Teorite e kushtezimit
Format e thjeshta te nxenit.
Kushtezimi klasik dhe parimet e tij.
Eksperimenti i Pavllovit .
Aplikimi i kushtezimit klasik.
Ojektivat
Ne fund te leksionit do te jemi
te afte per:
Te shpjegojme se si sjelljet jane
nxene sipas teorise se konjeksionit
Te diskutojme disa prej
kontributeve te Thordike per praktiken edukative.
Te shpjegojme se si reagimet
behen te kushtezuara, te fshira, te gjeneralizuara sipas teorise se kushtezimit
klasik.
Te pershkruajme nje proces
nepermjet te cilit nje reagim emocional mund te behet i kushtezuar te nje
objekt fillimisht neutral.
Te shpjegojme, duke perdorur
parimet e kushtzimit, se si kombinohen
levizjet per te kryer nje veprim.
Te pershkruajne modeli tri –
termash ipasigurise te kushtezimit operat nga
Skinerit dhe te japin shembuj.
Te percaktojme dhe te ilustrojme
celsin e koncepteve te kushtezimit operant: perforcimi poziti dhe negativ,
ndeshkimi, gjeneralizimi, diskriminimi, formimi, dhe parimi i Premacak.
Te diskutojme operacionin e
parimeve te sjelljes ose vetrregullimin
Te shpjegojme disa celsa te
aplikkimit edukativ te parimeve operante te objktivave te edukimit te sjelljes,
mesimit te programuar, etj..
Eshte dita e fundit e shkolles ne
Park Lane Elemntary. Tre mesues Leo
Battaglia, Shayna Brown dhe Emily Matsui dolen nga shkolla dhe iu drejtuar
parkingut zhvilluan kete bisede:
Leo: Ata kane qene te
papermbajtur sot,. Une nuk e di c’i gjeti. Veshtire se ndonjeri prej tyre te
kete fituar ndonje pike sot.
Emily: C’pike Leo?
Leo: Une i stimuloj me pike per
sjellje te mire dhe iu heq pike per sjellje te keqe. Per kete une i
shperbdhashe pike per sjellje te mire, te cilat ata mund t’i shkembejne si
privilegje si koha e lire. Une u hoqa
pike kura ata u sollen keq.
Emily: Dhe ajo funksionon?
Leo: Sigurisht. I shtroi ata per
disa dite.Por jo sot. Mbase dicka nuk ka shkuar ashtu si duhet.
Shayna: Ose dicka qe s’ka te beje
me kete. Po ata c’mendojne per kete, a ju ka shkuar ndonjehere ne mendje?
Mos valle po presin pushimet
pranverore javen tjeter?
Leo: Ndoshta, por kjo nuk eshte
puna ime. Vec kesaj mund te jene shume
arsye qe mund te sherbejne si burim i sjelljes se pakontrolluar dhe une s’kam
se si te arrij te zbuloj te gjitha ato. Jo,
jo! Per mua me e mira per eshte te fokusohem tek sjellja. Ajo duhet te
strukturohet.
Shayna; Po, por ndonjehere juve
ju duhet te shkoni pertej sjelljes. Psh. Sean kohet e fundit ka qene jashte
aktiviteteve. Ne se une nuk do te isha fokusuar ne sjelljen e tij, nuk do te
kisha mesuar se prinderit e tij jane duke u divorcuar dhe per kete ai ishte
duke fajesuar veten e tij
Leo: Po pse kemi nje keshilltar
ne shkolle? A nuk eshte puna e tij, kjo?
Shayna: Po, puna e tij eshte, por
dhe ne kemi rolin tone. Une kam pershtypjen se ju fokusoheni me shume ne ate qe
ju shikoni dhe jo aq sa duhet tek ajo qe nuk duket..
Leo: Ndoshta eshte keshtu, por ne
se une i mbaj ato nen kontroll me sistemin tim te shperblimit dhe ndeshkimit,
une nuk humbas kohen ne klase me ceshtjet e manaxhimit.
Emily: Ose ne problemet personale
si mendimet dhe emocinet e tyre. .
FORMATE E THJESHTA TE TE NXENIT
Nje perej tipeve te e nxenit
eshte ai zakonshem, i cili familjarizohet me nje stimul pas ekspozimit te
perseritur te tij. Nje shembull i rendomte i ndikimit te zakonshem ne reagimin
e orientuar ne te cilin vemendja e nje personi eshte terhequr nga stimuli nje ze i larte apo nga
nje ze i befasishem. Psh. Nje person qe leviz me nje kale ne nje rruge autobusi
mund fillimisht te jete i hutuar (nje
reagim i orientuar) cdo kohe qe nje utomjet i zhurmshem i kalon prane. Pas disa
kohe ushtrim me kale, megjithese per jo shume kohe personi nuk do te jete me i
hutuar nga zhurmat - personi behet i
zakonshem per to dhe reagimi i orientuar shuhet.
