EKONOMIA E
ILIRISE NË PERIUDHËN ROMAKE
Shndërrimi i disa qyteteve në koloni romake dhe ngulimet e një popullsie italike e orientale, zhvillimi i teknikës dhe i prodhimit, shfrytëzimi i minierave dhe ndërtimi e rindërtimi i rrugëve dhe në përgjithësi situata e rëndë që iu imponua ilirëve, veçanërisht duke filluar nga shek. I e.sonë.Ne territoret e Ilirisë juridiksioni romak fillon me 168 p.Kr., me mbarimin e luftës së tretë iliro-romake, kur një pjese ketyre territoreve u perfshin në provincen romake te Maqedonise. Një pjesë e koinoneve mbetën formalisht te pavarura, duke ruajtur ende formën tradicionale të administnimit autonom nën protektoratin romak. Koinonet me baze federative u shpërbenë dhe disa qytete u njohën si koinone të veçanta. Ekonomia romake në Iliri krahas principeve dhe teknologjisë që ajo përpunoi u mbështet edhe në traditat e ekonomisë helene duke u ndjekur ne rradhe te pare ne praktikat ekonomike qe ofronin ish poliset e Dyrrahut e të Apolonisë.Por edhe pse huazoi disa teknologji të ekonomisë greke, prodhimi romak nuk ishte një fotokopje e ekonomisë helene.Nje forme e organizimit te punes ishte edhe kolonati,ose dhenia e tokes bujqesore me qera .Kolonet personat qe merrnin toke me qera duhej te jepnin 1/3 prodhimit dhe te punonin 12 dite ne muaj ne token e aristokracise skllavopronare.Nga mbishkrimet e shek.II/I para Kr. qe jane gjetur ne jug te Ilirise, njihesh me tregetare, kolegjet e pocerisë , te argjentareve etj.
Ekonomia Qytetare
Në Ilirinë e Jugut koloni romake koloni romake të konsoliduara ishin Skodra, Dyrrahu, Bylisi dhe Buthroti, kurse në Ilirinë e Veriut dhe të brendshme si koloni të rëndësishme qenë Narona, Salona, Skupi,etj . Përfaqësuesit e shtresës së pasur, financonin shfaqje teatrale, garat sportive dhe luftërat e përgjakshme të gladiatorëve. Të hollat për të gjitha këto nxirreshin nga puna e skllevërve dhe e masës së gjerë të popullsisë së varfër. Banorët vendës ishin të paktë, sepse qenë dëbuar që në fillim, madje edhe nga zonat periferike bujqësore, nuk kishin të drejta politike dhe kryenin punë të rënda si punëtorë krahu, druvarë, barinj etj. Në veprën e tij : “Mbi ekonominë fshatare” shkrimtari romak Varroni shkruan për ekzistencën në shek. I të erës sonë të fshatarëve të varur, të skllavëruar në borxhe, që sipas tij gjendeshin me shumicë në Iliri dhe punonin në vende e në kushte të vështira.
Funksionarë të tjerë të qytetit ishin edilet (aediles), të cilët kujdeseshin
për ndërtimet publike e furnizimin e popullsisë, kuestorët (questores), që
kishin nën kontrollin e tyre arkën e shtetit.
Në krye të
këtyre qyteteve ishte ai i Apolonisë, ku u ruajtën krahas autonomisë së
brendshme edhe traditat kulturore-artistike helenistike, gjuha greke dhe
punishtja monetare, ku priteshin monedha deri në fillim të shek. III të erës
sonë. Statusin e vjetër helenistik dhe
një autonomi të brendshme ruajtën edhe qytetet Amantia e Foinike.
Në krahinat ilire, përveç qyteteve-koloni në shekujt e parë të erës sonë një rol të rëndësishëm kanë luajtur disa qendërbanime të vogla të quajtura municipe, të cilat kanë pasur një vetëqeverisje më të kufizuar. Municipet zotëronin gjithashtu prona tokësore në periferinë e afërt,ndersa zejtaria e tregtia nuk kanë qenë aq të zhvilluara Një municip i tillë ka qenë Ulpiana në Dardani (afër Prishtinës), e ngritur në fillim të shek. II të erës sonë pranë një qendre minerare, që u bë shpejt qendra kryesore e krahinës.
Në krahinat ilire, përveç qyteteve-koloni në shekujt e parë të erës sonë një rol të rëndësishëm kanë luajtur disa qendërbanime të vogla të quajtura municipe, të cilat kanë pasur një vetëqeverisje më të kufizuar. Municipet zotëronin gjithashtu prona tokësore në periferinë e afërt,ndersa zejtaria e tregtia nuk kanë qenë aq të zhvilluara Një municip i tillë ka qenë Ulpiana në Dardani (afër Prishtinës), e ngritur në fillim të shek. II të erës sonë pranë një qendre minerare, që u bë shpejt qendra kryesore e krahinës.
Ne periudhen e
hershme romake në Dyrrachium u ndertuan amfiteatri,termat,banesa me
peristil. Atje kishte shatërvanë me ujë të pijshëm të freskët të furnizuar nga
akuedukti 15 km I gjatë, kishte teatro,
palestra, banja publike të mbushura me biblioteka dhe dyqane, tregje dhe
kanalizime funksionale. Në qytetin e Dyrrachiumit, kishte rezidencën mëkëmbësi
I perandorit. Klasat e ulëta plebeje dhe
të mesme jetonin në qendër të qytetit, i mbushur me banesa , ose insula.
Shtresës së lartë u takonte një furnizim falas të grurit ,e drejta per t’u argëtuar nga lojërat e gladiatorëve e
perfitime te tjera .
