinen e diturive dhe marredheniet e saj me ambjentin jane
racionalizmi dhe empirizmi.
Racionalizmi
referohet te ideja qe dija buron nga arsye pa iu adresuar ndijimeve. Dallimi
midis mendjes dhe ceshtjes, cili perfytyrime dallojne ne pamjen racionale te
dijes humane, mund te jene marre nga Platonit, qe njohurite e shquara sigurojne
nepermjet ndjenjave prej ketij te fituari me arsyen.
Platoni
besonte se sendet (shtepite, pemet), jane zbuluar nga njerezit nepermjet
ndijimeve, kurse individet mesojne idete me arsye ose me te menduarin per ate
qe ata dine, njohin. Njerezit kane idete e tyre per boten dhe ata i nxene (i
zbulojne) keto ide duke reflektuar ne to. Arsyetimi eshte aftesia me e larte
mendore. Natyra e vertete e shtepive dhe e pemeve mund te njihet vetem
nepermjet reflektimin ne idete e shtepive dhe pemeve.
Platoni
shmang dilemen ne Meno me pretendimin se dija e vertete, njohja e ideve , eshte
objektive, e lindur, natyrore dhe eshte sjelle ne vetedije permes refleksionit.
Te nxenet eshte rikujtimi, rithirrja e asaj
çfare ekziston ne mendje. Informaconi i marre nepermjet veshgimit,
degjimit, shijimit, nuhatjes ose te prekurit, formon informacionin e pamesuar me
tepër se sa idetë. Mendja është e lindur të strukturojë arsyetimin dhe të pajisë të kuptuarit e
informacionit te marrë nga ndijimet.
Doktrina
racionaliste gjithashtu evidentohet edhe tek shkrimet e Dekartit (Rene
Decartes. 1596 – 1650) një filozof dhe
matematikan frances. Dekarti perdori dyshimin si nje metode te kërkimit. Me të
dyshuarin ai arriti ne konkluzionin se janë faktet absolute dhe jo i nënshtruar
ndaj dyshimit. Fakti qe ai mundi të dyshonte udhëheqjen e tij te besimi që mendja (te menduarit) ekziston,
si reflektim ne thënien e tij: “ Unë mendoj, prandaj unë jam” Nëpërmjet arsyetimit deduktiv, prej parimeve
të përgjithshme te shembujt specifikë, ai provoi se Zoti ekziston dhe konkludoi
se idetë e përfunduara nëpërmjet arsyetimit duhet te jene te vërteta.
Ashtu
si Platoni, Dakarti përforcoi dualizmin mendje – materie, per Dekartin, bota e
jashtme ishte mekanike, ashtu si veprimet e kafshëve. Njerëzit janë dalluar për
aftësitë e tyre te arsyetimit. Shpirti human, ose kapaciteti për te menduar,
influncon veprimet mekanike trupore, por trupi vepron ne mendje nëpërmjet
përcjelljes së eksperiencave ndijiore. Megjithëse Dekarti postuloi (mori si
mirëqene) dualizmin, ai gjithashtu hodhi hipotezën e ndërveprimit mendje –
materie.
Immanuel
Kant (1724 – 1804) filozof gjerman, tek botimi i tij “Critique of Pure Reason”
(1781), i adresohet dualizmit mendje – materie dhe shënon se bota e jashtme
është e çrregullt por është e perceptuar si e rregullt sepse rregulli është
vënë në mendjen tonë. Mendja merr në botën e jashtme ndijimet dhe i shndrron
ato në përshtatje me ligjet subjektive të lindura. Bota kurrë nuk mund të
njihet ashtu si ekziston por ashtu si ne e perceptojmë. Perceptimet e njerëzve i japin botës rregullin
e saj. Kanti ripohonte rolin e arsyes si nje burim të dijes, por kundërshtonte
se arsyeja operonte brenda sferës se eksperiencës. Dija absolute të paprekura
me botën e jashtme nuk ekzistojnë. Për me tepër, dija eshte empirike ne sensin
qe informacioni eshte marre prej botes dhe inerpretuar prej mendjes.
Shkurt:
racinalizmi eshte doktrina e dijes qe rrjedh nëpermjet mendjes. Megjithate
eshte nje bote e jashtme prej te ciles njerezit marrin informacionin ndijor,
idetë orgjinale prej punes se mendjes.
Dekarti
dhe Kanti besonin se arsyeja vepron ne marrjen e informacionit prej botes.
Platoni
mendonte se dija mund te ishte absolute dhe e marre me arsye te pastër.
EMPIRIZMI: Empirizmi referohet tek ideja se eksperienca
eshte i vetmi burim i njohurive. Ky pozicion buron prej Aristotelit (384 –
322), i cili ishte nxenesi i Platonit dhe pasuesi i tij. Aristoteli nuk u
terhoq nga dallimi i mprehte mendje dhe materie. Bota e jashtme eshte baza per
impresionet e ndijimit njerezor, te cilat ne kthimin e janë interpretuar si
legjitime. ( te qendrueshme, te pa ndryshueshme) prej mendjes. Ligji i natyres
nuk mund te jene zbuluar prej impresioneve ndijore. Me tej, ato jane zbuluar
prej arsyes si mendja merr te dhenat prej ambjentit. Ndryshe nga Platoni,
Aristoteli besonte se idete nuk eksistonin pavarsisht nga bota e jashtme. Ne
fund te fundit, ajo është burim i të gjitha dijeve.
