JOHN DEWEY, FILOZOF I PRAGMATIZMIT.
John Dewey djalë i njën tregtari, u lind më 20 tetor 1859 në
Burlington,Vermont SHBA. Mbasi mbaroi liceun në moshën pesëmbëdhjetëvjeçare,
filloi studimet në Universitetin e Vermontit. Pas provimit të mbarimit të
studimeve më 1879, dha për dy vjet mësim në liceun e South Oil City
(Pensilvani) dhe disa muaj në një shkollë fshati të Vermontit. Pas dy kërkesash
për bursë, që nuk ia dhanë, më 1882 mori hua pesëqind dollarë për të mundur të vazhdonte
studimet dhe u regjistrua në Universitetin \”Xhon Hopkins\” të Baltimorit. Aty,
mes të tjerash, ndoqi mësimet e logjikës të matematikanit Çarl Sanders Pirs dhe
zbuloi filozofinë e Hegelit. Më 1884, Dewey mbrojti tezën mbi psikologjinë kantiane dhe po
atë vit filloi të jepte mësim në Universitetin e Miçiganit. Më 1886, u martua
me Alisë Shipmanin. Më 1894, u thirr në Universitetin e sapohapur të Çikagos
për të drejtuar Institutin e Filozofisë dhe të Psikologjisë, me të cilin ishte
lidhur pedagogjia. Ai krijoi një laboratory school, shkollë eksperimentale, që
u bë shumë shpejt e njohur jashtë Çikagos me emrin \”Dewey School\”. Në
bashkëpunim me të shoqen, iu fut vënies në jetë të parimeve të edukimit
demokratik. Botoi më 1899 bazat e filozofisë së tij të edukimit te The School
and Society (Shkolla dhe shoqëria). Por, pas shtatë vjet e gjysmë funksionimi,
përvoja u ndal si pasojë e një grindjeje midis Deweyt dhe presidentit të
universitetit. Më 1905, Dewey u nis të
jepte mësim në Universitetin Kolumbia të Nju-Jorkut, ku qëndroi deri më 1930.
Gjatë kësaj kohe dolën shumë vepra: Democracy and Education. An Intrcduction to
the Philosophie of Education (Demokracia dhe edukimi. Hyrje në filozofine e
edukimit, 1916), Reconstruction in Philosophy (Përtëritja e filozofisë, 1920),
Human Nature and Conduct. An Introduction to Social Psyckology (Natyra
njerëzore dhe sjellja. Hyrje në psikologjinë shoqërore, 1922) dhe Experience
and Natur (Përvoja dhe natyra, 1929). Turne konferencash e çuan Deweyn në Japoni, Kinë, Turqi, Meksikë dhe në
Bashkimin Sovjetik. I angazhuar shumë politikisht, ai bashkëthemeloi sindikatën
e parë të mësimit në Shtetet e Bashkuara, pastaj American Association of
Universitv Professor.
Më 1937, anëtar i komisionit të pavarur të hetimit mbi Leon
Trockin, ai u shpreh kundër çdo dënimi. Dewey vazhdoi veprimtarinë e tij
letrare deri në moshë të thyer. Ai botoi më 1938 Logic: Tke Theory of Inqiary
(Logjika: teoria e kërkirmit). Dewey vdiq në Nju-Jork më 1 janar 1952, në
moshën nëntëdhjet e dyvjeçare.
John Dewey mundi të ndihej i përforcuar në disa nga analizat
e tij nga shkenca moderne, kur fizikani Verner Haisenberg botoi më 1927 teorinë
e tij të \”marrëdhënies së papërcaktueshmërisë\”: në fushën e fizikës,
rezultatet e shifruara varen gjithmonë nga veprimtaria e vëzhguesit; nuk ka
asnjë mundësi të arrish në vlera të pranueshme \”në vetvete\”.
Shekulli XX ka qenë më shumë si një shekull \”amerikan\”,
vlera të tilla si liria individuale apo optimizmi i \”së mundshmes\”, që i bën
të gjithë kufijtë të kapërcyeshëm, nginjën botën e sotme. Xhon Dauej (John
Dewev) i mishëroi këto vlera në mënyrë shembullore dhe i zhvilloi në një
drejtim që sot edhe kundërshtohen në Shtetet e Bashkuara, por që në kohën e tij
ndihmuan në mënvrë vendimtare në suksesin e amerikan way of life: liberalizmin
në rrafshin moral dhe politik, përfshirjen në rrafshin shoqëror.