Dyrrachiumi
romak që ngjante hendek të madh mes të pasurve dhe të varfërve, ishte një
qender e madhe e urbanizimit mesdhetar,
aq sa në atë kohë konsiderohej nje Romë e Dytë .
Romakët ndërtuan Dyrrachiumin sipas principeve romake .Në prodhimit e materialeve të ndërtimit të tullave etj, zbatohej masa e këmbes romake , Ndërsa për prodhimin e objekteve metalike sillnin kallëpe nga Roma etj.)
Romakët ndërtuan Dyrrachiumin sipas principeve romake .Në prodhimit e materialeve të ndërtimit të tullave etj, zbatohej masa e këmbes romake , Ndërsa për prodhimin e objekteve metalike sillnin kallëpe nga Roma etj.)
Në qytetin
kozmopolit të Dyrrachiumit fliteshin të
gjitha gjuhet mesdhetare,kishte shumë familje romake të aristokracisë ,nje
numur tavernash (lat:Tabernae),dyqane per tregëtimin e mallrave të lluksit etj.
Qyteti i Dyrrachiumit me një numër të madh banorësh , kërkonte sasi të jashtëzakonshme të ushqimit të
përditshëm, si grurë ,mish, djathra, vajra, perime dhe verëra. Midis perimëve
dhë frutave kishte: kungull, qepë, kopër, çikore, selino dhe panxhar, si dhe
fiq, mollë dhe dardha.Ne ndërtimin e anijeve, romakët u dalluan vecanërisht pas
legalizimit të Dyrrachiumit si koloni nga Augustit rreth vitit 27 pes
Klasa e prodhuesve te lire perbehej pergjithesisht nga shtresa e plebejve te qytetit dhe te fshatit dhe te , d.m.th. nga zejtaret dhe fshataret qytetare romake. Dyrrachiumi si qender e madhe te shtetit romak ishte njëkohësisht edhe një qytet ku shfrytëzohej sklleveria .
Klasa e prodhuesve te lire perbehej pergjithesisht nga shtresa e plebejve te qytetit dhe te fshatit dhe te , d.m.th. nga zejtaret dhe fshataret qytetare romake. Dyrrachiumi si qender e madhe te shtetit romak ishte njëkohësisht edhe një qytet ku shfrytëzohej sklleveria .
Prodhimet
kryesore .
Italikët kishin
njohuri të mira për tokat dhe natyrën e Ilirisë, siç e tregon dhe një tekst i
autorit antik Straboni që thote se : « Gjithashtu i ngrohtë dhe frytdhënës
është ky vend (Iliria), se është plot me ullishta e me vreshta të mira përveç
në disa vende të pakta, ku toka është fare e ashpër…Sa për tokën përtej
bregdetit, është gjitha malore, e ftohtë dhe shpesh bie dëborë, edhe më tepër
nga veriu, aq sa vreshtat janë të rralla, si në vëndet malore dhe ato fushore
».( Straboni vepra , VII, 317).
Tullat si
material bazë në degën e ndërtimit në
kolonite romake të Ilirisë së Jugut ,
deshmohen nga vulat e qeramisteve pronare italike dhe ilire të vendosura mbi
to.
Zejtaria e tekstilit,ishte një zeje e rëndësishme në botën ilire të periudhës romake. Prodhimi i leshit dhe lirit ishin artikujt kryesore per veshje.
Zejtaria e tekstilit,ishte një zeje e rëndësishme në botën ilire të periudhës romake. Prodhimi i leshit dhe lirit ishin artikujt kryesore per veshje.
Pervec verës
greke dhe prodhimeve të Apollonisë dhe Durrësit, vetë Ilirët prodhonin një verë
të tyren nga mjalti. Kjo e dhënë na vjen nga Aristoteli i cili thekson se ishte
një prodhim primitiv i verës dhe se rezultati ishte një pije shumë e fortë dhe
shumë e ëmbël.
Nga Plini
mësojmë se vera më e njohur ilire ishte varianti balisca. Kjo vreshtë që ishte bërë e njohur në
territorin e Dyrrachiumit, ishte eksportuar edhe në Romë, para periudhës së
Augustit. Plini thekson se kjo lloj bime ishte shumë e ngjashme me cocolubilis
që rritej në Spanjë dhe njihej në Romë falë karakteristikave të saj :
pjellorinë
dhe rezistencën.
Emri basilisca, është një fjalë ilire dhe do të thotë« bimë me vila ». Me sa
duket, konsumimi i madh i verës që bëhej në Romë kish bërë të mundur edhe
importimet e vreshtave nga provincat. Edhe autori tjeter Kolumnela flet për verën
balisca, i cili e quan një verë të cilësisë së dytë por që vjetërohet shumë
mirë
dhe pas
pesëmbëdhjetë vjetësh nuk dallohej më nga verërat e cilësisë së parë.
Gjithashtu
njihen rastet kur vera, ashtu si dhe vaji prodhoheshin me metoda shtëpiake,sidomos
në krahina shumë të varfra. Plini na
njofton për dy lloje të tilla verërash, lora dhe vappa. Këto verëra ishin të
një cilësie shumë të ulët dhe me shumë pak jetëgjatësi. Ato konsumoheshin shumë
nëpër territoret rurale.
Elemente të
tjera që flasin indirekt në favor të një prodhimi lokal të verës janë objektet metalike
që shërbenin për krasitjen dhe vjeljen e rrushit. Objekte të tilla metalike
duket se janë gjetje të zakonshme për shumë qendra në Iliri si për shembull,
Irmaj,Dimal, Selcë dhe Antigone. Në antikitet shohim përdorimin e disa
varianteve të
këtyre veglave
në varësi të moshës së vreshtit dhe madhësisë se tij.
