Parimi
i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë
Kuptimi
i parimit të kushtetutshmërisë
Çfarë
është kushtetutshmëria?
Kushtetutshmëria
nënkupton parimin e rregullimit politik të shoqërisë, që garanton pushtetin e
institucionalizuar, si dhe integritetin, lirinë dhe të drejtat e individit dhe
të grupeve.
Sikurse
lufta për kushtetutë të shkruar, ashtu dhe lufta për kushtetutshmëri dhe
zbatimin e këtij parimi, si pjesë përbërëse të organizimit politik dhe
funksionimit të pushtetit politik, është intensifikuar, apo është dobësuar,
varësisht nga rrethana të caktuara objektive. Lufta për kushtetutshmëri ka
shënuar krizën më të thellë gjatë Luftës së Parë dhe të Dytë Botërore,
veçanërisht në vendet fashiste. Por dhe pas Luftës së Dytë Botërore kriza e saj
ka vazhduar në vendet ku është vendosur diktatura ushtarake, si dhe në vendet
socialiste, në të cilat është zbatuar kulti i shtetit dhe totalitarizmit shtetëror,
si ideologji e kundërt me demokracinë dhe kushtetutshmërinë. Ndryshe nga vendet
perëndimore demokratike, ku parimi i kushtetutshmërisë u formua në një proçes
gradual të vazhdueshëm, vendet në tranzicion (ish-socialiste), kanë
vuajtur nga inercia e së kaluarës në rrugëtimin drejt kushtetutshmërisë.
Parimi
i kushtetutshmërisë
Cili
është nocioni ontologjik i parimit?
· Parimi
është “përfundim i përgjithshëm që del nga njohja e botës dhe që vihet në
themel të një teorie, të një shkence a të një botkuptimi; një nga tezat
themelore, mbi të cilat ngrihet e shtjellohet dija e teoria në një fushë…”.
Pra parimi është rregulli bazë drejtues në një fushë të caktuar, ideja e
përgjithshme nga ku burojnë të gjitha institutet e tjera. Megjithëse parimi është
themeli ku ndërtohet sistemi juridik, njeriut i është dashur të kalojë nëpër
një rrugë të gjatë për të zbuluar parimin, një rrugë e gjatë për ta testuar në
praktikë, dhe vetëm kur parimi ngulitet në bindjen e njeriut, në bindjen e
shoqërisë, si udha e drejtë për të ecur, vetëm atëherë parimi bëhet
drejtues, baza ku burojnë të gjitha rregullat e tjera juridike.
Parimi
i kushtetutshmërisë është studjuar nga teoricienët e së drejtës, jo vetëm
në aspektin juridik, por dhe në kuptimin politik. Teoria juridike, kryesisht, e
trajton kushtetutshmërinë në kuptimin juridik, ndërsa teoria politike dhe
sociologjia, në radhë të parë kushtetutshmërinë e konsideron si parim politik.
Për rrjedhojë në vijim pasqyrohet kuptimi pozitivisto-juridik dhe kuptimi
politik i kushtetutshmërisë.
Sipas
kuptimit pozitivisto-juridik me kushtetutshmëri kuptojmë pajtueshmërinë me
kushtetutë të të gjitha akteve më të ulëta nga ajo, d.m.th. kemi të bëjë me
kushtetutshmëri atëherë kur i tërë rendi juridik mbështetet në hierarkinë e akteve
të përgjithshme juridike dhe në pajtueshmërinë midis tyre.
Sipas
këtij kuptimi, ekzistimi i kushtetutës siguron kushtetutshmërinë, sepse ajo
është paramenduar dhe miratuar si akt më i lartë juridik, në pajtim me të cilin
duhet të jenë të gjitha aktet e tjera juridike. Në këtë mënyrë,
kushtetutshmëria trajtohet si parim juridik statik, duke mos respektuar
funksionalitetin e saj. Format e kushtetutshmërisë juridike janë: formale dhe
materiale. E para nënkupton pajtueshmërinë e aktit juridik me kushtetutën
në pikëpamje të formës së saj, ndërsa e dyta nënkupton pajtueshmërinë e aktit
juridik me kushtetutën në pikëpamjet të përmbajtjes së saj.
Në
kuptimin politik me kushtetutshmëri kuptojmë zbatimin e kufizimeve dhe të
masave mbrojtëse në ushtrimin e pushtetit politik, të cilat kanë për qëllim të
evitojnë mundësinë e arbitrarizimit, tejkalimit të autorizimeve, të
konflikteve, si dhe sigurimin e mjeteve mbrojtëse nëpërmjet të të cilave
shtetasit dhe shoqëria do të mbroheshin nga arbitrarizimi eventual.
Si
e tillë, kushtetutshmëria paraqet mjet mbrojtjeje kundër absolutizmit,
arbitrarizmit, si dhe formave të tjera të pushtetit “faktik”. Prandaj,
kushtetutshmëria në kuptimin politik mund të ekzistojë dhe të jetësohet në
praktikë, edhe nëse nuk ekziston kushtetuta e shkruar, pra nëse nuk ekziston
kushtetutshmëria në kuptimin juridik.