Profesor në Universitetin e Çikagos më 1894, punoi në këtë
qytet për reformën shkollore, pastrimin e lagjeve të varfra (sforos) dhe në
trajtimin e ndershëm të organizatave punëtore. Vepra e parë që e bëri të njohur
në Shtetet e Bashkuara, The School and Society (Shkolla dhe shoqëria),
trajtonte pedagogjinë dhe reformën shkollore. Pas vendosjes në Nju-Jork më
1916, Dauej paraqiti tërësinë e filozofisë pedagogjike -të zbatuar në praktikë
përmes themeiimit të një shkolle eksperimentale në Çikago – në veprën më të
lexuar dhe më të rëndësishme, Democracy and Education (Demokracia dhe edukata);
ajo përmbante pikat themelore të veprës së tij të ardhshme. Për Dauejin, fiiozofia
është teori e edukimit sepse, në ndryshim nga shkencat e përvetësuara
individualisht, ajo nuk merret vetëm me njohjen, por edhe me qëllimet në emër
të të cilave kërkojmë këto njohje, pra edhe për mënyrën më të mirë për të
jetuar. Çdo fëmijë ka të drejtë të fiksojë objektiva dhe të përcaktojë ato që
duhet të kërkojë bashkërisht me të tjerët, në vetë interesin e tij. Çdo edukim
është një edukim për demokraci. Qëllimet që fikson një qenie njerëzore nuk janë
që në fillim qëllim i njohjes, por janë gjithmonë objektiva praktike, më të
përparshme se çdo njohje. Vazhdimi dhe realizimi i këtyre objektivave përbën
atë që krijon risinë në botë dhe që zgjeron horizontet tona. Praxis shkencor
krijon gjithashtu risi: njohjet shkencore nuk kufizohen në atë që është kapur
në një \”realitet\” objektiv të pandryshueshëm, por janë rrjedhojë e
përpjekjeve të pareshtura dhe të përtëritura për të formuar realitetin.
Objektivat praktike e
shtyjnë vazhdimisht shkencën drejt skicave të reja. \”Realiteti\” –
domethënë ajo që ka me tëvertetë rëndësi për ne – ekziston vetëm kur përpiqemi
praktikiskt (eksperimentalisht) të vëmë në jetë një projekt, një hipotezë, një
plan, një teori dhe arrijmë një rezultat që është i dobishëm për ne. Çdo dituri
– dhe jo vetëm shkenca – është praxis dhe del në pah në jetën aktive; e tillë
është teza themelore e \”pragmatizmit\” amerikan, filozofi e veprimit,
themeluar nga Çarl Sanders Pirs (1839-1914), e shtjelluar dhe e përhapur nga
miku i tij Uiliam Xhejms.
Njohja me mendimin e
Fridrih Hegelit e ndihmoi Dauejin të zhvillonte teorinë pragmatike. Në të
vërtetë, edhe Hegeli kishte paraqitur realizimin e \”diturisë\” si proces
praktik, në të cilin nuk bëhet fjalë për subjektin që të njohë një realitet
objektiv të dhënë që më përpara: ky realitet është krijuar në të njëjtën kohë
me njohjen që marrim prej tij. Për Dauejin, njohja arrihet në fund të një
procesi në tri kohë, që të kujton dialektikën hegeliane: realiteti, përvojë e
grumbulluar që më përpara, zgjerohet dhe vihet në diskutim nga një veprim i orientuar,
nga një eksperimentim që mund të jetë sa fizik aq edhe politik; prej këtej
rrjedh një realitet i ri, që do të lejojë ngritjen e planeve të tjera për
veprim ose hipoteza të punës dhe kështu më tej. Njohja pra nuk është afrimi i
një realiteti që ekziston \”në vetvete\”, por krijimi i tij. Ashtu si te
Hegeli, subjekti dhe objekti i njohjes janë, në instancë të fundit, të njëjtë:
të ngjizur në këtë mënyrë, ata bëhen \”funksion\” i të njëjtit proces. Prodhimi
i një objekti ose një njohjeje sigurisht që përdor subjektin, me qëllim që ai
të përpunojë objektin, por edhe objekti që, për qëndresë, e lejon subjektin të
formohet duke ndryshuar nga kontakti me të.