Sikurse për
verën, edhe për vajin kemi informacion se para ardhjes së romakëve, gjatë
periudhës klasike.
Në Epir dhe Maqedoni prodhohej një lloj vaji
prej yndyrnash me origjinë shtazore. Këtyre varianteve alternative që njiheshin
në këto territore, po ti shtojmë edhe faktin se vënia në funksionim e një
punishteje vaji kërkonte një investim shumë të madh, dhe se vetë pema e ullirit
kërkonte shumë kohë për të dhënë prodhim, arrijmë në mendimin se tregu vendës
plotësohej pjesërisht nga importet.
Është e qartë se
shumica e emrave e pronareve që paraqiten në amforat e periudhës republikane u
takojnë prodhuesve italikë,disa duken se kanë origjinë greke dhe vetëm një emër
është me origjinë ilire, GENTI , eshte vulosur në një amforë që vjen nga Durrësi.
Ndërtimet .
Në ndërtimtari u zhvilluan stile të
reja në arkitekturë nga pèrzierja e traditës lokale me stilet e arkitekturës së
Greqise së lashtë. Përdorimi i harkut dhe qemerit, i materialeve dhe
teknikave te reja në ndërtim ndihmoi ne krijimin e veprave publike madhështore,
te tilla si akuaduktet, bazilikat, amfiteatrot, termet, rrugët publike, si dhe
ndërtimet private, vila, domuse etj.
Shumë rinovime
praktike romake u adoptuan nga modele të hershme greke. Inxhinieria romake
ashtu si dhe inxhinieria ushtarake romake përbënin një pjesë të madhe të
superioritetit teknologjik romak dhe kontribuuan në ndërtimin e rrugëve, urave, akueduktëve, banjave publike,
teatrove dhe arenave.
Romakët
njiheshin mjaft mirë për arkitekturën e tyre, që grupohet bashkë me traditat
greke në "Arkitekturën klasike". Megjithëse kishte shumë ndryshime
nga arkitektura greke .
Vetë kolonia
romake ishte nje qyteze ose lagje periferike e një qyteti ekzistues me
privilegje te veçanta, e krijuar në territoret e pushtuara të Perandonise
Romake.
Në territorin e Ilirise ne hapesirat
qytetare ekzistuese, si ne agoraja ose akropol, u bene rindërtimi ose ndertimi i monumenteve te reja
në to, si forumi (Butrot, Dyrrah) amfiteatri (Dyrrah), teatri (rindërtim i
teatrove te periudhes helenistike ne Butrot, Bylis, Apoloni etj., ose ndërtimi
i teatrove të reja ne
Hadrianopol(Sofratikë) dhe Orik, odeoni (Apoloni), biblioteka (Apoloni,
Dyrrah), tempujt eDianës në Apoloni; Eskulapit në Butrot etj.), domuset
(Butrot, Dyrrah, Apoloni), akuaduktet (Butrot, Dyrrab) etj. Një ndërtim te ri
social me karakter shërbimi perfaqesojne termet, të zbuluara në qendrat urbane
(Butrot, Dyrrah, Lis etj.), në stacionet rrugore (Ad Quintium, Pistum) ose në
banesat private (Diaporit).
Ne formulimin e
stileve arkitektonike romaket kontribuan
ne futjen e elementeve te rinj sic jane harku,qemeri dhe kubeja e huazuar nga arkitektura etruske.Ne kete kohe
si shpikje ishte edhe betoni romak ,I
formuar nga llaci me gure te thyer perzier me
pluhur vullkanik.Tipik ky beton ndeshet ne koloseun e Romes ( viti 90 pas Kr.).
Nje rol nxites
ne zhvillin e arkitektures romake luajten edhe principet e rekomanduar nga Vitruvi
(Vitruvius).Ai ishte arkitekt, inxhinier i ushtrise romake në
vitet 50 — 26 p.Kr.,dhe ka lënë një
veper te rendesishme per ndërtimin, “De
architectura” (Mbi arkitekturen), që është një manual i mirëfilltë i
arkitektures romake. Vepra është e ndare në 10 libra që përshijne te gjithe
elementet e urbanistikës dhe arkitekturës. Dëshira e tij ishte të ruante
traditën klasike greke në projektimin tempujve dhe ndërtesave publike romake.
Vitruvius, ishte një arkitekt dhe inxhinier i kohes se Cezarit dhe Augustit.
Një risi e
vecantë ishte Castrumi (lat.) vendbanim
i fortifikuar, i perkohshem (me shtylla druri të ngulura mbi ledhe), ose i
përhershëm (me mure prej blloqesh guri ose tulle), te ndërtuar per strehimin e
një reparti ushtarak romak.castret ndertoheshin
zakonisht ne terrenet fushore dhe pranë rrugëve tregtare per mbrojtjen e
tyre. Kane planimetri katrore ose drejtkendore, me mure që mbroheshin nga kulla në çdo cep dhe
pergjate tyre.
Kampi në të
cilën qendronte një njësi e ushtrise ose
një legjion romak me qëllime të mbrojtjeje .
Ne territonin e
Shqiperise castra gjenden pergjate rrugeve antike si Skampini ne via Egnatia,
Vigu pergjate rrugës Lissus — Naissus, si dhe Paleokastra pergjatë rruges nga
Apolonia në Nikopolis.
Romakët ndërtuan
shumë akueduktë për të furnizuar
qytetet dhe vendqëndrimet industriale me ujë dhe për të ndihmuar bujqësinë e
tyre .