Aristoteli
kontribuoje tek psikologjia me parimet e
tij te asociacionit si aplikim te memorjes. Kujtimi i nje objekti ose ideje
nxit kujtime te objekteve te tjera apo ideve te njejta me te.
Nocioni
i te nxënit shoqërues është prominent ne
shume teori te te nxenit.
John
Lock (1632 – 1704), filozof britanik, i cili u ndikua nga puna e Platonit, qe
idete mund te zbulohen prej arsyes. Lock zhvilloi nje shkolle te menduarit qe
ishte empirike, por qe nuk arriti te qe nje eksperiment i vertete.
Ne
librin e tij “Ese rreth te kuptuarit human” (1690), Lock shkruan se nuk ka ide te lindura , te gjitha
dijet burojne prej dy llojeve te eksperiencave: impresioneve ndijore te botes
se jashtme dhe vetedijes personale. Idete jane marre prej impresioneve ndijore
dhe reflektimit personal ne keto impresione. Asgje nuk mund te jete ne mendjen
tone qe te mos e kete orgjinen nga ndijimet. Lock beri nje dallim te
rendesishem midis kualitetit te pare dhe te dyte të objekteve: Kualiteti i pare
ku perfshihen: masa, pamja, pesha dhe numri ekzistojne ne boten e jashtme si
pjese te objekteve apo situatave dhe jane pasqyruar, ngulitur ne mendje. Ne
kontrast me kete, perceptimet e kualitetit te dytë (ngjyra, tingujt, shija)
varen nga pajisja sensore e personit dhe mendjes
Lock
u kritikua nga George Berkeley (1685 – 1753), David Hume (1711 – 1776) dhe John
Stuart Mill (1806 – 1873)
Barkeley
besonte se mendja eshte vetem realiteti. Vetem kuliteti i dyte ekziston, nuk ka
qualitet te pare. Berkeley ishte empirist sepse ai besonte se idete burojne nga
eksperienca: prapseprape: ai gjithashtu mendonte se njerezit imponojne
kualitetet mbi pasqyrimin e ndijimeve te tyre.
Hume
pranonte qe njerëzit nuk mund te jenë të sigurt rreth realitetit te jashtëm,
por ai thoshte gjithashtu se se njerëzit nuk mund te jene te sigurt për idetë e
tyre . Individet e përjetojnë realitetin e jashtëm përmes ideve te tyre, te
cilat formojne vetem realitetin. Ai pranoi gjithashtu doktrinen empirike, qe
idete burojne prej eksperiencave, perjetimeve duke u bere shoqerime me të tjera
përjetime.
Milli
ishte empiricist dhe asociacionist, por ai përjashtoi idenë se idetë e thjeshta
kombinohen, nderthuren në mënyra te rregullta te format komplekse te ideve.
Mill argumentoi se idete e thjeshta gjenerojne idete komplekse, te nderlikuara,
por më vonë nuk kanë nevojë të kompozohen, të ndërtohen nga idetë e meparshme.
Idetë
e thjeshta mund te prodhojnë një të menduar kompleks që mund të mbartë vëzhgime
të vogla në raport me idete e te cilave eshte kompozuar. Besimet e Mill
reflektojne nocionin se e tera eshte me
e madhe se shuma e pjeseve te saj.e cila eshte nje supozim integral i
psikologjise geshaltiste.
Fillimet
e studimit psikologjik te te nxenit
Fillimin
formal te psikologjise si shkence eshte veshtire ta percaktosh (Mueller, 1979),
megjithate kerkimet sistematike te nje natyre psikologjike fillojnë të shfaqen
në fundin e shekullit te 19. Dy persona qe kane impakt te rendesishem ne
teorine e te nxenit janë Wundt dhe Ebbinghaus.
Laboratori
psikologjik i Wundtit. Wilhelm Wundt(1832 – 1920), eshte i pari laborator
psikologjik, i cili u hap ne vitin 1879 ne Gjermani, Lajpcing, edhe pse William
James kishte filluar laborator mesimdhenieje ne Universitetin e Harvardit 4
vjet me pare. Wundt donte ta themelonte psikologjine si nje shkence te re .
Laboratori i tij mori nje reputacion nderkombetar me nje grup impresiv
vizitoresh dhe ai botoi edhe nje reviste me te dhenat e kerkimeve psikologjike.
I pari laborator kerkimor psikologjik ne USA eshte hapur ne vitin 1883 nga G.
Stanley Hall.
Te
nxenet verbal i Ebbinghaus
Herman
Ebbinghaus (1850 – 1909) psikolog gjerman, nuk kishte lidhje me laboratorin e
Wundt -it, por qe megjithate ndihmoi ne vertetimin e metodes eksperimentale dhe
ne kete menyre themeloi psikologjine si shkence. Ai investigoi proceset e larta mendore me kerkime ne memorjes. Ai
pranoi parimet e asocimit dhe besonte se te nxenit dhe kujtesa e informacionit
te nxene varen nga frekuencat e ekspozimit te materialit. Testimi i vertet i
kesaj hipoteze kërkon përdorimin e materialeve, me te cilat pjesemarresit nuk jane familjarizuar.
