EKONOMIA E ILYRICIUMIT
JUGPERËNDIMORË GJATË SHEK. IV-VI e.s
Ndërtimet me karakter
Profan (laik)
Fortifikimet e qyteteve:
Gjatë
shekujve IV-VI një numër i madh sistemesh të tilla mbrojtëse, të organizuara në
forma të ndryshme, u ngriten në tërë Ilirine bizantine.
Qytetet
kryesore ku u investua në fortifikime nga ana e pushtetit qendror me fondet e
buxhetit janë:
Fortifikimet e qyteteve:
Fortifikimet
e tipit Kastella (Kështjella).
Në
mbrojtje të kufijve, si dhe për të kontrolluar rrugët e brëndshme më të
rëndësishme të Ilirisë, kanë funksionuar një seri pikash fortifikimi, kastella,
me madhësi të ndryshme, formë kryesisht katërkëndëshe, ose të ngjashme me të e ndonjëherë, në përshtatje me terrenin, e
rrumbullakosur ose e çrregullt.
Kishte
kulla dhe hyrje të mbrojtura me hyrje kullë ose dy kulla anësore. Kostoja e
tyre ishte e lartë pasi ishin ndërtime më moderne ushtarakeJustinian Prima
(Caricin Grad, në jug të Nishit), Dyrrah, Bylis, Butrint e qytete të tjerë.
Fortifikimet e qyteteve:
Gjatë
periudhës së Konstandinit të Madh (310-340 e.s.) u ngritën Kastrat në Pejë,
Bushat, Vig, Scampis, Paleokaster etj. Të gjitha ishin investim nga buxheti i
shtetit romak.
Sipas
Prokopit në të katër provincat ilire të Dardanisë, Prevalit dhe të dy Epirëve
nga perandori Justiniani I (shek. VI e.s.) u restautruan, ose u ngriten
mbi 180 fortifikime.
Këto
sollën vende pune, injeksion pë zhvillim të ekonomisë lokale e rajonale,
zhvillim të bisnesit të ndërtimit.Ndërtime qytetare:
Në
këtë periudhë kemi zvogëlimin e sipëfaqes së qyteteve në raport me ato romake.
Një
pjesë e teatrove, amfiteatrove, stadiumeve, tregjeve, banjove e godina të tjera
të mëdha publike u shkatërruan, ndërsa një pjesë tjetër e tyre u rinovuan,
ndonjëherë me përmasa më të vogla. Shembull shumë i qartë në këtë drejtim do të
ishte qyteti Dyrrachionit.
Në
periudhën antike e vonë nuk ka ndonjë novacion të veçantë në fushen e
ndërtimeve
Sheshe - Forume –
Kolona:
Forumet
dhe komplekset e mëdha ndërtimore të periudhës antike e vonë, janë trashëguar
nga periudha më të hershme.
Përjashtim
bën vetëm sheshi qendror i qytetit të Dyrrahut i cili ka formë të rrumbullakët
(Macellum/Forum ).
I
shtruar me pllaka mermeri prekonesian
dhe i rrethuar me një seri kolonash. Ka mundësi që monumenti të jetë ngritur në
kohën e perandorit Anastas I (491-518), i cili bëri shpenzime të mëdha për
rindërtimin e qytetit të tij të lindjes, ku ngriti dhe një mur të ri rrethues.
Rrugë:
Të
dhënat nga zbulimet arkeologjike, burimet historike e epigrafike dëshmojnë për
një shfrytëzimin intensiv të rrugës Egnatia dhe investime në ikonstruksion dhe
mirëmbajtjen e saj.
Tregtoheshin
mallra të ndryshme të prodhimit romak dhe ato te vendeve ekzotike (prodhime të
farketarisë, qeramikës, qelqit, etj.).
Rrugët
e tjera e kishin humbur rëndësinë ose nuk shfrytëzoheshin më.
Nymfeu dhe termat:
Nymfe
ishin çezmet publike ku njerëzit pinin ujë. Kur akuaduktet nuk përdoreshin më u
ndërtuan në shumë qytete çezma publike nga pushteti qendror dhe lokal në shumë
qytete të ilirisë.
Termat
vazhduan që të përdoreshin edhe në periudhën antike të vonë. Ato ishin në
pronësi të shtetit ose të privatit. Risi ishte se tani termë mund të kishin
edhe personat privatë në banesën e tyre. Këto ishin klasa të pasura me mundësi
investimi për të ngritur këto godina.
Kishat:
Pjesa
më e madhe e kishave është zbuluar brenda mureve rrethuese të qyteteve (butrint,
Bylis, Scodra etj) por krahas tyre jane identifikuar edhe bazilika extraurbane
(në Lissus, Arapaj, Lin, Mesaplik, Amantia etj.).
Në
kishat e mëdha dhe luksoze, kolonat, kapitelet, amboni dhe altari,
importoheshin nga ishujt Prokonezos (Marmara) ose Propontis (deti Marmara) afër
Konstantinopojës (Stamboll).
