Tipet apo mjetet që përdoren për ushtrimin e qeverisjes:
Mjete të ndryshme për ushtrimin e qeverisjes në të gjitha sistemet.
Shtrëngimi ose detyrimi;
Stimulimi ose nxitja;
Autoriteti dhe Legjitimiteti.
Shtrëngimi ose Detyrimi
Mjete që përdoren në të gjitha sistemet politike të qeverisjes.
Të qeverisurit janë të detyruar, të zbatojnë:
a). Rregulla;
b). Ligje;
c). Rendin.
Mos zbatimi i tyre con në përdorimin e sanksioneve, dhe përdorimin e forcës shtrënguese nga organet e rendit dhe ato juridike. (forca përdoret kundër shkelësve të ligjit).
Në sistemin e demokracisë liberale, ky mjet është në funksion të garantimit të rendit, për ta bërë jetën e shtetasve më të sigurt.
Por, mbështetja e një sistemi, vetëm në shtrëngim, nuk sjell jetëgjatësi të sistemit të qeverisjes.
Stimulimi ose Nxitja
Ky mjet lidhet drejt për drejt me atë që quhet influencë.
Stimujt janë:
Medaljet; dekorata per akte heroizmi;shperblime ne te holla; ofrimi i posteve dhe privilegjeve etj.
Autoriteti dhe Legjitimiteti
Autoriteti dhe Legjitimiteti janë të lidhur ngushtë me njëri-tjetrin.
Autoriteti
Autoriteti Politik është, pushtet i ligjshëm dhe shtetasit kanë detyrim moral për tu bindur.
Asnjë qeveri nuk mud të funksionojë pa disa shkallë autoriteti.
Legjitimiteti
Shpreh lidhjen e drejt për drejt me opnionin e të qeverisurve, me pëlqimin e tyre për qeverisjen.
Shumica i bindet autoritetit sepse njeh dhe respektone legjitimimitetin e qeverisjes së tyre.
Sa më shumë njerëz besojnë në legjitimitetin e qeverisjes, aq më pak ndihet nevoja e mjeteve shtrëngese për të siguruar “bindje”
Legjitimiteti është konceptuar mbi baza të ndryshme (M.Weber)
A.Legjitimiteti mbi bazën e së drejtës hyjnore.
Në lashtësi, udhehiqte kush kishte lidhje hyjnore, pra prejardhje nga “hyjnitë”
Me qeverisjen e organizuar (civilizimi i hershëm), u zbatua nga sunduesit forma e qeverisjes Teokratike (mbretër dhe priftërinj të cilët bënin rolin e ndërmjetësit midis hyjnisë dhe popullsisë që drejtonin).
Shembuj janë:
Fraonët e Egjptit të lashtë të cilët e konsideronin veten hyjni dhe qeverisnin “me vullnetin e Perëndisë”.
Aleksandri i Madh i Maqedonisë ( u shpall perëndi për të legjitimuar autoritetin e tij mbi shumë e shumë perandori të pushtuara, të cilat nuk e njehnin fare politikën.
Cezarët shihnin hyjnizimin si përgjigje praktike ndaj problemit të autoritetit.
Bernard Krik, “Perëndia është e vetmja qënie e mundshme që nuk e ka të nevojshme të konsultohet dhe që urdhërat e saj përngjajnë me ligjet.”
Një nocion i tillë nuk lind vetëm për sundimtarët, por edhe tek pasuesit e tyre. Ligjitimiteti mbi bazë hyjnore ringjallet në mesjetë dhe arrin kulmin në përiudhën e Luigjit të XIV (Mbreti i Diellit)
Botëkuptimi kristian, shndërron veprimin politik racional (edhe atë të gjykimit nga polisi) në sistem teologjik.
Sistem teologjik nënkupton idenë se “njerëzit jetojnë në bashkësi me Zotin.”
Sipas filozofisë greke, polis është personifikimi i vullnetit të mirë publik.
Filozofia e re botëkuptimit kristian thotë se polis është “vullneti i Zotit i artikuluar në sistemin politik laik”.
Kjo filozofi e re solli dhe idenë e re të Barazisë së njerëzve para zotit, dhe se askush nuk kishte të drejta më të larta se të tjerët.