Nëse është e gabuar të ndash subjektin nga objekti,
vetëdijen dhe botën, shpirtin dhe materien, detyra themelore e filozofisë është
të tregojë se si është arritur te kjo ndarje. Dauej do ta kërkojë zanafillën e
këtij dualizmi – që përshkon tërë historinë e fiiozofisë – në një interpretim
tërësisht materialist të mendimit hegelian, që e çoi tek i njëjti rezultat si
Karl Marksin: çdo gjë ka ardhur nga pozita shoqërore e fiiozofit në Athinën e
Antikitetit.
Filozofët, që i përkasin një klase shoqërore konservatore të
përtacëve, nuk kishin nevojë të punonin; ata nuk e shihnin pra realitetin si
një proces që zhvillohet, por si një qenie statike, që i është dhënë vetëdijes
së tyre soditëse. Edhe në ditët tona, si pasojë e ndarjes së shoqërisë sonë në
klasa, empiristët e pastër janë njerëz me një ndjenjë praktike, të shkëputur
nga objektiva superiore; racionalistët, për kundërshti, kanë të bëjnë me
objektiva të përgjithshme të veprimtarisë shoqërore, por jo me praxis. Ai që do
të përcaktojë veprimtarinë e tij në vartësi të realitetit, është realist; ai që
mund dhe do të shkëputet nga realiteti, është idealist. Ai që nuk sheh asnjë
arsye për të ndryshuar gjërat, është tradicionalist; ai që mendon se risia
është e dobishme, është progresist. Dauej e vlerësonte veten progresist dhe se
i përkiste atij të krijonte nëpërmjet praxis të tij diçka të re, me qëllim që
të zgjeronte horizontin e diturive njerëzore. Në ndryshim nga Marksi dhe
pavarësisht nga gjithë kritikat e mundshme që bën shoqëria e klasave, Dauej e
shihte zhvillimin njerëzor të ruajtur më mirë nga një shkencë e orientuar drejt
praktikës, sesa nga \”proletariati\”. Zhvillimi, duke mos patur një qëllim të
fiksuar përfundimisht, si për shembull atë të një shoqërie pa klasa, është i
pakufizuar. Ai është – krejtësisht në kuptimin bergsonian të \”zhvillimit
krijues\” – krijim i pakufizuar i realitetit duke nisur nga ajo që tashmë është
fituar. Ai simbolizon gjithashtu idealin amerikan të \”kufirit\”, të cilin e
shtyn përherë e më larg.
Pragmatizmi u themelua me frymën e gjetjes së një koncepti
shkencor mbi të vërtetën, i cili nuk është i varur as nga pikëpamja personale
(ose zbulimi) dhe as nga mbështetja te ndonjë mbretëri metafizike. Saktësia e
një gjykimi duhet të gjykohet nga efekti që ka në veprimet tona dhe e vërteta
duhet të shihet si ajo mbi të cilën do të pajtohej ultimatikisht i gjithë
komuniteti shkencor. Kjo duhet të shihet si principi udhëheqës, më shumë
definicion, se çfarë do të thotë për diçka që të jetë e vërtetë, megjithëse
detajet se si duhet të interpretohet ky princip janë bërë temë diskutimi prej
kur Peirce i themeloi. Si neo-pragmatisti shumica janë të bindur se sipas
pragmatizmit e vërteta e besimeve nuk përbëhet nga korrespondenca e tyre
realitetin, por në dobinë dhe efikasitetin e tyre.
Filozofët e fundit të shekullit XIX dhe William
James ishin bashkë-themeluesit e tij, dhe ai u zhvillua më vonë nga John Dewey si Instrumentalizem.
Meqë dobia e një besimi në një kohë mund të jetë e rastësishme në rrethana
përkatëse. Kritikët e kanë akuzuar pragmatizmin si viktimë të një
mashtrimi të thjeshtë: për shkak se diçka që është e vërtetë del e dobishme,
kjo dobi është bazë për vertetësinë e saj. Mendimtarët në traditën
pragmatiste përfshijnë John Dewey.
Pragmatizmi ka marrë drejtime të ndryshme kohët e fundit nga Richard
Rort.
Ironi e çuditshme e Historisë: ai është një mendimtar i madh
amerikan, ndoshta më i rëndësishmi ndër të gjithë, ka vdekur 60 vjet më
parë, dhe ne (në Francë, shënim i redaksisë) sapo kemi filluar ta
lexojmë… dhe po zbulojmë se ai flet më mirë se kushdo tjetër për aktualitetin!