Qytetet te
rëndësishme të Ilirisë kishin furnizime të bollshme me ujë të sjelle nga akueduktët nga kodrat, nganjëherë në një distancë të
konsiderueshme. Akueduktët romake ishin ndër veprat e tyre më të
jashtëzakonshëm dhe më të suksesshëm të inxhinierisë. Ujësjellësi ishte
ndërtuar mbi nje sistem muresh dhe harqesh, per furnizimin me ujë te pijshëm te
qyteteve nga burimet e largeta ujore.
Ne Ilirinë
e lashtë në disa prej qyteteve njihen akuaduktet antike te Dyrrahut
(shek. II m.Kr.), Butrotit (shek. I p.Kr.), dhe kalasë së Melanit (shek. VI
m.Kr.). Cdo banese e aristokratike e ketyre qyteve kishte një burim në
peristyliumin e kopshtit te tij. Ndersa
qytetaret e varfër e merrnnin ujë
për përdorim shtëpiak nga burimet publike në rrugë.
Një nga risitë e
arkitekturës Romake ishte “Amfiteatri” i cili nuk ekzistonte në Greqinë e
lashtë. Amfiteatri u krijua duke
bashkuar dy teatro .Prej tyre u formua
ndertesa e hapur pubiike, me forme eliptike ku zhvilloheshin ndeshjet me
gladiatore. Ne qender te tij ndodhej arena, e cila rrethohej nga te katër anët
nga kavea. Hyrjet dhe daijet e publikut per ne kavea ose te gladiatoreve në
arene, kryheshin nepërmjet galerive me qemer, vomitorium-eve. Amfiteatri i
vetëm i gjetur ne Shqiperi është ai i Dyrrahut, i ndërtuar në fihliit te shek.
II m.Kr. Ka formë eliptike me diameter 136 m, lartësi 20 m dhe kapaeitet prej
15000 — 20000 vendesh, çka e ben me te madhin në Ballkan. Pas shek. IV m.Kr. ky
amfteatër nuk u përdor me si vend shfaqjesh dhe galerite e tij u përdorën per
varrime dhe per ndërtimin e kapelave paleokristiane e bizantine.
Termet [lat.
therma)ishin banjot publike në qendrat urbane ose banesat private
romake. U trajtuan si
strukura te medha në qender te qyteteve antike, duke patur karakter shoqeror.
Ambientet kryesore te termeve ishin: tepidarium (ambient i ndermjetem, ose
dhoma e ngrohte), prefurnium (furra per ngrohjen e ajnit dhe të ujit),
kaldarium (dhoma e nxehte), frigidarium (dhoma e ftohtë). Ne disa raste termeve
u shtoheshin dhe ambiente te tjera, si
atriumi (oborri), apodyterium (dhoma e zhveshjes), sudatorium (dhoma e
djersitjes), leonieum (dhoma me ajer te nxehte), natatio (pishina per larje)
dhe palestra (hapësira per ushtrime)..
Ne rastet kur
termet kishte palestër, perpara kryerjes
se procesit te larjes në kete ambient praktikoheshin ushtrime fizike ose sporte
të ndryshme. Termet perdoreshin kryesisht nga burrat, por ne disa raste atyre u
shtoheshin ambiente te vecanta per grate.
Ne territonin e
vendit tone ndeshen termet publike ne qytetet antike te Butrotit, Dyrrahut,
Bylisit, Lisit etj.; termet pranë stacionit rrugor Ad Qiuntum; termet private
brenda banesave, si në vilën ne Diaponit etj. Ne shek. V - VI m.Kr. Me hyrjen e
besimit të krishtere, nje pjese e termeve u shnderruan ne bazilika, si ne
rastin e asaj te Lezhes, Vrinës në
Butrint, por u ndërtuan edhe terme te reja, si ajo e Bylisit.
Në shekullin e
parë p.e.s, romakët filluan gjerësisht të përdorin betonin. Betoni u shpik në
fund të shekullit të parë p.e.s. Ishte një çimento e fortë e cila rrjedh nga
pozzolana dhe shpejt zëvendësoi mermerin si materialin kryesor të ndërtimit dhe
mundësoi shumë ndërtesa që më parë nuk mund të bëheshin. Gjithashtu në
shekullin e parë p.e.s, Vitruviusi shkroi:” De architectura”, mundësisht
traktati i parë i plotë i arkitekturës në histori. Në fund të shekullit të parë
p.e.s. Mozaikët filluan të përdoren shumë gjatë Perandorisë pasi u gjetën
modele të tyre në Iliri, Greqi etj.
Ndërtimi i një
rrjeti rrugësh efikas mespërmes Perandorisë dramatikisht shtoi fuqinë dhe
influencën e Romës. Ato u ndërtuan fillimisht që të lejonin legjionet romake të
hidheshin shpejt në veprim. Por këto autostrada kishin gjithashtu rëndësi të
madhe ekonomike, duke përforcuar rolin e Romës si kryqëzim rrugësh tregtare –
origjina e shprehjes "të gjithë rrugët të çojnë në Romë". Qeveria
romake ruajti stacionet e rrugëve që mundësonin rifreskim për udhëtarët
përgjatë rrugës, ndërtoi ura që ishin të nevojshme dhe vendosi një sistem një
sistem ndërlidhës për ndërrimin e kuajve herë pas here.