Ebbinghausi
ishte një kërkues i pasionuar qe shpesh
perdorte veten e tij si subjekt te studimit. Ne nje eksperiment tipik, ai do të
sajonte një listë rrokjesh absurde, verente secilen për pak kohe, - pushonte,
pauz, - shikonte tjetren. Ne kete menyre ai percaktoi se sa kohe i duhej per te
nxene listen nepermjet listes se jashtme .
Kerkimet
i tij i botoi ne librin “Memorja” (1885)
Strukturalizmi
dhe funksionalizmi
Strukturalizmi:
Edward B. Titchener (1886 – 1927) ishte studenti Wundt it ne Lajpcing. Ne 1982
ai behet drejtor i laboratorit psikologjik ne Universitetin Cornell . Ai solli
metodat eksperimentale te Wundtit ne USA. Psikologjia titcherniste u be e
njohur si psikologji strukturaliste. Ajo e paraqet nje kombinim te
asocacionizmit me metoden eksperimentale. Strukturalitet besonte se vetdija
(ndergjegjia) humane eshte nje fushe legjitime e rendesishme e investigimit.
Ata studiojne strukturat ose natyrën e
proceseve mendore. Ata marrin si te mireqene se mendja eshte e perbere nga
asocacione te ideve dhe qe te studiosh kompleksitetin e mendjes duhet te
analizohen keto asocacione brenda ideve më vete. (Titchner, 1990) Metoda
eksperimentale e përdorur prej strukturalisteve ishte nje interspektion, e cila
nenkupton nje analize te vetvetes, nj tip vetanalize. Titchner shkruante se
shkencetaret mbeshteten ne vezhgimin e fenomeneve dhe keshtu introspektioni
eshte nje forme e vezhgimit. Pjesemarresi ne intrespeksion studion verbalisht
shperthimin e eksperiences ne momentin e
ekspozimit te objektit apo te ngjarjes. Psh. Shikojne nje tabele ata do te
raportojne pjesemarrjen e tyre prej pamjes, mases, ngjyres dhe tekstit. Ata
treguan jo te emertonin apo te raportonin dijet e tyre per objektin apo
kuptimin e perceptimeve te tyre . Keshtu nese ata verbalizonin “tabele”, e cila
paraqiste nje vizionin e nje tabele, ata ishin i kushtonin vemendje me teper
stimulit se proceset e tjera te vetedijshme
Funksionalizmi.
Funksionalizmi
eshte pamja që proceset mendore dhe sjellljet e organizmave të gjalla ndihmojnë
ato të adaptohen ne ambjentin e tyre.
Kjo shkollë e mendimit lulëzoi në universitetin e Chicagos me John Dewey
(1859 – 1952) dhe James Angell (1869 – 1949). Ndikim te veçante në të ka dhënë
edhe William James (1840 – 1910). James ishte një empiricist qe besonte se
përvoja, eksperienca ishte pikënisja e mendimit, por ai nuk ishte nje
asociacionist. Ai mendonte se idete e thjeshta nuk jane kopje pasive te
inputeve ambientale(informacioni i marre nga burime te ndryshme), por me teper
jane produkt i te menduarit abstrakt dhe te studimit.
Dewey
argumentoi se proceset psikologjike nuk mund të kthehen në pjesë të
dallueshme dhe që vetëdija mund të jetë
kqyrur holistikisht, (në këndveshtrim hyjnor).
“Stimuli” dhe “reagimi” përshkruajnë rolet që
luajnë me objektet ose me ngjarjet, por
këto role nuk mund të jenë të ndara prej realitetit në tërësi.
Dewey citoi një shembull prej James
(1890) për një fëmije që shikon një qiri duke u djegur, zgjatet per ta kapur
dhe provon djegien e gishtave. Prej një këndvështrimi stimul – reagimi, pamja e qiririt është një
stimul dhe zgjatja eshte një reagim, duke marre djegien që i shkaktoi dhimbjen
e gishtit është një stimul qe shkakton reagimin, tërheqjen e dorës..(Harku
reflektor)
Funksionalizmi
u influencua nga shkrimet e Darvinit për evolucionin dhe studioi dobinë e
proceseve mendore per t’i ndihmuar në përshtatjen me ambjentin dhe për të mbijetuar (Angell 1907, Bredo 2003). Funksionalistët
interesoheshin në atë se si proceset mendore operojnë, çfarë ata kryejnë dhe se
si ata ndryshojnë me kushtet e ambjentit. Ata gjithashtu e shikojne mendjen dhe
trupin si bashkëveprim më tepër se si
ekzistencialisht të ndarë.
Funksionalistet
e kundershtonin metoden e e introspeksionit, jo sepse ajo studionte vetdijen ,
por me tepër për arsye se si ajo e studionte vetdijen. Introspeksioni perpiqet
ta reduktoi vetdijen ne elemente te dukshme, te cilat funksionalistet besojne se jane te pamundura.
Duke studiuar nje fenomen te izoluar nuk zbulojmë dot se si ai ndikon,
kontribuon në mbijetesën e një organizmi.
Dewey
(1900) argumentoi se rezultatet e eksperimenteve psikologjike do të jenë të
aplikueshme ne edukim dhe në jetën e përditshme.