Ndërtimet me karakter
Sakral (Kishtar)
Kishat:
Pjesa
më e madhe e kishave është zbuluar brenda mureve rrethuese të qyteteve (butrint,
Bylis, Scodra etj) por krahas tyre jane identifikuar edhe bazilika extraurbane
(në Lissus, Arapaj, Lin, Mesaplik, Amantia etj.).
Në
kishat e mëdha dhe luksoze, kolonat, kapitelet, amboni dhe altari,
importoheshin nga ishujt Prokonezos (Marmara) ose Propontis (deti Marmara) afër
Konstantinopojës (Stamboll).
Kishat:
Ndërtimi
i godinave ishte financuar nga buxheti i shtetit Bizantin, nga vetë kisha ose
nga individë privat.
Objekte
të ndryshme si kapitelet, tavolina e altarit, statuja, kollonat etj ishin
importuar të gatshme ose gjysëm të gatshme nga rajone të ndryshme të
perandorisë bizantine.
Kisha
kishte në pronësi shumë toka bujqësore dhe kafshë të ndryshme.
Në
të gjithë perandorinë bizantine në shek. IV-VI e.s. kisha merrte taksën e 1/10
e prodhimit mbi të gjithë popullsinë.
Kisha
nuk tatohej nga asnjë taksë e të shtetit bizantin.
Priftërinjt
me ligjet e shtetit bizantin ishin pjesë e administratës perandorake dhe
merreshin edhe me qeverisjen e vendit dhe ekonominë
Prodhime të zejtarisë
Në
këtë grup përfshihen objekte të shumëllojshme, në përmasa të vogla dhe të
punuar me materiale të ndryshme: pajisje dhe veshje liturgjike, dhurata dhe
artikuj luksi, sende të përdorimit të përditshëm, etj.
Objektet
janë përgatitur në argjend e më rrallë, ar; përdorim të gjërë ka patur
gjithashtu bronxi, qelqi, gurë të ndryshëm, baltë, copë leshi ose mëndafshi.
Kur
flasim për zejtarinë bizantine duhet të kemi parasysh dy çështje: së pari,
është e vështirë të përcaktohet vendprodhimi i objekteve, mbasi gjatë tregtisë
ato kanë lëvizur në distanca të largëta dhe së dyti artisti-prodhues mund të
ndryshonte lehtazi vendqendrimin e tij.
Objektet
prej argjendi, bie fjala, në një kohë më të vonë mund të jenë shkrirë dhe
ripërdorur për të përgatitur diçka tjetër, prandaj dhe origjinalet e ruajtura
janë të rralla.
Shkëmbimet tregtare në
shek. IV-VI e.s. orientohen në:
Greqia
Konstandinopoja
Longobardët
(Italia Veriore)
Fiset
gote (pjesa verilindore e ballkanit)
Kemi
një rritje e dukshme e prodhimit vendas të zejtarisë në prodhimin e veglave të
punës, armëve dhe të e Dyndja e Barbarëve:
Shekuj
IV-VI e.s. njihet edhe si periudha e dyndjeve barbare të hunëve, gotëve, avarëve,
sllavëve, longobardëve etj.
Pushtimet
dhe luftrat ndikuan në uljen e këmbimeve dhe tregtisë me Italinë Veriore,
Ballkanin Qendror e Lindor dhe Pjesët e tjera të Europës.
Rajonet
tregtare me të cilën kryhej tregtia në shek. IV-VI e.s. janë Konstandinopoja,
Greqia, Italia e Jugut, Mesdheu Lindor dhe Afrika Veriore.
pajisje
ushtarake, stolive, poçaria etj (Dyrrah, Scodra, Lis
Pasiguria
që u ndje në rrugën Egnatia gjatë kohës së migracionit të popujve solli si
rrjedhojë një rritje të dukshme të trafikut detar.
Në
përballimin e fluksit të ri të qarkullimit të mallrave më të favorizuarit ka
qenë portet e bregdetit adriatiko-jonian: Dyrrahu, Olcinium, Aulona, Onchiamos
etj.
Gjatë
periudhës së antikitetit të vonë linjat më të rrahura detare ishin itineraret:
Dyrrhachion - Kërkyra – Patras - Korinth; Dyrrhachion – Brindizi - Otranto;
Dyrrhachion – Olcinium - Ravena.
Objektet,
me prejardhje nga qendrat prodhuese dhe
tregtare te Mesdheut, të zbuluara në qytete të Illyricumit Jug-perendimor, mund t’i qemtosh në disa aspekte:
1-Në
prodhimet e skulpturës dekorative arkitektonike paleokristiane të porositura
nga ateliete e Egjeut (Prekonesi e Thasos).
2-
Amforat me prejardhje tipologjike mesdhetare lindore (amfora e Samos, Puljeze,
Qipriote etj).
3-Në
prodhimet e argjendarisë bizantine të përbëra nga stoli, tokëza, brosha, aplika
etj. vijnë nëpërmjet via Egnatias nga Konstandinopoja, nga deti nga rajonet
Afrikane dhe pjesa lindore e Mesdheut.