Banesa
romake ishte pjese e nje kuartalli.Insulat
(kuartallet)quheshin blloqet kuadratik
te banesave ,qarkuar nga te gjitha anët me rrugë, te një qytet antik
romak.Cdo insul perbehej nga nje ose me shume domuse.Domusi ishte banesa ne qytetet romake ku jetonte një familje e pasur.Ajo thirej
ndryshe banese me peristil
sepse kishte oborr të brendshëm katërkëndor, te qarkuar nga një portik
me kolona (peristil) dhe ambiente banimi. Ne Pompej kemi banesen tipike me
peristil.Dhoma kryesore tabliumi,gjendej midis vestibulit (hyrjes),dhe dhe
daljes ne oborr, i rrethuar nga triclinumi (dhoma e ndenjes).Dhomat e tjera qe
sherbenin per fjetje quheshin
cubiculat.Kthinat ne ane te rruges
perdoreshin zakonisht si dyqane(taberna).
Ambienti qendror
ishte atriumi, i rrethuar me një portik kolonadash. Atriumi qe ishte thelbi i shtëpisë romake. Tiparet më të
spikatur të atrium ishin compluvium dhe impluvium. Ambient religjoz ishte altari, ku qëndronte statuja e perëndisë mbrojtëse
te familjes .
Tablinium-i
(dhoma e ndenjjes dhe e studimit) .vendi
ku mbaheshin librat e llogarise (tabulae) si dhe të gjithë biznesi dhe letrat e
tij private. Tablīnumi ishte rrethuar
nga dhoma, me lule, pemë, dhe me një
burim në mes . Tablīnumi shihte rreth e qark oborrin e brendeshem qe u
quhej peristylium.Dhomat e gjumit
(cubicula) ,Dhoma e ngrėnies
(triklinium)zinte nje vend tevposacem ne domus. Zakonisht nuk hahej mėngjes dhe
për drekë hahej normalisht. Për të pasurit, darka shërbehej përpara orës katër
të pasdites dhe zgjaste tre deri katër orë. Duart laheshin midis ndrimit
të pjatave të ndryshme. Një perandori u
shërbehej njëzet e dy pjata në festat e tij
në darkë. Të varferit hanin perime, peshk, kripë dhe pinin vaj ulliri. Pak mish
hahej: në fakt, disa veta që hanin mish e quanin më shumë si mundim. Kur miqtë
kërkonin sandalet e tyre, kjo do të thoshte se ata do largoheshin.
Përvec dhomave të
gjumit në banesën peristil kishte ,dhoma ngrënie, bibliotekë, kuzhine,
aneks kuzhine, , banja private trikliniumi (dhoma ku priteshin miqtë); hortus-i
(kopshti);, së bashku me strehim të thjeshtë të nevojshme për një numër te
skllevërve; si dhe dyqanet me dyer perballe
rrugës.
Ne vendin tone
banesa të tila me peristil jane gjetur
në Apoloni, Bylis, Antigone, Finiq, Butrot etj.
Me shtresat e mesme e te varfra lidhen banesat me hajat (Mashkjeze,
Selce e Poshtme, Apoloni), dhe ato me gjysmë kati (Cuka e Ajtoit dhe
Mashkjezë). Ne periudhën romake në Apoloni ndeshet banesa e tipit domus në
formë pallati prej 3600 m2, ndërsa në zonat rurale në formën e vilave, si ajo e
Diaporitit né Butrint. Ne antikitetin e vonë dhe në mesjete vazhdojnë te
perdoren banesat me hajat dhe gjysmë kati si në zonat urbane, ashtu edhe ne ato
rurale, ndërkohë që shfaqet edhe një tip i ri banese, banesa kullë.
Vila romake
ishte nje vendbanim rural pavarur me
karakter prodhues dhe rezidenca prone e nje individi te pasur në Ilirinë e lashte. Shembujt me te hershem te vilave
ishin struktura te ngjashme me fermat,
të njohur si villa rustica, ku perreth
nje rezidenee banin gjendeshin punishte, hambare, stalla, ambien te tjera
ndihmëse, si dhe toka bujqesore.
Bujqësia
Roma
konfiskoi tokat më të mira e pjellore,
të cilat i shpalli “ager publicus”, prona të shtetit romak,me te ciat u krijuan
ekonomitë e mëdha bujqësore, latifondet. Latifondet gjendeshin kryesisht në
fushat, zonat e ulëta kodrinore dhe në luginat e ulëta të lumenjve, më tepër pranë
rrugëve të mëdha, sepse ato furnizonin me prodhime bujqësore qendërbanimet e
mëdha.. Përreth Buthrotit ka pasur prona të mëdha tokësore Pompon Atiku, që i
përkiste parisë skllavopronare romake, kurse në Ulpianë e të Skup, e gjetkë në
Dardani, zotëronte prona të gjera tokësore familja patrice romake e Turëve.
Bujqësia ishte
degë kryesore e ekonomisë në antikitet me të cilën ishte e angazhuar pjesa më e
madhe e popullsisë . Për pjellorinë e territorit të Ilirëve na flasin edhe
burimet historike. Për shembull, Herodoti më 478 p.e.s. tregon se rrotull
Apollonisë kishte toka shumë pjellore që zotëroheshin nga aristokracia vendëse.
Ndërkohë që Skymni tregon për tokat pjellore të Ilirisë, ndërsa Straboni
shkruan për ullishtat dhe vreshtat e këtij vendi.
Zhvillimi i
bujqësisë në periudhën helenistike duket të ketë qenë i rëndësishëm. Kjo shihet
te shfaqja e fermave bujqësore në territoret përreth qyteteve dhe nga zbulimi I
veglave bujqësore nga gërmimet arkeologjike, si për shembull në Melgushë,
Antigone,
Irmaj e Dimal.