Qendrimet
kritike ne studimin e te nxenit
Heret
ne shekullin e 20 –te, disa psikologe besonin se duhet te ishte e mundur te
zhvillohej nje teori e vetme e pergjithshme qe mund te shpjegonte te gjitha
shembujt, rastet e te nxenit. Psh. I ashtuquajtura teoria njefktoreshe,
propozonte se perforcimi ishte faktori i vetem qe kontrollonte ne se te nxenet ndodhte ose nuk nodhte.
Mirepo te nxenet latent fenomene te ngjashme e kundershtonin kete teori me te
pohuarin se te nxenet mund te ndodhte pa perforcim.
Ne
vitet e mevonshme, psikologet kane braktisur orvajtjet per te zhvilluar nje
teori te nxeni te thjeshte, universale.
Ne vend te saj,ata kane zhvilluar teori me te ngushta dhe me te vecanta.
Disa
teori fokusohen ne kushtezimin klasik,
Disa ne kushtezimin operant,
Disa
ne te nxenet vezhgues
Disa
ne menyren se si përpunohet informacioni,
Disa
ne forma te tjera te vecanta te te nxenit.
Debatet
e medha ne te teorite e te nxenit perqendrohen se cila teori e pershkruan me
mire ket fushe specifike te te nxenit.
Ne
studimin e te nxenit, psikologet ndjekin dy rruge teorike ne te cilat ata
përqasin shpjegimet e tyre: biheviorizmin dhe rrugen konjitive.
Kujtojme
se te nxenet eshte pervetesimi i njohurive ose zhvillimi i aftesive per te
kryer sjellje te reja.
Psikologet
bihevioriste fokusohen ne ndryshimet qe vendosen ne sjelljen e individit.
Psikologet
konjitiviste peferojne te studiojne ndryshimin ne dijet individuale, theksojne
proceset mendore sic jane, perceptimi, vëmendja, inteligjenca, memorja, te
folurit dhe te menduarit ne zgjidhjen e problemit.
Shume
psikologe i kombinojne elementet e te dyja rrugeve per te shpjeguar te nxenet.
A.
Rruga bihevioriste
Termi
biheviorizem u perdor per here te pare prej John B. Watson ne fillim te viteve
1910. Me vone Skinner e shtriu dhe e populloi rrugen bihevioriste.
Karakteristikat e vecanta te rruges bihevioriste te te nxenit eshte se ngjarjet
ne ambjente jane kuptuar se parashikojne sjelljen e nje personi dhe jo te
menduarit, të të ndjerit apo raste që vendosen Brenda personit. Sjellja strikte
besohet se eshte e rrezikshme dhe
antishkencore të trajtojë te menduarin dhe ndjenjat si raste te sjelljes
se nje personi, sepse askush nuk mund te shohe mendimet dhe ndjenjat.
Bihevioristet pohojne se te nxenet human mund te shpjegohet me vezhgim dhe
stimul, perforcim dhe ndeshkim, që një
person provon. Duke iu referuar bihevioristëve, përforcimi dhe
ndëshkimi, me tej me te tjera parime baze i gjeneralizimi dhe dallimi, mund te
shpjegohen edhe tipet e tjera me të avancuara të të nxënit human, si të nxënët
me lexim, ose te problemzgjidhjes komplekse.
B.
Rruga Konjitiviste.
Ndryshe
nga bihevioristët, psikologët konjitivistë besojnë se është esenciale te
studiosh nje mendim individual dhe te shpresosh per te kuptuar procesin e te
nxenit. Ne 1930, pikologu amerikan Edward C. Tolman shqyrtoi proceset konjitive
ne te nxene duke studiuar se si minjte
nxenin menyren e tyre permes nje labirinthi. Ai i gjeti se minjte formuan nje
“harte konjitive” gjate përpjekjeve te tyre per te gjetur rrugen e duhur ne nje
labirnth, ku vetem nje rruge kishte dalje, te tjerat ishin te bllokuara ne
gjatesi te ndryshme. Ne fund te rruges se sakte miu gjente nje ushqim. Pas disa
perseritjeve miu e gjente rrugen e duhur si te kishte nje harte. Kete fenomen ai e quajti me termin te “nxenet
latent”. Eksperimenti i Tolmanit tregoi se te nxenet eshte me shume se fuqizimi
apo reagimi nepermjet perforcimit.
Psikologet
moderne konjitiviste besojne se te nxenet perfshin proceset komplekse mentale,
perfshijne memorjen, vemendjen, gjuhen, formimin e koncepteve, dhe zgjidhjen e
problemeve. Ata studiojne si njerezit perpunojne informconin dhe formojne
prezantimet mendore te njerezve, objektet dhe rasteve apo ngjarjeve.
C.
Zhvillimi i te dy rrugeve .
Gjate
gjysmes se pare te shekullit 20, biheviorizmi ishte rruga teorike dominante ne
fushen e te nxenit. Qe nga vitet 1950, megjithese, psikologjia konjitive ka
fitur qendrueshmeri ne popullaritet dhe tani me shume pikologet favorizojne nje
rruge konjitive se nje rruge strikte bihevioriste. Psikologet konjitiviste dhe
bihevioriste do te vazhdojne te debatojne meritat e pozicioneve te tyre te
ndryshme, por ne shume menyra keto dy rruge kane forca te ndryshme qe
kompletojnë njëra tjetrën. Me këto shprehje ne memorje dhe proceset komplekse
mendore, rruga konjitive arrin te kompletoje mire per shqyrtimin e tipeve me te sofistikuar te te
nxenit human , sic eshte te arsyetuarit, zgjidhja e problemeve dhe
kreativiteti. Rruga bihevioriste, e cila thekson parimet baze te kushtezimit,
perforcimit dhe ndeshkimit, mund te jape shpjegime pse njerezit sillen ne
menyren qe ata bëjnë dhe si ata zgjedhin midis mundësive të ndryshme kursesh te
veprimit.