Pavaresisht nga thjeshtesi, te
nxenet e thjeshte eshte nje tip shume i dobishem i te nxenit sepse ambjentet
tane jane te mbushur prej te parit dhe te degjuarit, ne do te humbnim nje sasi te tmerrshme te
kohes dhe energjive ne se ne do te shlyenim vemendjen te cdo stimul ne cdo kohe
qe ne do te takonim ne to. Te nxenet e zakonshem na lejon ne te injorojme
stimujt e perseritur dhe te parendesishem.
Te nxenet e zakonshem ndodh pothuajse ne te gjitha organizmat me sistem
nervor qe nga kafshet deri tek njerezit. Edhe disa organizma njeqelizore do te
habituate te je drite, ze, ose stimul kimik qe eshte prezent ne menre te
perseritur.
Ndjeshmeria; Nje tjeter forme e
thjeshte e te nxenit eshte perforcimi qe ndodh ne nje reagim organizmi te
stimulit qe ndjek nje stimul vcanarisht te forte ose acarues.Psh. nje kermill
deti qe merr nje goditje te forte elektrike do te terheqe me pas gushen e tij
me me force se zakonisht ne reagimin te prekja e thjeshte. I varur
intensitetin dhe kohezgjatjen e stimulit
orgjinal, perioda e reagimit te perforcuar mund te perfundoje nga disa sekonda
ne disa dite.
KUSHTEZIMI KLASIK
Nje tjeter forme e te nxenit
eshte kushtezimi klasik, ne te cilin nje reagim percillet prej nje stimuli ne
nje tjeter. Per shembull, nje person qe ka patur nje experience dhimbjeje te
zyra e dentistit mund te beje friken pamja e zyres se dentistit. Frika nje
reagim natyral prej nje stimul frikesimi ka percjelle te stimuj te ndryshem ,
pamjen e nderteses. Shumica e psikologeve besojne se kushtezimi klasik ndodh
kur nje person formon nje shoqerim mental midis dy stimujve, keshtu qe kontakti
me nje stimul ben personin te mendoje per tjetrin. Njerezit tentojne te
formojne shoqerimet mendore midis ngjarjeve ose stimujve qe ndodhin te
Lidhura ngushte se bashku ne
hapesire apo ne kohe.
EKSPERIMENTI I PAVLLOVIT
Kushtezimi klasik u zbulua
rastesisht ne vitin 1900 prej psikologut rus Ivan Pavllov. Pafllovi ishte duke
studiuar si peshtyma ndihmon tretjen e ushqimit. Ai do te jepte nje qeni disa
ushqime dhe mati masen e peshtymes qe prodhon gjate ngrenies se ushqimit te
tij, Pasi qeni e beri kete process disa here, megjithate ai do te fillonte te
peshtynte para marrjes se ushqimit. Pavllovi arsyetoi se disa stimuj te rinj,
sic ishte eksperimenti ne bluzen e tij te bardhe, kishte bere shoqerimin e me
ushqimin dhe produktin e reagimit te peshtymes tek qeni. Pavllovi harxhoi
pushimin e jetes se tij duke studiuar
kete tip baze tete nxenit shoqerues , icili eshte quajtur tshme si kushtezimi klasik
apo kushtezimi i Pavllovit.
Procesi i kushtezimit zkonisht
ndjek te njejten procedure te pergjithshme. Supozojme se nje psikoog donte te
kushtezonte nje qen te peshtynte nepermjet tingullit te nje zileje. Para
kushtezimit, nje stimul i pakushtezuar (ushqimi ne goje) automakisht sjell nje reagim
te pakushtezuar sekretimin e peshtymes tek qeni. Termi indikator i pakushtezuar qe eshte nje i
pamesuar, ose i lindur, lidhet midis midis stimulit dhe reagimit. Zilja eshte
quajtur stimul natyral sepse nuk shkakton sekretimin e peshtymes tek qeni. Kur
eksperimenti perseritet shoqerimi zile – ushqim perseri e perseri , zilja
eventualisht shkakton sekretimin e peshtymes tek qeni, i cili ka nxene tani
shoqerimin e ziles me ushqimin. Zilja ka bere nje stimul te kushtezuar dhe qeni
peshtyma e qenit te zilja eshte bere nje reagim i kushtezuar.
