Skema e komunikimit gjuhësor
Komunikimi njerëzor e shfaq gjithë
origjinalitetin e vet kur bëhet nëpërmjet gjuhës. Ndonëse ka mjaft mjete të
tjera komunikimi, ato nuk kanë as qëndrueshmërinë, as lashtësinë prej të cilave
përfiton gjuha. Për pragmatikën e komunikimit, ‘ komunikimi’ si koncept ka një
kuptim shumë të gjerë: në komunikim hyjnë të gjithë marrëdhëniet, fjalësore dhe
jofjalësore, pra del se ne as për një
moment të vetëm nuk mund të mos komunikojmë. Rrjedhimisht, sjellja dhe
komunikimi janë terma sinonime.
Edhe pse gjuha u shërben të gjitha
veprimtarive njerëzore, studiuesit e gjuhës për shumë kohë u janë shmangur
trajtimeve rreth përdorimit të gjuhës, sikur mund të humbisnin prej saj, sepse
dëshironin të ndërtojnë gjuhësinë si shkencë të pavarur – dhe krijohej
përshtypja se do të shpërbëhej njësia e gjuhësisë, nëse studiohej shumësia e
veprimtarive gjuhësore.
Jakobsoni (1960) ka qenë ndër të parët që
kanë paraqitur një skemë komunikimi, ku ndërhyjnë faktorët e paraqitur në
figurën e mëposhtme. Natyrisht se mund të ndryshojë terminologjia, për shembull
në vend të adresuesit mund të themi thënësi, dhënësi, folësi, komunikuesi, etj.
dhe në vend të mesazhit mund të themi gjuha, por Jakobsoni ka zgjedhur terma me
përgjithësim të gjerë, duke parashikuar shtrirjen e skemës
së vet
për tipa të gjerë komunikimi përveç gjuhës. Pra, kjo figurë sipas Jakobsonit
paraqet cilindo akt të komunikimit
fjalësor, dhe faktorët përbërës të këtij akti :
Skema e komunikimit e Jakobsonit, më së miri
ilustrohet nga vetë fjalët e këtij autori: “ Adresuesi i dërgon një mesazh të
adresuarit. Që të vlejë, mesazhi kërkon në radhë të parë një kontekst, të cilit
i referohet dhe i cili rroket prej të adresuarit....Mesazhi kërkon një kod,të
përbashkët tërësisht ose të paktën pjesërisht për adresuesin dhe të
adresuarin... mesazhi kërkon një lidhje, një kanal fizik dhe një bashkëlidhje
psikologjike që bën të mundur të vendoset komunikimi.
Faktorëve përbërës të skemës të komunikimit
Jakobsoni ua përshkruan edhe gjashtë funksionet përkatëse, që sipas tij janë
funksionet themelore të gjuhës.
Adresuesi e shfaq funksionin emotiv ose shprehës, sepse i bën të njohura
idetë e veta, dëshirat e veta, me gjuhë ai mund të përpiqet të veprojë mbi
tjetrin, dhe të ushtrojë funksionin konativ te i adresuari, me gjuhë tregohet
një gjendje e gjërave, pra ajo i referohet realitetit, funksioni fatik lidhet
me kanalin apo lidhjen fizike të
komunikimit, e cila mund të ndërprehet, funksioni poetik është vetëreferim i
mesazhit dhe përqendrohet në vetë këtë mesazh, dhe ai metagjuhësor ka poashtu
karakter vetvetor dhe shfaqet atëherë kur vetë kodi i përdorur bëhet objekt i
mesazhit.
Por, skema e Jakobsonit nuk duhet kuptuar
ngurtë: mes adresuesit dhe të
adresuarit ka ndërveprim, dhe shkëmbimi i mesazheve e modifikon skemën, pra
adresuesi bëhet i adresuar dhe anasjelltas, dhe kjo ndikon në mesazh (përderisa
tek media komunikimi është vetëm i
njëanshëm). Por, secili mesazh e parasheh një të adresuar, sepse pa marrës
komunikimi nuk arrihet, për shembull një mesazh mund të shkruhet e të hidhet me
shishe në det, por duhet të merret prej dikujt, dhe, pastaj duhet të kuptohet,
që të mund të realizohet mesazhi. Ndërkaq,
rindërtimi i mesazhit nga marrësi nënkupton rindërtimin e kuptimit që e
synonte adresuesi, dhe kjo merr domethënie specifike tek media.
Kjo skemë bazike do të duhej të nënkuptojë
edhe një varg komponentësh të veprimit komunikues: prodhimi mesazhit është proces i ndërlikuar, nuk bëhet
fjalë vetëm për dhënien e sinjaleve dëgjimore apo pamore, por për zgjedhjen e
fjalëve, organizimin që i nënshtrohet shtrëngesave të ndryshme - përndryshe
dhënësi do të ishte papagall, apo aparat riprodhimi. Ky organizim gjuhësor varet nga kompetencat
gjuhësore dhe paragjuhësore të dhënësit dhe marrësit, nga kompetencat e tyre
ideologjike e kulturore, nga shtrëngesat e universit të ligjëratës, e kështu me
radhë.
Adresuesi, apo koncepti i atij që flet mund
të ndërlidhet me nocionin e subjektit folës sipas Benvenistes(1956). Ai flet
për elementët përemërorë që tregojnë vetat dhe që janë tipar universal i gjuhë,
që mund ta ndërrojë vetëm formën e shfaqjes nëpër gjuhë të ndryshme. Benveniste
shtron pyetjen se kush shënohet me ‘unë’, dhe sipas tij ky është një element me
përbërje të ndryshueshme, sepse ai që flet ndryshon vazhdimisht. Sipas
Benvenistes vetëm dy vetat e para janë vërtetë veta, dhe e treta është një
jo-vetë, sepse shpreh mungesën, prandaj në shumë gjuhë veta e tretë del prej
dëftorëve. Shumësi i vetës së parë gabimisht quhet kështu, sepse shuma e disa
‘unë’-ve nuk shpreh ‘ne’ si kundërvënie ndaj vetës së dytë, (aty hyn edhe ‘unë’
edhe ‘ti’), dhe kjo krijon asociacione mekanike të një recitimi kolektiv,
prandaj vetëm shumësi i vetës së dytë është real.
Rrjedhimisht, karakteri unik i folësit
është diskutabil: edhe pse idiolekti shfaq në një mënyrë origjinalitetin,
megjithatë konteksti i përdorimit të përgjithshëm është i fuqishëm. Po ashtu ka
raste kur subjekti që flet, folësi, nuk është detyrimisht burimi i të thënit:
mund të jetë zëdhënës, aktor, etj.