Keto
konceptime kane ndikime te rendesishme për praktiken edukative . Teorite
bihevioriste perfshijne se mesuesit do te rregullojne ambjentin keshtu qe
studentet mund te reagojne sic duhet ndaj stimulit.
Teorite
konjitive theksojne te berit e njohurive te kuptueshme dhe shpjegimin e
perceptimeve te nxenesve prej vetvetes dhe ambjenteve te tyre te te nxenit.
Mesuesit kane nevoje ta konsiderojne si afekte mesimore te menduarin e nxenesve
gjate te nxenit.
Cilat
procese e afektojne te nxenet?
Cili
eshte roli i memorjes?
Cili
eshte roli i motivacioneve?
Si
ndodh transferimi, percjellja, kopjimi?
Cilat
procese perfshihen ne vetrregullim?
Cilat
jane nderlikimet per mesimin?
Cilat
procese e afektojne te nxenet?
Teorite
bihevioriste dhe konjitivste pranojne se dallimet midis nxenesit dhe ambientit mund te
afektojne te nxenet, por te dyja keto teori ndahen ne theksin relativ qe i
japin ketyre dy faktoreve.
Teorite
bihevioriste theksojne rolin e vecante te mjedisit, si arrihen dhe paraqiten
stimujt dhe se si reagimet jane perforcuar. Teorite bihevioriste i japin me pak
rendesi te dallimeve te nxenesit se teorite konjitiviste. Dy variablet e te nxenit qe marrin ne
konsiderate bihevioristet jane:
a.
historia e perforcimit ( niveli i perforcimit te individit ne kohe per te
performuar sjellje te njejte.)
b.
statusi i zhvillimit (Ç’eshte i afte individi te beje ne perputhje me nivelin e
tij te zhvillimit prezent)
Keshtu
qe handikapi konjitiv do ta veshtiresonte, pengonte te nxenet e aftesive
komplekse dhe paaftesitë e tij fizike parandalonin e pervetesimit te sjelljes
motore.
Teorite
konjitiviste pranojne rolin e kushteve mjedisore si influencim ne te nxene.
Shpjegimi i dhe demostrimi i koncepteve sherbejne si inpute ambjentale per
nxenesin. Praktika e nxenesit per aftesimin, kombinohet me fijdbekun korrigjues
per te ndihmuar te nxenet.
Ne
te njejten kohe, teorite konjitive debatojne se vetem faktoret mesimore nuk
plotesojne pervetesimin e te nxenit e nxenesit.
Ç’bejne studentet me informacionin? – si e pervetesojne ate? Si e
perpunojne, transformojne, kodojne magazinojne e rigjejne ate – eshte pjese e
rendesishme e debatit.
Teorite
konjitive theksojne rolin e te menduartit te te nxenit, besimit, vemendjes,dhe
vlerave. Psh. Nxenesit qe dyshojne aftesite e tyre te nxene, mundet qe te mos
ndjekin plotesisht te detyrat ose te punojne pa deshire, pazemer, gjë e cila
frenon apo ngadëlson të nxënet. Mendime te tilla per te nxenet si: “Pse eshte
kjo e rëndësishme?”, “A jam duke e kryer mirë këte detyrë?” mund te ndikojne ne nxitjen e të nxënit.
Mesuesit
ju duhet te konsiderojne te menduarit e nxenesve ta perpunojnë gjatë të
planifikuarit të mësimit të tyre.
Teorite
bihevioriste nuk e mohojnë rolin dhe ekzistencen e këtyre aktiviteteve mendore,
por ata nuk i konsiderojnë të rëndësishëm ne realizimin e te nxenit.
Cili
eshte roli i memorjes?
Teorite
e te nxenit dallohen per rolin qe ato i
atribuojne memorjes. Disa teori bihevioriste e konceptojne memorjen me termat e
lidhjeve neurologjikale te vendosura si nje funksionim i eksistnces
bihevioriste me stimujt e jashtem. Me pergjithesisht, teoricienet diskutojne
formimin e menyrave te zakonshme te reagimit, me vemendje te paket se si ky
model sjelljeje ruhet ne memorje dhe se si aktivizohet prej ngjarjeve te
jashtme. Shumica e teorive bihevioriste e shikojne te harruarin si te shkaktuar
prej pamjaftueshmerise se reagimeve ne kohe.
Teorite
konjitive i japin nje rol te rendesishem
memorjes. Teorite e perpunimit te informacionit e barazojne te nxenet me te koduarin, me nje
magaizne dijesh, organzim, modelim kuptimplote, Informacioni rigjehet prej memorjes ne
pergjigje te sinjaleve te futes se informacionit. Harresa eshte paaftesi per te
rigjetur informacionin prej memorjes shkaktuar prej interferencave, memorjes se
paket, apo sinjaleve te pershtatshme te futjes se informacionit. Memorja eshte
kritike per te nxenet, dhe se si informacioni eshte nxene percaktohet se si ajo
eshte ruajtur dhe rigjetur prej memorjes.