Ky zhvillim i bujqësisë gjatë shekujve III-II p.e.s. pati si rrjedhojë rritjen
e prodhimit, madje edhe në nivele eksporti, po të kemi parasysh faktin se
tregtarët italikë shkonin në Epir jo vetëm për të eksportuar prodhimet e tyre,
kryesisht verë e vaj, por ndoshta edhe për t’u furnizuar me grurë.
Në bujqesi gjeti
përdorim parmenda me rrota e tërhequr nga qetë. Per blurjen e dritherave krahas mokrës
së gurit ,u futën në përdorim edhe mullinjtë e ujit.
Për një ekonomi
bujqësore të zhvilluar na informojnë indirekt edhe të dhënat historike mbi
grabitjen e grurit të parthinëve dhe epirotëve nga romakët. Ndërkohë që në
zonën e Korçës, zbulimi i shumë pitosave na bën të mendojmë për praninë e shumë
ndërtimeve me karakter bujqësor, ku depozitohej prodhimi.
Gjatë luftës së dytë të Maqedonisë, në vitin
199 p.e.s., konsulli romak Sulspicius kaloi nëpër Dasareti dhe e furnizoi
ushtrinë e tij me prodhimet që i ofronte krahina, për më tepër që banorët nuk
kishin bërë asnjë lloj rezistence.
Edhe hambarët e
mëdhenj të zbuluar në Qesarat na ofrojnë një shembull të jashtëzakonshëm të
sasisë së prodhimit bujqësor, si dhe të mënyrës së ruajtjes së tij.
Në rast se në
periudhën helenistike burimet antike dhe të dhënat arkeologjike dokumentojnë
një prodhim të madh bujqësor, në periudhën romake kemi shfaqjen e një strukture
të re që lidhet me ekonominë dhe prodhimin. Kjo strukturë përfaqësohet nga vilat
që përbëjnë dhe ndërtimet më të rëndësishme në territorin rural të periudhës
romake.
Vilat përfaqësojnë në vetvete një institucion ekonomik që
organizon punën dhe prodhimin bujqësor në fshat. Vëzhgimet e pakta të
realizuara e bëjnë të vështirë krijimin e një kuadri të qartë të shpërndarjes
së tyre dhe si rrjedhojë edhe të organizimit të bujqësisë në fshatin ilir.
Përsa i takon
pranisë së vilave në Ilirinë e jugut, ato i gjejmë kryesisht rrotull territoreve
të kolonive romake, pasi në këto qytete jetonte një elitë, e cila zotëronte toka
të shumta. Për shembull, në zonën e Shkodrës janë të identifikuara dy vila,
njëra që mendohet e shekullit II e.s., e gjetur në qytet24, dhe një tjetër në
fshatin Melgushë.
Ndërsa rrotull
kolonisë së Dyrrahut shohim praninë e vilave romake në Luz të vogël,Kryemëdhenj
dhe Bashtovë
Diaporiti është
një nga vilat ku përvec bujqësisë zhvillohen
në të, edhe ndërtimi i
furrave të
qeramikës .
Blegtoria
Rritja e
kafshëve në Epir përbënte aspektin ekonomik më të zhvilluar dhe më të organizuar.
Këtë fakt e konfirmojnë edhe autorët antikë, si për shembull Varroni që merr
tek epirotët shembujt më të mirë të rritjes së kafshëve. Ndërsa Plini nga ana e
tij përmend demat e Epirit si më të mirët dhe për këtë meritën kryesore ia
atribuon Pirros, i cili kishte treguar një kujdes të madh për rritjen e tyre.
Rritja e kafshëve nga epirotët përmendet edhe nga Çezari, i cili vë në pah
cilësinë e mirë të dhenve që rriten në masë të konsiderueshme në këtë rajon.
Blegtoria
epirote me siguri ka pasur si rrjedhojë edhe zhvillimin e disa produkteve të
tjera, si për shembull prodhimin e qumështit, përpunimin e mishit dhe prodhimin
e leshit.
Sipas Varronit,
që prodhimi i leshit të ishte i një cilësie të mirë, dhentë duhej të mbaheshin
në ferma të mbuluara. Ndërsa Plini na përmend si me nam leshin e Histrisë dhe
Liburnisë .Leshi i prodhuar në Epir eksportohej dhe përpunohej në Itali. Për më
tepër, edhe rritja e kafshëve, që nga shekulli II p.e.s. ndodhej kryesisht në
duart e sipërmarrësve italikë.
Përveç leshit
dhe mishit, nga rritja e bagëtive në antikitet ishte mësuar të përftohej edhe
djathi. Janë sërish autorët antikë që na informojnë se për këtë prodhim njihej shumë
zona e Dardanisë, e cila prodhonte caseus dardanicus (djathë).
Një kafshë
tjetër e rritur nga epirotët është kali. Një tekst i Virgjilit ku përmenden
kuajt e Epirit, na bën të mendojmë se edhe ata eksportoheshin në Romë duke qenë
se i vlerësonin për cilësitë e tyre.
Varroni mbetet
informacioni kryesor për ekonominë ilire dhe epirote, meqë i ka shëtitur vetë
këto vende. Ai ka mbledhur informacione të sakta kur ishte pjesë e ushtrisë së
Ilirikumit në vitet 78-77 p.e.s. dhe më pas shoqëronte Pompeun në luftën e tij
kundër piratëve si dhe gjatë qëndrimit në Dyrrah përgjatë luftës civile. Ndër
të tjera, ky autor na informon për ekzistencën e buajve të egër në Dardani si
dhe për qentë molosë që ishin të mëdhenj e të zinj, të cilët përdoreshin shumë
për ruajtjen e bagëtive. Një informacion tjetër me vlerë i Varronit për një
artikull tjetër që eksportohej në Itali, është mbi kërmijtë e Ilirisë, shumë
të njohur në
Romë .