PARIMET E KUSHTEZIMIT KLASIK
Duke ndjeku zbulimin e tij te
pare Pavllovi hrxhoi me shume se tre dekada duke studiuar procesin qe ndodh nen
kushtezimin klasik. Ai dhe shoqata e itj identifikoi kater proceset kryesore: pervetesimi, fikja, pergjithesimi dhe
dallimi
1. Pervetesimi
Faza e pervetesimit eshte fillesa
e te nxenit te reagimit te kushtezuara – per shembull, qeni duke nxene zgjedh
tingullin e ziles. Disa faktore mund te pengojne shpejtesine e kushtezimit
gjate fazes se pervetesimit. Faktoret me te rendesishem jane rregulli dhe koha
e stimulit. Kushtezimi ndosh me shpejt kur stimuli i kushtezuar (zilja)
paraprin stimulit te pakushtezuar (ushqimit) me gati gjysme sekonde. Kushtezimi
merret me gjate dhe reagimi eshte me i dobet kur eshte nje pushim me i gjate
midis te prezantimeve te stimujve te kushtezuar dhe stimujve te
pakushtezuar. Ne se stimuli i kushtezuar
ndjek stimulin e pakushtezuar - psh ne
se qeni e merr ushqimin para tingullit te ziles – kushtezimi ndodh me vonese.
2. Shuarja
Se pari duhet te kemi parasysh se
te nxenet nuk eshte i perhershem ai edhe mund te shuhet, eleminohet prej
reagimit te kushtezuar me perseritjen e prezantimit te stimulit te kushtezuar
pa stimulin e pakushtezuar. Ne se nje qen ka nxene te zgjedhe ne tingullin e
ziles, nje eksperimentues mundet qe gradualisht ta shuaje reagimin e qenit me
perseritjet e tringellimit te ziles pa i prezantuar ushqimin me pas. Shuarja
nuk paracakton qe qeni thjesht nuk ka nxene ose ka haruuar shoqerimin midis
zoles dhe ushqimit. Pas shuarjes, ne se eksperimentuesi e le per disa ore pa e
ngacmuar dhe atehere ai i b ie zieles perseri qeni zakonisht zgjedh tingullin e
ziles perseri. Rishfaqja e nje pergjigjeje pas disa kohesh eshte quajtur
rikthim spontan.
3. Generalization
Pasi nje kafshe ka nxene nje
reagim te kushtezuara, te nje stimuli ai mund gjithashtu t’i pergjigjet te
njejtit stimuli pa stervitje te meparshme. Ne se nje femije eshte kafshuar nga
nje qen i zi i madh, femija mund te kete frike jo vetem nga ky qen por edhe nga
qente e tjere te medhenj. Fenomeni eshte quajtur gjeneralizim apo pergjithesim.
Stimujt me pak te ngjashem do te shkaktonin zakonisht gjeneralizime me te
pakta. Psh. Femija mund te sfaqe me pak frike prej qenve me te vegjel.
4. Dallimi
Opozia e gjeneralizimit eshte
diskriminimi apo dallimi, ne te cilin nje individ nxe per te krijuar nje refleks te kushtezuarte te nje
stimuli por jo te nje stimuli tjeter qe eshte i njejte. Psh. Nje femije shfaq
nje reagim frike prej qeneve qe bredhin lirisht, por nuk shprehin frike ndaj
qenve te lidhur apo qe jane ne koliben e tyre.
APLIKIMI I KUSHTEZIMIT KLASIK
Eksperimenti i John B. Watson
Psikologet pasi studiuan
kushtezimin klasik te qente dhe tek kafshet e tjera u interesuan se si ky tip i
te nxenit mund te zbatojhej tek sjellja e qenieve njerezore. Ne nje eksperiment
famos, ne vitin 1921 psikologu amerikan John B. Watson dhe asistenti i tij
kerkimor, Rosalie Rayner kushtezuan nje bebe te quajtur Albert. Alberti luante
me nje mi te vogel te bardhe, te cilin dukej se e pëlqente shume. Mirepo
vogëlushi kishte shume frike nga zhurmat e forta. Nisur nga kjo Watson, duke e shoqeruar
shfaqjen e miut me me nje zhurme te forte, arriti qe femija ne se me pare
gezohej e lumturohej kur shikonte miun, tani sa shikonte miun trembej e qante
me te madhe, pasi e dinte qe pas tij do te vinte zhurma.Ky ekspeiment tregoi
per here te pare se njerezit mund te mesojne friken me sa duket nga stimuj te
parendesishem kur stimujt jane te shoqeruar me eksperienca te pakendshme.
Eksperimentet gjithashtu sugjeron se kushtezimi klasik llogarit disa raste te
fobise, te cilat jane irracionale ose jashtezakonisht te frikshme prej
objekteve apo situatave te frikshme. Psiologet tani e dine se kushtezimi klasik
shpjegon shume reagime emocionale – sic eshte lumturia, eksitimi, zemerimi dhe
ankthi - qe njerezit kane prej stimujve te vecante. Psh. Nje femije qe ndjehet
i eksituar ne nje roller koster mund te
nxere shqetesimin edhe duke e pare roller kosterin. Per nje te rritur qe gjen
nje leter prej nje shoku te ngushte ne meilboksin e tij, te paret e rikthimit
te adreses ne zarf mund t;i ngjalle atij ndjesine e gezimit dhe ngrohtesise.
Psikologet e perdorin procedurat e kushtezimit klasik ne trajtimin e fobise dhe
sjelljeve te padeshiruara.