Trajtimi
i rolit te memorjes ka ndikim te rendesishem per mesimdhenien. Teorite e
sjelljes parashtrojne se perseritjet periodike, te shpejta mbajne forcen
reaguese ne repertoret e te nxenit.
Teorite
konjitiviste vendosin theksin me te larte ne prezantimin e materialit ne
pershtatje me nxenesin, ne mundesite e tyre per ta organizuar, lidhur me ato
ç’ka ata dine dhe ata mbajne mend ne nje stil kuptimplote.
Cili
eshte roli i motivimit?
Motivimi
eshte nje variabel qe afekton te gjitha fazat e te nxenit dhe performancen.
Teorite
e te nxenit divergjojne ne rolin qe i japin ato motivimit.
Teorite
bihevioriste, e percaktojne motivimin si
nje norme perforcimi ose dukuri te sjelljes e cila rezultohet prej sjelljes se
perseritur ne reagimet ndaj stimulit apo si konseguence e perforcimit. |Skinner
(1968) teoria e kushtezimit operant: Sjellja e motivuar eshte krijuar nepermjet
perforcimeve efektive. Nxenesit
motivohen te nxene nje detyre te zgjedhur, perseritin pa pushim, harxhojne mund
per te arritur suksesin dhe e gjitha kjo
eshte sjellje. Te tilla procese te brendshme si nevojat, qellimet, shpresat,
apo emocionet nuk jane te domosdshme per te shpjeguar motivimin e sjelljes.
Nxenesit shfaqin sjellje te motivuar sepse sepse ata paraprakisht jane te
perforcuar dhe perforcim eshte prezent. Teorite behevioriste te te nxenit nuk
dallojne (vecojne) motivimin prej te nxenit por me teper perdorin parime te
njejta per te shpjeguar te gjithe sjelljen.
Teorite
konjitiviste: e shikon motivimin dhe te nxenet si marredhenie, si lidhje, por
jo si funksion identik (Schunk 1991). Motivimi dhe te nxenet perdorin bashke
disa procese, por gjithashtu perfshijne funksione te ndryshme. Dicka mund te
jete e motivuar por nuk mund te mesohet, te nxenet, ose dicka mund te jete
nxene pa qene e motivuar. Ndonese perforcimi mund t’i motivoje studentet,
efektet e tij ne sjellje nuk jane automatike, por ne vend te varura se si
studentet e interpretojne ate.
Studentet qe aktivizohen ne aktivitete ata mendojne se jane te
perforcuar. Kur historia e perforcimit konfliktohet, bie ndesh me mendimet
prezente, njerzit jane me te mundshem te veprojne bazuar ne mendimet e tyre.
(Bandura 1986)Studimet kane identifikuar shume
procese konjitive qe motivojne nxenesit, psh., qellimet, krahasimet
sociale, vetefektshmeria. Duke injoruar te tilla procese, teorite e sjelljeve
nuk mund te shpjegojne plotesisht, por e nderlikojne motivimin human.
Teorite
konjitive theksojne se motivimi mund ndihmoje direkt vemendjen dhe te
influencoje se si informacioni eshte procesuar. Teorite social konjitive
debatojne se motivimi afekton te nxenet vezhgues – nje forme kyc i te nxenit human - dhe qe vepron kryesisht permes te tilla
mekanizmave si vendosja e qellimeve, rezultatet e pritshme. (Bandura 1986)
Ne
teorite e vjetra te te nxenit, motivimi eshte trajtuar si nje pjese e te
nxenit. Eksperimetet e Tolmanit per te nxenet latent i cili treguan se te
nxenet mund te ndodhe pa perforcim dhe se perforcimi efekton me shume
performancen se te nxenet, ndihmon te çliroje motivimin prej te nxenet dhe
rrenjos (krijon) formuesin si subjekt te
drejten e tij.
Shumica
e edukatoreve mendojne se motivimi mund te afektoje te nxenet ne shume menyra.
Te garantosh se studentet vazhdojne te jene te motivuar per te nxene, mesuesit
duhet te marrin parasysh efektet motivuese te praktikes mesimore dhe faktoreve
te klases.
Si
ndodh transferimi.
Transferim
i referohet njohurive dhe aftesive te aplikuara ne menyra te reja me permbajtje
te re, ose ne situata te ndryshme prej ku ata ishin mesuar.
Transferimi
shpjegon gjithashtu efektin e te nxënit paraprak me të nxënët.
Teorite
e bihevioriste theksojne se transferimi varet ne elementet identike ose
faktoret e njejte midis situatave.
Sjellja transferohet ose gjenarilizohet kur situatat e reja apo te vjetra perdorin elemente te perbashket. Keshtu nje student qe nxe 6 x 3 = 18, ai do te jete i afte te zbatoje kete shumezim ne
situata te ndryshme (shkolle dhe ne shtepi) dhe kur keta numra t’i shfaqen ne
situata te njejta problemore.
Teorite
konjitive marrin si te mireqene
transferimin ndodh kur te nxenet kupton se si t’i aplikoje njohurite ne
sfonde te ndryshme. Eshte e rendesishme se si informacioni eshte magazinuar ne
memorje. Perdorimi i njohurive jane
perfshire me tej me njohurite e veta ose
mund te jete lehtesisht e akcesuar prej memorjeve te lokalizuar ne zona te
tjera. Rrethana nuk ka nevoje te shperndaje elementet e perbashket.