Element tjetër i
rëndësishëm i ekonomisë ilire ishte dhe peshkimi. Me shumë mundësi ky aktivitet
ishte i përqendruar në qytetet bregdetare të Ilirisë, por nuk duhet të harrojmë
dhe pasurinë e lumenjve dhe liqeneve me peshq. Për shembull, Straboni përmend
liqenin e Ohrit si një vend ideal për kripjen dhe tharjen e peshkut.
Minierat
Një nga degët e
ekonomisë që mori një zhvillim të madh në krahinat ilire në shek. I-III të erës
sonë dhe për të cilën pushtuesit treguan një zell të madh ka qenë shfrytëzimi i
minierave. Pas pushtimit të Ilirisë edhe minierat e arit, të argjendit, të
bakrit e të hekurit të Dalmatisë, të Dardanisë e të viseve të pirustëve u bënë
prona të shtetit romak dhe patën një rëndësi të madhe për perandorinë. Flori,
historian i shek. I-II të e.sonë, tregon se pas kryengritjes së viteve 6-9
romakët i shtrënguan dalmatët “të gërmojnë tokën dhe të nxjerrin prej saj
arin”. Më vonë minatorët dalmatë e pirustët u dërguan me forcë për të punuar në
minierat e provincës së Dakisë.
Minierat janë
aspekti i ekonomisë ilire më pak i njohur deri më sot. Në këtë kontekst,
burimet e autorëve antikë përbëjnë pikënisjen e studimit të tyre.
Studimi i minierave përmban shumë vështirësi
që lidhen kryesisht me identifikimin e tyre. Sidomos këto
vështirësi janë
më të mëdha për periudhën pararomake, kur shfrytëzimi i minierave bëhej vetëm
në sipërfaqe, pa hapje galerish. Në territorin e Shqipërisë njihen vetëm
sporadikisht disa galeri minierash antike. Studjuesi Italian L.Ugolini që para luftes se Dyte boterore na sinjalizon se
kishte parë gjurmë të nxjerrjes së minareleve pranë Lissus-it, pranë lumit Fand
, por i konsideron këto galeri si të periudhës mesjetare. Përsëri Ugolini na
bën me dije se në Pukë një shoqëri italiane që kishte marrë me koncesion një
minierë, kishte rënë në gjurmët e një galerie romake. Një tjetër minierë antike
është konstatuar në Gjegjan të Kukësit.
Jo vetëm minierat, por edhe përpunimi i
metalit njihej shumë mirë nga ilirët. Për këtë,përveç burimeve antike na vjen
në ndihmë edhe ikonografia e monumenteve sepulkrale.Për shembull, nga
Dasaretia, edhe kjo një zonë e pasur me minerale, na vjen një stelë e shekullit III e.s. ku paraqiten dy
hekurpunues .
Straboni na
informon se Iliria, ashtu si dhe Mezia, ishte e njohur për minierat e hekurit.
Tit-Livi, kur
përshkruan riorganizimin që i bënë romakët territorit ilir pas luftës me
Gentin, thotë se ata e ndaluan shfrytëzimin e minierave të argjendit dhe të
arit nga ilirët,por i lejuan të vazhdonin shfrytëzimin e minierave të hekurit
dhe bakrit. Teksti i Tit-Livit hedh dritë edhe mbi faktin se minierat ishin një
burim i rëndësishëm ekonomik për romakët dhe se me pushtimin e Ilirisë këto
miniera vihen nën kontrollin e tyre direkt. Ndërkohë kuptojmë se para ardhjes
së romakëve, minierat ishin dhënë me koncesion dhe se sipërmarrësit i paguanin
taksa mbretit Gent. Ky rast përbën të vetmin shembull, nëpërmjet të cilit
kuptojmë se mbretërit ilirë aplikonin një politikë taksash. Kjo tregon se në
njëfarë mënyre ekonomia antike ilire ka pasur një organizim shtetëror, gjë që
vërtetohet edhe
nga disa
informacione që na vijnë nga autorët e asaj kohe. Në rastin e mbretit Gent,
atij iu konfiskua nga romakët një pasuri shumë e madhe, e përbërë nga 27 ponde
ari, 19 argjendi, 13 000 denarë dhe 120 000 monedha argjendi të Ilirisë.
Ndoshta ky akumulim i madh pasurie mund të ishte pjesërisht rrjedhojë e kësaj
politike taksash dhe pjesërisht rrjedhojë e aktivitetit pirat që kryenin
ilirët.
Para ardhjes së
romakëve në Iliri kishim një aktivitet të rëndësishëm minerar. Këtë situatë e
dëshmon dhe prerja e një sasie të konsiderueshme monedhash argjendi nga
Damastioni.
Një seri e
këtyre monedhave paraqet edhe veglat e punës që përdoreshin në miniera, si për shembull
çekiçi apo lingotat.
Në periudhën
romake, gjatë sundimit të Neronit, disa nga minierat në Iliri arrinin të
prodhonin deri 50 shufra ar në ditë.