Superioriteti i vetëm ishte Zoti.
Edmond Burke
A.Absolutizmi me të drejtën hyjnore, modeli i fundit politik i tipit të lashtë.
Ky lloj legjitimiteti nuk mori në Evropën Mesjetare asnjëherë trajtë të plotë:
Autoriteti fetar i monopolizuar nga kisha rivalizonte për pushtetin e monarkëve shekullorë;
Ndryshimet ekonomike dhe sociale drejt progresit e sfidonin atë. (qytetet Italiane të shek.XI, me qeverisjen e tyre republikane).
Legitimiteti mbi baza hyjnore gjithsesi mbetet për shumë shekuj në vendet si Franca e shek.XIX me Karl X, i cili konsideron veten monark absolut i trashëgueshëm dhe i hyjnizuar nga Zoti.
Në Kinë, ishte rrënjosur ideja se perandorët qeverisnin me “mandatin e dhënë nga Tina” (zoti), nuk praktikohej e drejta hyjnore. Zoti shihej si një forcë morale që drejtonte universin dhe mishëronte përgjegjësinë e sunduesit.
Perandori vendoste haroninë midis popullit dhe Titanit. Ky ishte “mandat i dhënë nga Zoti” … “Zoti dëgjonte si dëgjojnë njerëzit dhe shikonte si shikojnë njerëzit”…Në këtë koncept Titani në rrethana të ndryshme (probleme të brendshme apo katastrofa natyrore) mund t’i hiqte mandatin perandorit në cdo kohë.
Në vende të tilla Kinë e Japoni, shumë vonë u hoq dorë nga prejardhja e legjitimitetit Hyjnor…
* Japonia vetem ne 1946, me kushtetuten e re të administratës amerikane.
B. Legjitimiteti mbi baza Tradicionale
Mbështetet në respektiin e “zakoneve të më parshme”, transmetuar në shekuj, brez pas brezi … të kuptuara si “ekzistencë e përhershme”
Ky legjitimitet është praktikuar në shoqërite arkaike, rurale, ku justifikohej sistemi hierarkik… roli i drejtuesit të fisit … etj ku posti drejtues lidhej me trashëgiminë e pushtetit dhe privilegjeve. Cdo person brenda komunitetit gëzonte status të vecantë, autoriteti i detyruar ishte i përcaktuar nga zakone të fiksuara të cilat nuk kishin nevojë të justifikohen sepse kishin ekzistuar gjithnjë.
Në shoqërinë moderne ky lloj autoriteti nuk mund të mbijetonte, por ka mbijetuar një formë tjetër e tij:
a). Mbijetesa e institucionit të monarkëve.
b). Ruajtja e ligjeve Kushtetuese nga e kaluara.
c). Legjitimiteti i mbeshtetur ne autoritetin Karismatik
Karismatik: dhuratë, dhunti … për ti bërë njerëzit për vete, por edhe për t’ju imponuar atyre.
Termi kristian për të legjitimuar autoritetin e Zotit.
Ëeber e përcakton autoritetin karismatik si autoritet me mbështetje në autoritetin tradicional të monarkut dhe në autoritetin e dhënë prej personit përmes ligjit.
Në këtë rast autoriteti lidhet drejt për drejt me Personalitetin individual, aftësitë për të komunikuar me popullin.
Shembuj nga historia janë: Mussolini, Hitleri, Peron…etj
Ky autoritet kërkon një makineri të fuqishme propagandistike, që përcjellin mesazhe të drejt për drejta për masat e gjera të popullit.
d). Autoriteti Ligjor-Racional
Autoriteti ligjor-Racional, përbën tiparin themelor të qeverisjes së demokracisë liberale.
Karakteristikat:
Qeverisje nëpërmjet ligjit;
Hartuesit e ligjit janë institucionet (qeverisje me pëlqimin e popullit);
Përcaktim i detyrimeve dhe pushtetit në ligje kushtetuese.
e). Legjitimiteti Ndërkombtar
Legjitimiteti Ndërkombëtarë ka të bëjë me njohjen ndërkombëtëre të një qeverie e të një shteti me pranimin nga organizatat ndërkombëtare.Ky legjitimitet ka rëndësi për garantimmin e pavarsisë, të integritetit tërësor…etj. Tiparet thelbesore te sisitemit te qeverisjes se
Demokracise – Liberale.Vendosja e ketij sistemi perben nje proces te gjate historik!