Perzierja
mesimore e ketyre pamjeve divergon.
Ne
pikpamjen behevioriste , mesuesi duhet te shtoje ngjashmerine midis situatave
dhe te nxjerre elementet e perbashket.
Teorite
konjitive Mesuesit mund t’i adresojne
perceptimet e studentit ne informacionin mesimor ne ate se si njohurite mund te
jene perdorur ne sfonde te ndryshme, me rregullat e mesmdhenies se nxenesve dhe
me procedurat per te aplikuar ne situata e percaktimit cfare njohurish do te
jene te nevojshme pergatitjen e studenteve me fijdbek ne se si aftesite dhe strategjite mund te
sjellin dobi ne situata te ndryshme.
Cilat
procese jane te perfshira ne vetrregullim?
Vetrregullimi
apo te nxenet vetëdijshëm referohet te procesi me anën e të cilit nxënësi
sistematikisht drejton mendjen e tij, ndjenjat, dhe veprimet ne drejtim te
arritjeve te qëllimeve te tyre (Zimmerman & Schunk, 2001)
Studimet
për vetërregullimin gjate te nxenit filluan si nje dege e investigimit
psikologjik brenda vetkontrollit dhe zhvillimit te vetrregullimit te femijet.
(Zimmerman.2001) Me heret kerkimet e
vetrregullimit ishin percjelle ne konteksitn terapeutik, ku studiuesit i
mesonin pjesemarrsit te alternonin, ndryshonin, disfunksionin ne sjelljet si agresionin,
drogen, crregullimin seksual, konfliktet nderpersonale dhe sjelljen
problemore. Tema eshte zgjeruar ne
studimet akademike dhe ne forma te tjera te te nxenit.
Studiuesit
e teorive te ndryshme tradicionale pranojne se vetregullimi perfshin te paturin
e nje synimi, qellimi, te perdorurit e qellimeve te veprimeve direkte,
monitorimi i strategjive dhe veprimeve dhe përshtatjen e tyre ne garantimin e
suksesit.
Kerkimet
bihevioriste pozicionohen qe vetrregullimi perfshin organizimin kontigjenteve te veta te perforcimit : dallimi
i stimujve dhe konseguencat e reagimit. Proceset e reja nuk jane te nevojshem
te llogriten per te vetrregulluar sjelljen. Bihevioristet fokusohen ne reagimet
e hapura, te dukshme te te nxenit: vetmonitorimi, vetinstruksioni, dhe
vetperforcimi.
Konjitivistet
theksojne aktet mendore si vemendja, kujtesa, perdorimi i strategjive te te
nxenit, monitorimi i krahasuar. Keta teoriciene gjithashtu theksojne motivimin
e besimit rreth vetefikasitetit, rezultateve, perceptimit te vlerave te te
nxenit. Nje element kyç eshte zgjedhja. Per te ndodhur veterregullimi, nxenesi
duhet te kete disa zgjedhje ne motivet e
tij ose ne metodat e te nxenit, koha qe harxhohet per te nxene, kriteri i
nivelit të të nxënit, sfondi ku ndodh i nxëni, dhe efekti i kushteve
sociale. Kur nxenesi ka disa zgjedhje,
alternativ, sjelljet e tyre jane te rregulluara me shume se jashtmi se sa
vetrregullimi.
Si
dhe ku mund te zbatohen teorite gjate mesimit?
Teorite
tentojne te shpjegojne tipet e ndryshme të të nxenit, por dallojne ne aftesite
e tyre per t’u realizuar. (Bruner 1985)
Teorite
bihevioriste theksojnë formimin e asocacioneve midis stimulit dhe reagimeve me
perforcues selektive te reaguesve korrekte.
Teorite
bihevioriste duken se shpjegojne me mire format e thjeshta te te nxenit qe
perfshijne asocacionet si nje faktoret e shumfishtë, kuptimin e fjaleve te
gjuheve te huaja dhe kryeqytetet e
shteteve.
Teorite
konjitive ne anen tjeter, shhpjegojne te nxenet si jane faktoret e procesimit
te informacionit, networku i memorjes, perceptimi i studenteve, interptetimi i
faktoreve te klases (mesuesit, nxenesit bashkemoshatare, materialet dhe
organizimi) Teorite konjitive duken se jane me te pershtatshme per te shpjeguar
format komplekse te te nxenit, sic jane zgjidhja e problemeve matematikore,
nxjerrjen e konkluzioneve nga tekstet dhe shkrimi i eseve.
Faktoret
qe ndikojne ne aftesine e te nxenit.
Nje
variatet faktoresh percaktojne nje aftesi individuale te te nxenit dhe
shpejtesise se te nxenit. Kater faktoret me te rendesishem jane mosha individuale,
motivimi, eksperieca paraprake dhe intelligjenca. Vec kesaj, zhvillimi i
caktuar dhe crregulimet ne te nxene mund te dobesojne aftesite e personit me te
nxenet.