Veçori
të qarkullimit monetar bizantin në Ilirinë jugperendimore
Provincat
e Iliriciumit, Epirus Nova, Epirus Vetus etj. si pjesë përbërëse e Perandorisë
Bizantine ishin nën ndikimin e saj politik, ekonomik e administrativ.
Si
të tilla në disa nga qytetet dhe qendrat rurale të banuara të asaj kohe, gërmimet
arkeologjike të kryera në vendin tonë, kanë nxjerrë në dritë një material të
konsiderueshëm me monedha perandorake bizantine.
Në
periudhën e Anastasit I kishte vetëm katër punishte në gjithë perandorinë.
Por
pushtimet e Justinianit I në Ballkan, Afrikën e Veriut, Itali dhe Spanjë,
sollën si pasojë rritjen e numrit të tyre. Punishtet kryesore në Lindje ishin
ato të kryeqytetit, Kostandinopojë, dhe fqinjëve, Nikomedia dhe Kyziku në
pjesën Aziatike të Helespontit, Antioku në Siri, Aleksandria në Egjypt, dhe
Selaniku në Ballkan.
Punishtet
kryesore perandorake në perëndim ishin Kartagjena në Afrikën e Veriut dhe
Ravena në Adriatik.
Shenjat
e zakonshme të punishteve vendoseshin kryesisht me shkurtimin e emrit të vendit
(p.sh. CON për Kostandinopojën, NIKO për Nikomedinë), të cilat përdoreshin më
shumë për prerjet prej bakri.
).
Punishtet e mëdha u ndanë në oficina, gjatë periudhës së vonë romake dhe asaj
të hershme bizantine. Këto dallohen nëpërmjet numrave grekë që vendoseshin nën
shenjën e vleftës: A alpha = 1, B beta = 2 etj ( në Kostandinopojë ishin pesë
të tilla, A, B, Δ, Γ, Є ).
Në
periudhat e hershme legjendat janë zakonisht në latinisht dhe ndjekin formulat
e periudhës së vonë romake.
Titulli
i dallueshëm perandorak mori formë në
shek. IV, me DN ( Dominus Noster, Zoti ynë ), që i paraprin emrit të
perandorit, dhe PP ( Perpetus, i përjetshëm ) AVG ( Augustus ) që e ndjek atë.
Termi
latin augustus nuk e kaloi dot shek. VIII, u zëvendësu në monedha nga një varg
termash ekuivalent në gerqisht si: despotes (katalogu, nr 596-98), basileus ose
autokrator. Epitete të tilla si:” en Christo, en Theo” ( në Krisht, në Zot )
janë mjaft të përdorshme.
Vetë
poziconi gjeografik i provincave dhe i themave në brigjet e Detit
Adriatik, prania e një ndër porteve më
të mëdha të kohës – ai i Dyrrhachionit, dhe e Via Egnatia-s artieria
kryesore lidhëse mes Lindjes e Perëndimit, ndikoi në një zhvillim të vrullshëm
ekonomik dhe tregtar, e për rrjedhojë dhe për një qarkullim të monedhave
perandorake.
Në
498 me reformën monetare të Anastasi-t I, u
fut në qarkullim një monedhë prej bakri e njohur si Follis. Kjo monedhë
do të ishte një ndër prerjet evidente në 6 shekujt e periudhës së mesjetës së
hershme.
Numri
i monedhave bizantine të gjendura në vendin tonë është relativisht i madh.
Gjeografikisht kemi një shpërndarje të gjërë të vendgjetjeve të shtrira gati në
të gjithë territorin e Shqiperisë.
Kjo
shpërndarje nuk ka të njëjtin intensitet kudo.
Vihet
re një përqëndrim më i madh kryesisht në Ultësirën bregdetarë dhe në mënyrë të
veçantë në qytetet Skodra, Lis, Dyrrah, Aulona,
Buthrot. Këto ishin qendrat kryesore dhe portet më të rëndësishme të kohës
për këtë provincë.
Monedha
e kësaj kohe gjenden edhe në gjithë krahinat e brendshme të territorit tonë si:
Pogradec, Korçë, Krujë, Dajt etj. si dhe në qendërbanime të vogla të
fortifikuara apo kështjella në zona të thella malore.
Në
disa krahina të brendshme malore nuk janë gjetur, tani për tani monedha
bizantine.
Monedhat
bizantine të zbuluara në territorin e Shqipërisë janë kataloguar në disa faza:
Në
fazën e parë bëjnë pjesë monedhat që nisin me Anastasi I (Follis me shenjën M
me vlerën 40 nummi)
Faza
e dytë i përket perandorit Justini-n II
Faza
e tretë perandorit Justinianin I. Vendin kryesor e zënë monedhat e prera nga
Justiniani I pasi janë zbuluar në një numër më të madh në raport me ato të dy
perandorëve të tjerë.
