E
DREJTA E “FORCE MAJEUR”.
Force
majeure, eshte nje princip i ligjit nderkombetar detar, i cili i jep te drejten
çdo anije te huaj te hyje ne çdo port ose zona te tjera te ndaluara, me ngarkese te ndaluar ne rastet
kur rrezikohet anija dhe jeta e personave qe ndodhen ne bordin e saj. Te gjithe oficeret qe merren me zbatimin e
ligjit ne dete duhet ta njohin mire kete doktrine sepse keq interpretimi i saj
mund te sjell pasoja tragjike per anijet dhe ekuipazhet. Kjo doktrine nje vleresim te veçante ka marre pas viteve 1980, si nje vit i
evenimenteve te rendesishme te ligjit nderkombetar detar, dhe i percaktimit te
distances 12 milje si ujra
territoriale. Duke u nisur edhe nga
praktika boterore e aplikimit te kesaj doktrine po e ilustroje ate me disa
gjygje te rendesishme nderkombetare te zhvilluara nen fokusin e ligjit
nderkombetar, ku anije te ndryshme e kane fituar ose humbur te drejten e force
majeure.
Çeshtja e pare gjygjesore ne lidhje me aplikimin e
principit te force majeure eshte mbajtur
ne SH.B.A ne vitn 1805 per anije Amerikane me vela Nancy, e cila e shtytur nga
stuhia dhe moti i jashtezakonshem u detyrua qe te futet ne ujrat Franceze ne
kundershtim me Traktatin e vitit 1798 i cili ndalonte zhvillimin e tregetise
midis Amerikes dhe Frances. Dihet qe ne
ate kohe Franca dhe Amerika ishim shtete armiq.
Pasi u shkarkua Nancy u riparua, u ngarkua me mallra Franceze per ne
Amerike, gje e cila u be shkak edhe per proçesin gjygjesor ne fjale. Ne fund te gjygjit, shefi i trupit gjykues
John Marshall deklaroi se pavaresisht se anija ka thyer traktatin ne fjale dhe
eshte futur ne territorin e nje shteti armik, veprimet e saj jane legale per
shkak te aplikimit te principit force majeure.
Ne te njejtin perfundim pak a shume arriti edhe
Dhoma e Lordeve ne Angli ne vitn 1809 per rastin e anijes Eleanor. Lordi Stowell deklaroi se “rreziqet reale dhe
te paperballueshme, te provuar nga fakte dhe prova te padiskutueshme do te jene
gjithmon nje pasaport me se e mjaftueshme per qenijet njerezore, qe ju jep
atyre te drejten e mikpritjes ne te gjitha portet Angleze”.
Ne vitin 1818, gjygji i larte Amerikan mori ne
shqyrtim çeshtjen e anijes Angleze New Jork, ne te cilen pjesa me e madhe e
opnionit ishte influencur nga interpretimi i Lordit Stowell per çeshtjen Eleanor. Anija New Jork kishte ngarkur rum dhe
ngarkesa te tjera ne kundershtim me Aktit te vitit 1809 per ndalimin e
tregetise me Britanine dhe dominionet e saj.
Kapiteni ishte i kenaqur qe po lundronte drejt Sandy Hook, New Jersey,
por ai ecte me mendimin qe te shkarkonte
ngarkesen n.q.s Akti i ndalimit ishte anulluar.
Pasi ndeshi ne det shume te keq velat e anijes u demtuan rende dhe
timoni i saj u be i pa perdorshem.
Ekuipazhi insistoi qe anija ishte jashte perdormit dhe ne kete gjendje
nuk mund te vazhdonte lundrimin me tej, prandaj u kthye drejt New Jorkut ku
ngarkesa e saj u sekuestrua. Ne
perfundim te gjygjit u deklarua qe anija nuk e gezon te drejten e force majeure,
prandaj mallrat e saj sekuestrohen.