Abraham Linkoln (1861):
Demokracia liberale,nga populli për popullin;
Sistem që vepron në përputhje me aspiratat e popullit.
Arend Lijphart:
Demokracia është dukuri e rrallë;
Në shek XIX asnjë demokraci nuk ishte e plotë, në shek XX shumica e popujve është qeverisur nga regjime jodemokratike.
Robert Dahl:
Poliarkis- përkufizim për një lloj jo ideal të demokracisë liberale;
Regjimet demokratike karakterizohen nga veprimet qeverisëse në mënyrë relative korespondojnë me dëshirën e shumicës relative të shtetasve për një periudhë të gjatë kohe.
Sipas R. Dahl për një demokraci duhen të ekzistojnë 8 garanci institucionale:
1.Liria për të formuar dhe për tu bashkuar në organizata;
2.Liria e shprehjes;
3.E drejta e votës;
4.Mundësia e zgjedhjes për postet publike;
5.E drejta e udhëheqjes politike për të konkurruar për mbështetje dhe vota;
6.Burime alternative të informacionit;
7.Zgjedhje të lira dhe të ndershme;
8.Institucione për të zhvilluar politikat qeveritare në varësi të institucionit të votës.
Tiparet thelbesore dhe elementet me te domosdoshem te demokracise liberale permblidhen ne nje tabele me emrin “Poëer and Govemment” nga Fred Willihoite.
1. Konstitucionalizmi
- Kushtetutë e shkruar;
- Ndarja e pushteteve në tri hallka (ekz,legj, gjyq);
- Efektivitet kushtetuës;
- Qeverisje e kufizuar
- Ndalon qeverinë të abuzoj me pushtetin;
- Kufizimet janë si për të qeverisurit edhe për qeverinë;
- Siguron dhe garanton të drejtat dhe liritë e individit;
- Individët jetojnë pa qenë të frikesuar nga ndeshkimet e padrejta;
- Gjykatë e pavarur dhe asnjanjes
2. Qeverisje përfaqësuese e përgjithshme dhe llogaridhënëse.
- Demokraci elektorale (zgjedhje të rregullta në periudhe kohore të caktuara)
- Lidhja midis të zgjedhurve dhe zgjedhësve me përgjegjësinë e dhënies së llogarisë së të parëve dhë të dytëve;
- Mbështetja popullore e qeverisjes.
- Legjitimiteti sigurohet nëpërmjet pëlqimit të popullit (votuesit zgjedhin përfaqësuesit e tyre);
- Postet e qeverisjes nuk janë në bazën e origjinës dhe trashëgimisë;
- Nëpërmjet votave qeveria merr përsipër të zbatojë interesat e popullsisë;
- Garantohet e drejta e popullsisë për të ndryshuar qeverinë.
- Individët janë të lirë të shprehin pikëpamjet e tyre politike, t’i avancojnë përmes zgjedhjeve dhe të kërkojnë mbrojtjen e tyre;
- Populli ka të drejtë të jetë i informuar për veprimtarinë e qeverisë;
- Qeveritë që nuk realizojnë programet eleminohen përmes votës;
3. Pluralizmi partiak
- Konkurrenca
- Ekzistenca e disa partive;
- Konkurrencë e ndershne;
- Partitë zëvendësojnë njëra-tjetrën në qeverisje.
- Ekziston mundësia që votuesit të zgjedhin midis alternativave përmes parapëlqimeve;
- Ekzistenca e alternativës dhe e konkurrencës së lirë, kjo mundëson shprehjen e lirë të interesave.
- E drejta për tu organizuar në parti politike;
- E drejta për të kritikuar;
- Ekzistenca dhe respektimi i opozitës paqësore.
4. Përsosja e “sundimit të shumicës”
- Qeverisja siguron mbështetjen e shumicës ose pjesës më të madhe.
- Kufizohet me garantimin e të drejtave individuale, të pakicave kombëtare;
- Mbështetja e tolerancës;
- Kontrolli përmes opozitës.
5. Grupet e interesit
- Sigurojnë ndikimin dhe mbrojtjen e interesave të grupeve të ndryshme.