Për çështjen e rithemelimit të shkollës? Ai është një nga shpikësit
e pedagogjisë moderne. Flasim lart e poshtë për “vlerat”, pa e kuptuar mirë se
për çfarë po flasim. Ai ka menduar rreth formimit dhe kuptimit të tyre.
Duket sikur demokracia është në kllapi? Ai shpjegon se demokracia, më tepër se
një regjim politik, është një mënyrë jetese. Për çështjen e rolit social të
filozofisë, të vendit thelbësor të eksperiencës në ekzistencë, të rishpikjes së
humanizmit? Dewey ka zhbiruar të gjitha këto dhe ne kemi një mijë arsye ta
lexojmë dhe të kuptojmë përmasën e efikasitetit të pragmatizmit të tij.
Kujdes mos ngatërrohemi! “Pragmatizmi” është një model i
llojit. Në fjalorin e filozofëve ky term nuk tregon më, sikurse ndodh në gjuhën
e përditshme, realizmin në biznes, ose në politikë, që bën të heqësh dorë nga
vlerat dhe idealet në emër të interesave të kuptuara mirë. Në filozofi,
pragmatizmi është një rrymë mendimi që i konsideron të vërtetat si procese dhe
mendimet si eksperienca. Po e rizbulojmë në Europë, pasi e lamë për ca
kohë në harresë.
Datat e lindjes së
lëvizjes: midis 1865 dhe 1872. Vendi: Kembrixh (Massachusetts). Rreth një
filozofi, logjicieni dhe astronomi gjenial, Charles Sanders Peirce (1839-1914)
u mblodh një grup shumë diskret, por me shumë ide të reja, Klubi metafizik.
Qëllimet e këtij grupi nuk janë modeste: të rimendohen nocionet e së vërtetës,
të dijes, të filozofisë – ndër të tjera… Njëri prej anëtarëve, Wlliam James, e
bëri popullor termin “pragmatizëm”, “emër i ri për ide të vjetra” gjatë viteve
të para të shekullit XX. Bergsoni shkroi parathënien e përkthimit në
frëngjisht të librit të tij “Pragmatizmi”. Por zhvillimi filozofik i
lëvizjes mbeti para së gjithash një çështje amerikane.
Mendimtari – lumë
Figura qendrore ishte John Dewey. Ky mendimtar – lumë
analizoi dhe shndërroi metodat e edukimit, marrëdhëniet me shkencat, konceptimin
e demokracisë, qasjen ndaj jetës së përditshme, kuptimin që merr barazia e
sekseve, vendin e vlerave, rolin e arteve, rindërtimin e filozofisë. Nga cilado
anë, të lexosh Dewey është vërtet stimuluese dhe nuk mund të vazhdojmë ta
injorojmë. Shumica e teksteve madhore janë përkthyer tashmë në frëngjisht…me
disa dekada vonesë!
Sa turp për indiferencën tonë, për
vetëmjaftueshmërinë, për neglizhencën! Më në fund, ka ardhur momenti të marrim
në konsideratë këtë filozof të konsiderueshëm. Për nga shtrirja e veprës së
tij: jo më pak se 37 vëllime te The Collected Works.Për nga jetëgjatësia e
ndikimit të tij: ai vdiq në moshën 92-vjeçare, në vitin 1952, pasi jetoi në
mënyrë mbiaktive treçerek shekulli. Për nga larmia e ndërhyrjeve të tij
politike, për nga fama e emrit, jo më pak i famshëm se Bertrand Russell.
Por para së gjithash, sigurisht, për nga forca e analizave të tij dhe uniteti
i përçapjes së tij.
Sepse ky njeri nuk fluturoi nga njëra temë te tjetra. Mendimi
i tij unifikohet nga nocioni i eksperiencës. Ai i jep një përmbajtje të re
kësaj ideje të vjetër, shumë më të gjerë se kuptimi i saj i zakonshëm. Për
Dewey, përvoja përmbledh dhe kombinon të gjitha ndërveprimet tona me mjedisin,
qoftë atë fizik, biologjik, familjar, social. Dhe kjo eksperiencë nuk është
kurrë pasive: për të, nuk është nga njëra anë bota dhe nga ana tjetër
ndërgjegjja, që regjistron fenomenet e jashtme. Përkundrazi, çdo eksperiencë
dhe çdo ekzistencë ndërtohet nga ndërveprimet, nga formësimet reciproke, nga
“transaksionet” siç i quan ai, ndërmjet një pafundësie faktorësh.