Gjykatesi Levingston per çeshtjen ne fjale spjegoi:
“Rasti duhet te jete urgjent dhe i krijuar ne
rrethana te rrezikshme dhe jo nga mendja e holle e nje marinari te
stervitur. Duhen fakte qarta te cilet te
bindin per rrezikun e humbjes se anjes dhe te ekuipazhit. Jo çdo lloje demtimi i ndodhur ne anije siç
jane ngaterrimi i vealve, ose ndonje rrjedhje e vogel mund te behet shkak per
thyerjen e ligjeve te tregetise.
Aksidente te tilla mund te ndodhin ne çdo udhetim dhe ligjet tregetare
te çdo vendi do te shkeleshin ne menyre te vazhdueshme nga aksidente te tilla”.
Rastet ne te cilat anijet e ndryshme jane
perfshire ne principin force majeure jane te pa numerta, por shembujt e siper
permendur jane dhene vetem per te krijuar nje ide me te qarte per aplikimin dhe
evolimin e ketij principi gjat viteve.
Kur flasim per te drejten e force majeur, si nje e
drejte qe e gezojne te gjitha anijet ne fatkeqesi, lind pyetja po anijet qe
merren me veprimtari te paligjshme si trafikun e droges, kontrabandes a e
gezojne nje te drejte te till? Edhe per
kete çeshtje ligji nderkombetar dhe ai i shteteve te zhvilluara detare percakton qarte se, te gjitha anijet pa
paragjykim e gezojne te drejten e force majeure, kur ata rrezikohen serizisht
nga koha e keqe dhe rreziqe te tjera per anijen dhe jeten e ekuipazhit. P.sh ne Departementin e Thesarit ne SH.B.A
theksohet qe:
“Akti Kombetar i Ndalimit nuk mund te aplikohet
per anijet qe hyjne ne port per shkake te kohes se keqe, hyrje e cila eshte e
domosdoshme. Hyrja e detyruar ne nje
port ose zone te ndaluar perben nje baze te vertet perjashtimi, dhe sipas
ligjit nderkombetar eshte e papershtatshme te aplikohen gjoba ose masa te tjera
sekuestrimi per anijet qe futen ne raste te tilla. Ky rregull gjithashtu aplikohet edhe per
mallrat qe anija ka ne bordin e saj. Por
sidoqofte, keto perjashtime do te varen nga fakti se sa urgjente ishte hyrja e
anijes ne fatkeqesi. Pra domosdoshmeria
e nje hyrje te till duhet te jete siperore dhe provat shume bindese”.
Kuptimi dhe zbatimi i principit force majeure nga
ana e kapiteve te anijeve dhe sidomos nga oficeret e Rojes BregDetare dhe
Kapitenerive te Porteve ka nje rendesi te veçante. Duhet kuptuar qe kjo doktrine krijon hapesira
per nje imunitet te kufizuar te anijeve ne fatkeqesi dhe standartet e kesaj
doktrine eshte mire qe te vertetohen dhe pastaj te aplikohen. Nje permbledhje e gjetur e kesaj doktrine
eshte bere ne botimin e vitit 1967 te Ligjit Nderkombetar Detar nga John
Colombos, ne te cilin thuhet se:
“Kur nje anije futet per strehim ne nje port te
huaj e detyruar nga koha e keqe, force majeure ose fatkeqesi te tjera qe e
detyrojne te beje nje gje te till; ajo nuk eshte subjekt i ligjeve portuale
lokale per ndonje inspektim, gjobitje, ndalime, taksa e tatime qe aplikohen ne
ate port”.
Pak a shume e njejta gje theksohet edhe ne botimin
e Institutit Amerikan te Ligjeve ku
theksohet se “nje anije qe hyne ne port per shkake te force majeure nuk gezon
nje imunitet universal nga ligjet e shtetit bregdetar, por ajo gezon imunitet
te plote persa e perket aktit te hyrjes dhe posedimit te ngarkeses se rregullt
apo te ndaluar”32*. Nderkohe, anijet dhe personat ne bordin e
anijes mund te jene subjekt i ligjit te shteti bregdetar per ndonje shkelje te
meparshme te ligjit si ndotje, kontrabande dhe krime te kryera me perpara ndaj
ketij shteti. Ne qofte se kjo anije dhe
personat te cilat ndodhen ne te jane shpallur ne kerkim, atehere ligjet e
shtetit b/detar kane efekt veprimi mbi ta.