Minierat e arit autorët antikë i vendosin kryesisht në Dalmaci. Në këtë
provincë, nga mbishkrimet e zbuluara
deri më sot,
njohim edhe prokuratorët (procuratores) që dërgoheshin nga Roma për të ndjekur
punimet në këto miniera. Ndërsa për periudhën e Trajanit mësojmë se fisi ilir i
pirustëve u zhvendos në Transilvani nga ky perandor, pikërisht sepse
konsideroheshin si minatorë me shumë eksperiencë. Emrat e kësaj popullsie ilire
shfaqen më pas edhe në mbishkrimet e gjetura në Daki. Në kohën
Augustit,
ky i fundit i
dha urdhër Viviut, mëkëmbësit të Dalmacisë, që të detyronte popullsinë vendase
për të punuar në minierat e xeherorëve. Përveç mineraleve, Iliria njihej edhe për burimet e bitumit, një element ky shumë i shfrytëzuar në antikitet, sidomos për izolimin e strukturave të anijeve. Sipas STRABONIS,( Geographica, VII, 5,
8): “Në krahinën e apolloniatëve është një vend i quajtur Nymfe, një shkëmb aty nxjerr zjarr dhe nën këtë rrjedhin burime të vakëta dhe asfalt, mbasi,siç shihet qartë, digjen plisat e asfaltit. Aty pranë ka një minierë, mbi një kodër; me kohë gropat e minierës mbushen përsëri dhe dheu që bie në to, shndërrohet në asfalt, sikurse e thotë Poseidoni.” Edhe autorët e tjerë antikë japin informacion për këto burime, te të cilat ishte ndërtuar edhe një orakull. Zjarri i Nymfeut prezantohet edhe në monedhat perandorake të prera në Apolloni.Ashtu si minierat, edhe guroret përbënin një element të rëndësishëm të jetës ekonomike në Iliri. Për shembull, rasti i Bylisit është shumë i veçantë, sepse gurorja ndodhet brenda territorit të qytetit. Studimet e deritanishme në të kanë treguar se kjo gurore është përdorur intensivisht gjatë periudhës perandorake romak. Ndërkohë gurorja e Karaburunit është nga më të përdorurat në antikitet, sidomos nga qytetet e Orikut dhe Apollonisë, që e kishin këtë gurore burimin kryesor të materialit ndërtues . Një tjetër gurore ndodhet në fshatin Shkallë, pranë Butrintit. Kjo duket se ka shërbyer më shumë për ndërtimet e Butrintit dhe Çukës së Ajtoit. Gjurmët e nxjerrjes së gurëve janë ende të dukshme në këto gurore.Përveç mineraleve, këto zona ishin shumë të pasura edhe me pyje, që përbënin gjithashtu një degë të rëndësishme të ekonomisë për romakët. Edhe në këtë rast janë tekstet e autorëve antikë që na japin pak informacion. Për shembull mund të përmendim rastin e Statilius Taurus që përdori pyjet e zotërimeve të tij rrotull Dyrrahut, për të ndërtuar një amfiteatër prej druri në Romë.Toka dhe bagëtitë ishin baza e pasurisë në antikitet. Për këtë edhe pushtimi romak pati si synim marrjen në zotërim nga elita romake të pronave të mëdha. Shkatërrimet e Pal Emilit në Epir, luftërat civile në Iliri apo korrupsioni i guvernatorëve romakë të periudhës republikane na krijojnë idenë se në shekullin I p.e.s. gjendemi përballë një territori të shkatërruar. Për më tepër fenomeni i braktisjes së qendrave ilire në këtëperiudhë çoi edhe në braktisjen e kulturave bujqësore, duke krijuar një lloj shkëputjeje. Po t’u shtojmë këtyre fenomeneve edhe kolonizimin romak që çoi në një rindarje të pasurisë dhe të pronave, arrijmë në mendimin se shekulli I p.e.s. përbën një moment kyç në transformimin e ekonomisë ilire. Format e vjetra të prodhimit u zëvendësuan nga ato të romakëve, të cilët riorganizuan hapësirën rurale, modifikuan thellësisht pronësinë dhe mënyrat e punimit të tokës. Sidomos dalja në skenë e vilave bëri që rreth tyre të organizohej e gjithë jeta ekonomike. Ato bënë që të rritej prodhimi bujqësor dhe format e prodhimit të modernizoheshin. Por, siç tregojnë edhe autorët antikë, ekonomia familjare luante një rol të rëndësishëm, paralelisht me atë të pronave të mëdha bujqësore.Megjithatë, përveç këtyre ndryshimeve radikale që ndodhën me pronësinë e tokës dhe me riorganizimin e prodhimit bujqësor, vihet re edhe një farë vazhdimësie në disa site me karakter agrar, siç është rasti i fermave helenistike të fortifikuara që shndërrohen në vila. Po ashtu edhe në zonat malore, interesi i Romës për të pasur në miniera një forcë punëtore të specializuar, bëri që edhe atje të kemi vazhdimësi të formave të organizimit pararomak. Këta shembuj tregojnë se ato zona që nxirrnin përfitime ekonomike të rëndësishme, vazhduan të shfrytëzoheshin edhe me ardhjen e romakëve.Në përgjithësi ekonomia antike ilire ishte një ekonomi autokonsumi, por informacionet e autorëve të asaj kohe hedhin dritë mbi faktin se mbretëritë, koinonet apo qytetet luanin një rol drejtimi në ekonomi që ndoshta kishte të bënte me shpërndarjen e pasurisë natyrore dhe me organizimin e saj. Qoftë mbretëritë, koinonet, fiset apo qytetet kishin një territor të tyrin në zotërim, çka përbënte dhe territorin e tyre ekonomik. Si rrjedhojë e këtij fakti mendojmë se kemi të bëjmë me një ekonomi shumë të fragmentuar lokalisht dhe që shtrihej deri në kufijtë e pushtetit politik të mbretit, koinonit apo qytetit.