- Kompromis ndërmjet kërkesave dhe interesave konfliktuale;
- Lejohen grupet e interesit të ushtrojnë presion;
- Ndikojnë në formimin e opinionit publik.
6. Mungesa e masave shtrënguese të karakterit masiv.
- Pjesmarrja e lirë në politika;
- Kundërshtim në mënyrë paqësore e qeverisjes.
- Pamundësia e zbatimit të sanksioneve të skajshme kundër shumicës.
7. Ndryshimet paqesore.
- Merren parasysh interesat e të gjitha masave;
- Siguron konsultim popullor.
- Ndryshimet bëhen pa trazira të dhunshme;
- Nuk ka crregullime të rendit.
- Ekzistojnë procedurat për trajtimin e konflikteve për të mos lejuar që ato të ashpërsohen.
Sfondi historik
1815 Kongresi i Vienës (abdikimi i pushtetit të N.Bonapartit), solli si një ndër katër vendimet kryesore rikthimin e Legjitimiteti monarkik në Europë (rikthim i monarkëve në pushtet, Burbonët në Francë, Savojat në Itali, Oranxhët në Hollandë)
Kushtetutat që kishin pranuar sovranitetin, ndarjen e pushtetit etj, u quajtën të paligjshme.
Triumf i Konservatorizmit – sfidë dhe kundërvënie e hapur ndaj arritjeve të revolucionit (etapa e parë e tij.
Konservatorizmi kundër Iluminizmit
Revolucioni francez në etapën e parë kishte sjellë “Deklaratën e të drejtave të njeriut dhe qytetarit” ...qeverisja nëpërmjet ligjit...sovraniteti i popullit dhe ligjet ...
John Locke (1632-1704), iluministi i parë i cili argumentoi për herë të parë idenë e ndarjes së qartë dhe të saktë të pushtetit në tri hallka...
Iluministët dhanë një kontribut të madh në aspektin e lirive dhe të drejtave të njeriut.
Risitë e SH.B.A-së që u përfshinë në teorinë dhe praktikën ishin:
Organi i Konventës Konstitucionale (Asambleja kushtetuese) që harton kushtetutën e vendit dhe mundëson realizimin e sovranitetit popullor. Populli miratonte kushtetutën.
Kushtetuta e shkruar, me qëllim që të gjitha ligjet të mbështeteshin në një ligj themelor.
Bill of Rights (1791 Tomas Jefferson), që përcaktonte hapësirën e veprimtarisë së qeverisë dhe shtronte detyrimet e saj për mbrojtjen dhe garantimin e të drejtave dhe lirive të individit.
Ndarja e pushteteve nëpërmjet tri hallkave dhe kontrollin e mirë funksionimit të tyre.
Rishikimi gjyqësor si një masë garantuese për miratimin dhe zbatimin e ligjit në përputhje me ligjin themelor.
Platforma e ideve të Liberalizmit Klasik
Liberalet e shek XIX ishin vëzhgues të iluministëve dhe mbronin të njëjtat parime kryesore.
Kontributi kryesor i tyre lidhet me përforcimin e disa elementeve:
Përforcuan argumentimin e Kostitucionalizmit me kërkesën për qeverisjen e kufizuar ose qeverisja minimale -> domosdoshmeri ekzistenca e kufizimeve të pushtetit.
Mbrojtja e lirive civile;
Përcaktimi i sferës private (clirimi nga ndikimi i fesë dhe politikës)
Kostitucionalizmi shprehej :
a). Sigurimit të sistemit të qëndrueshëm ligjor me zbatimin e ligjit për të gjithë;
b).Kushtetutave të miratuara nga asambletë përfaqësuese me pjesmarrjen e sa më shumë segmenteve sociale.
Argumentimi i Liberaleve ka të bëje me efiktivitetin real të kushtetutave, me krijimin e shtetit ligjor, të shprehur në tërë veprimtaritë dhe të pacënuar nga veprime antishtetërore.
c). Pjesmarrje sa më e gjerë në hartimin e kushtetutave
d). Shmangja e dobësive dhe të këqijve që vinin nga kushtetutat e para.
www.youtube.com/watch?v=jXWbXd4TYxs