Mosha
Kafshet
dhe njerezit e te gjitha moshave jane te afta prej tipe me te perbashketa te te
nxenit – formal, kushtezimi klasik dhe kushtezimi operant. Me rritjen e
femijeve ata behen me te zotet te nxene me shume dhe me te marrin informacionin ne menyra me
te sofistikuara. Psikologu zviceran Jean Piaget (Zhan Piazhe. psikolog
zhvillimi) mbron idene qe rritja e femijes shkon nëpërmjet kater stadeve te
ndryshme te zhvillimit konjitiv.
Ne
stadin sensoromotor, (prej lindjes deri ne 2 vjec) foshnjat e perdorin ndjeshmerine
tyre te nxene rreth trupit te tyre dhe objekteve ne ambjentin qe i rrethon.
Ne
stadin paraoperacional ( rreth moshes 2 – 7 vjec) femijet mund te mendojne per
objektet per gjera qe nuk jane prezente, por duhet thene qe te menduarit e tyre
eshte primitiv dhe egocentrik dhe kane veshtiresi ne te parin e botes prej
pikpamjeve te te tjereve.
Ne
stadin konkret operacional ( 7 – 11 vjec) femijet mesojne rregullat e
pergjithshme rreth botes fzike, si fakti qe sasia e ujit mbetet e njejte ne se
ajo derdhet ne ene me forma te ndryshme.
Perfundimisht
ne stadin operacional (mbi 11 vjec) femija behet i afte te mendojne ne menyre
logjike dhe abstrakte.
Te
rriturit vazhdojne te nxene njohurite dhe aftesite e tyre gjate gjithe jetes se
tyre. Psh. Shumica e te rriturve mund te nxene ne menyre te sukseshme nje gjuhe
te huaj, megjithese femijet zakonisht mund
te fitojne rrjedhshmerine me me lehtesi. Ne se te rriturit e vjeter jane te shendetshem, aftesia e tyre e te
nxeneit zakonisht nuk dobesohet nga mosha. Semundjet qe lidhen me moshen e
cilat involvojne perkeqesim te funksionimit mental sic e shte semundja e Alzheimerit mund te demtoje rende aftesine e te nxenit te
nje personi.
Motivimi.
Te
nxenet eshte zakonisht me eficent dhe me i shpejte kur te nxenet eshte i
motivuar dhe i vemendshem. Studimet e sjelljes tek kafshet dhe tek njerezit kane
treguar se nje menyre efektive e ruajtjes se motivimit te te nxenit eshte
dhenia e perfocimit te menjehershem dhe
te forte per reagimet korrekte. Megjithate, kerkime te tjera kane provuar se
nivele shume te larta jane jo ideale. Psikologet besojne nje nivel te mesem te
motivimit eshte me i miri per te nxenet e detyrave. Ne se niveli i
motivacioneve eshte i ulet, ai ose ajo mund te dorezohen shpejt. Ekstremi
tjeter, nje nivel shume i larte i motivimit mund te shkaktoje te tille stres
dhe shkaterrim sa qe te nxenet nuk mund te fokusohet tek detyra.
Experienca
paraprake
Se
sa mire nje person e nxe nje detyre te re, varet fuqishem nga eksperiencat e
meparshme me detyra te ngjashme.
Pikerisht nje reagim mund te transferohet prej nje stimuli ne nje tjeter
permes procesit te pergjithesimit, njerezit mund te mesojne sjellje te reja me
shpejt ne se sjelljet jane te ngjashme me to ata mund te performojne tashme. Ky
fenomen eshte quajtur trasferimi pozitiv. Dikush qe ka nxene te drejtoje nje
makine, psh, do te jete i afte te ngase makina te tjera edhe pse ndjesia dhe
perdorimi i makines do te ishte i ndryshem. Ne rstin e transferimit negativl
eksperienca paraprake e nje personi mund te interferoje me te nxene dicka te
re. Per shembul, pas memorizimit
nje liste shtitjesh eshte me e veshtire
te memorizohet nje liste shitjesh te ndryshme
Inteligjenca
Psikologet
dine se njerezit ndryshojne individualisht ne nivelet e tyre te inteligjences
dhe keshtu ne aftesite e tyre te te nxenit dhe te te kuptuarit. Shkencetaret
kane rene dakort ne debatet zjarrta
rreth percaktimit dhe natyres se inteligjences. Nje person mund te nxere
aftesite lehtesisht ne disa kategori por veshtiresi ne te nxenet e tjera.
Te nxenet dhe çrregullimet ne zhvillim
Nje
varietet crregullimesh mund te ndikojne ne aftesite e nje personi per te nxene
nje sjellje apo aftesi te re. Te nxenet dhe çrregullimet ne zhvillim zakonisht
se pari shfaqen ne femijeri dhe shpesh
vazhdojne dhe ne moshen madhore. Femijet me ADHD (Attention-Deficit
Hyperactivity Disorder) çregullime të vëmendjes e kanë të vështire te përqendrohen
ne kohe te mjaftueshme tek detyrat specifike. Femijet me autizem ne menyre
tipike kane veshtiresi ne te folur, ne te kuptuarin e gjuhes, dhe
bashkeveprimin me te tjeret. Njerezit me zhvillim te ngadalshem mendor,
karakterizohen kryesisht nga intelegjence shume e ulet, mund te kete andralla
me kontrollimin e detyrave baze jetesore dhe aftesite akademike. Femijet me
crregullime ne te nxene apo ne zhvillim shpesh marrin arsim special sipas nevojave
dhe aftesive individuale.
______________________________________________________________________________