Pragmatizmi i Dewey është para së gjithash një mendim i
procesit: në mendim dhe në botë, gjithçka është “in the making”, në bërje e
sipër. Në këtë mënyrë, ndryshon edhe ideja e së vërtetës: idetë tona, kriteret
tona morale, estetike ose politike, nuk janë të përjetshme. Ato rezultojnë nga
shkëmbimet dhe janë në evolucion të përhershëm. Karakteristika qendrore e kësaj
qasjeje është se heq qafe një herë e mirë bashkësitë e mbyllura. Në vend që ta
ngurosë njeriun, natyrën, shkencën, shoqërinë në sfera të izoluara dhe të
mbyllura në vetvete, filozofi propozon që marrëdhëniet midis tyre të
konceptohen në aspektin e tyre të lëvizshëm dhe evolues.Këtë kuadër të
përgjithshëm, John Dewey e shpjegon dhe e justifikon në shumë punime themeluese
me një densitet të madh teorik. Eksperienca dhe natyra, botuar në vitin
1925 dhe përkthyer kohët e fundit në frëngjisht, është “teksti më metafizik
ndër ta”, por edhe më i vështiri.
Mendimtari shtjellon atje konceptimin e tij të unitetit të
integruar të ekzistencës: eksperiencat tona të natyrës ndodhin në natyrë. Duke
u nisur nga ky postulat i parë, shtjellohen statusi i dijes, i artit, i
filozofisë. Por lexuesit që nuk janë familjarizuar me tekste të vështira, mund
ta fillojnë Dewey nga shkrimet e tij për shkollën, demokracinë, estetikën.
Sepse Dewey e filloi karrierën si mësues. Para Montessorit
dhe të tjerëve, që janë dishepuj të tij, ai themeloi një lëvizje pedagogjike që
vendos eksperiencën në qendër të nxënies: fëmija mëson duke bërë, duke zbuluar
në nevojat e tij domosdoshmërinë për dije të njerëzimit. Në Shtetet e Bashkuara
Dewey u konsiderua dele e zezë nga mbrojtësit e një shkolle që zbatonte
programet dhe transmetonte dijet. Kundërshtarët e tij i thjeshtuan pozicionet e
tij, e paraqitën si rusoist naiv, që donte të zhvillonte vetëm spontanitetin
fëminor në kurriz të dijeve bazë. Por nuk ishte kështu. Përkundrazi, forca dhe
veçantësia e pedagogut qëndron në idenë filozofike të një eksperience njerëzore
që lidh jetën konkrete të fëmijëve me shkencat më të sofistikuara. Pa harruar
se ai luftoi pasivitetin në formimin e nxënësve, sepse ajo i zë rrugën lirisë
së qytetarëve.
Mbrojtës i zjarrtë i sovranitetit të popujve, Dewey e
konsideron shumë më tepër se një regjim politik të përcaktuar dhe të kufizuar.
Në fakt është një mënyrë të qeni e eksperimentimit kolektiv të përhershëm. Nga
kjo perspektivë, historia rihapet, sepse asgjë nuk është e ngurtësuar ose e
vendosur përfundimisht: rruga ndërtohet duke ecur. Kjo e bën këtë filozof një
mendimtar pa dogmatizëm: është i bindur se njerëzimi mund të avancojë, se
përmirësimi i tij varet nga reflektimet dhe aktet e tij, por nuk i thur lavdi
të ardhmes së ndritur. Edhe nëse më e keqja nuk është e thënë të ndodhë – Dewey
nuk është pesimist – ajo nuk është shmangur përfundimisht.I merakosur që idetë
dhe lëvizja e tyre të përfshihen në jetën publike, ky gjigant i mendimit
nuk pranoi kurrë të ishte një filozof i tërhequr, i shkëputur nga konfliktet
dhe ngjarjet e kohës së tij. Demokrat liberal, mik i shkencave, darvinist,
humanist, John Dewey ishte e kundërta e Heidegger, teknofob, mik i regjimeve të
forta, shpallte se “shkenca nuk mendon”. Sa keq që nuk e kemi lexuar më herët
(në Francë) këtë autor që nuk synon ta dekonstruktojë filozofinë, por ta
rindërtojë. Por asnjëherë nuk është shumë vonë.