Pra si konkluzion, e drejta force majeure, si nje
doktrine universale nuk i pajise detaret dhe anijet me “carte blanche”, te
bejne çte duan dhe kur te duan. Ajo u
jep atyre vetem te drejten e hyrjes ne nje zone te ndaluar me ngarkese te
ndaluar vetem ne rastet ekstreme kur anija dhe ekuipazhi rrezikohen dhe per
pasoj anija e ka te pamundur vazhdimin e lundrimit . Nga pikpamja e zbatimit te ligjit detar
nderkombetar, percaktimi i natyres se fatkeqesive qe perbejne force majeure,
eshte momenti me kritik i kesaj doktrine.
Ne ligjin nderkombetar theksohet se hyrja duhet te jete e “domosdoshme”
per sigurine e anijes dhe personave qe ndodhen ne bordin e saj. Por siç e pame edhe ne rastet e mesiperme ne
shume raste kjo “domosdoshmeri” edhe pse nuk ka qene eshte krijuar. Si rast tipik mund te merret nje mosmarveshje gati 45 vjecare midis
SH.B.A dhe Meksikes. Ne vitin 1929
Komisioni i Zgjidhjes se Pretendimeve deklaronte se qe “domosdoshmeria duhet te
jete urgjente” duke spjeguar me poshte se “disa nevoja te vogla per riparimin,
furnizimin ose ndonje veshtriresi ne
lundrim” nuk mund te justifikojne futjen.
Megjitheate, Komisioni shtoi qe nje anije qe rrezikohet te mbytet nuk
duhet te presi qe te perplaset me shkembinjte ose me bregun dhe pastaj te jap
sinjalin e fatkeqesise. Nje anije e till
e ka te justifikueshme hyrjen ne port
ose ne zonen e ndaluar mbi bazen e ushtrimit te se drejtes se “force
majeure”.
Nga çeshtjet gjygjesore te dhena me siper argumentohet domosdoshmeria e
kerkuar per nje perdorim legjitim te se drejtes se “force majeure”, ku perveç
shkaqeve te motit mund te ndodh edhe nga faktor te tjere siç jane rrembimi i
anijes nga hajdutet dhe kryengritesit , mungese karburanti, mungese uji ose
ushqimesh per ekuipazhin dhe pasagjeret.
Por duhet te behet e qarte se
çfardo shkaqesh, pergjegjesia per vertetesin e tyre ne perdorimin e se drejtes
se “force majeure ”, bie gjithmon mbi kapitenin ose pronarin e anijes. Megjitheate, kapiteni i anijes ne rrezik
duhet te komunikoje me kapitenerit e porteve dhe organet e tjera te autorizuara
perpara se te hyje ne portin apo zonen e ndaluar, mbi bazen e se drejtes se “force
majeure”.
Jane pikerisht keto organe te cilat gjykojne ne se
anija duhet te futet ose jo. Ne raste se
anija futet ne kundershtim me urdherat e dhena nga organet e mesiperme atehere
anija eshte subjekt i gjobitjes dhe i masave te tjera administrative. Ne kete çeshtje duhen pare me kujdese te dyja
anet e problemit. Nga njera ane refuzimi
i dhenies se drejtes se hyrjes se anijes kur kerkesa e saj eshte e justifikuar
mund te çoje ne rrezikimin e anijes dhe te jetes se ekuipazhit dhe nga na tjeter, mbivleresimi i pretendimit per
te drejten e shtrimit te “force majeure” do te çonte ne minimin e rregullave te
rojes bregdetare, sigurise portuale dhe
sigurise kombetare ne pergjithesi.