Në
kuptimin politik më të përgjithsuar “kushtetutshmëria” nënkupton respektimin e
“rregullave të lojës politike” sipas të cilave askush nuk disponon më shumë
pushtet apo të drejta sesa ato që janë të parashikuara, ndërkohë shoqëria është
pajisur me mjete për të penguar shkeljen e rregullave kushtetuese.
Si
mendimi pozitivisto-juridik, ashtu dhe ai politik, pasqyrojnë elemente të
rëndësishme të parimit të kushtetutshmërisë, por për të shprehur kuptimin e
plotë të këtij këtij parimi, duhet të gërshetohen tiparet përmbajtësore të
kuptimit politik dhe juridik.
Për
rrjedhojë kushtetutshmëria në kuptimin politiko-juridik nënkupton;
- ekzistimin
e rregullave themelore (kushtetuese) shoqërore, në bazë të të cilave
institucionalizohet dhe organizohet sistemi politik, ushtrohet dhe
kufizohet pushteti politik;
- garantohen
liritë dhe të drejtat e njeriut, si dhe sigurohen mekanizmat efikas për
mbrojtjen e tyre;
- ekzistimin
e rendit juridik të mbështetur në harmoninë e ndërsjellë të akteve juridike dhe
pajtueshmërinë e tyre me ligjin më të lartë të vendit – kushtetutën; si dhe
- ekzistimin
e mekanizmave efikase për sigurimin e pajtueshmërisë së tyre.
Si
faktorë të tjerë që ndikojnë në zbatimin e parimit kushtetutshmërisë në një
vend, janë edhe organizimi i pushtetit mbi parimin e ndarjes së tij,
raportet e shëndosha mes pozitës dhe opozitës, zbatimi i “rregullave të lojës
politike” në punën e organit përfaqësues, kultura dhe vetëdija e shtetasve,
opinion publik aktiv, kultura politike, normat morale etj. Falë ekzistimit të
këtyre faktorëve, në Angli ekziston dhe jetësohet në praktikë parimi i
kushtetutshmërisë, pavarësisht se ky vend nuk ka një kushtetutë të shkruar. Një
realitet tjetër ndodh në vendet që kanë një kushtetutë të shkruar, por mungojnë
shumë prej faktorëve që përcakojnë elementet substancialë të parimit të
kushtetutshmërisë. Për rrjedhojë parimi i kushtetutshmërisë ose nuk njihet si
kuptim, ose jetësimi në praktikë i këtij parimi është në shkallë shumë të ulët.
Përmbajtja
e parimit të kushtetutshmërisë
Parimi
i kushtetutshmërisë në kuptimin e tij të gjerë, përmban dhe nënkupton parime të
tjera. Në teorinë juridike janë të njohura, në mënyrë të veçantë parimi i
epërsisë të kushtetutës dhe parimi i kushtetutshmërisë funksionale
Parimi
i epërsisë së kushtetutës (supremacionit)
Parimi
i supremacionit nënkupton që Kushtetuta në kuptimin formal është akt juridik i
shkruar dhe i kodifikuar me fuqi dhe vlerë më të lartë juridike, i cili
emërtohet si kushtetutë (ose me ndonjë emërtim tjetër, por që ka karakterin dhe
fuqinë e aktit më të lartë juridik) dhe nxirret sipas procedurës së veçantë,
procedurë kjo që ndryshon nga ajo për nxjerrjen e ligjeve të zakonshëm. Prandaj
me kushtetutë duhet të jenë në pajtim të gjitha aktet juridike nënkushtetuese:
ligjet, aktet nënligjore dhe dispozitat e tjera juridike.
Sot
në botë mbizotërojnë kushtetutat e forta. Fortësia e tyre ka për pasojë
juridike fuqinë mbiligjore të normave kushtetuese (epërsia apo supremacioni i
kushtetutës). Kjo do të thotë që ligji ka fuqi juridike më të ulët se
kushtetuta. Për rrjedhojë në rastet kur akti juridik i emërtuar si ligj është
në kundërshtim me dispozitat kushtetuese, në esencë, nuk është ligj. Për këtë
arsye duhet mënjanuar nga rendi juridik.
Fuqia
mbiligjore e normave kushtetuese, është pasojë e disa parakushteve formale, të
cilat burojnë nga pozita e organit, i cili nxjerr normat kushtetuese-juridike
dhe procedura e veçantë e nxjerrjes dhe ndryshimit të tyre, e cila është më e
ndërlikuar sesa procedura për nxjerrjen e ligjeve të zakonshme.
Parimi
i kushtetutshmërisë funksionale
Parimi
i kushtetutshmërisë funksionale në kuptimin e gjerë nënkupton nënshtrimin
e veprimtarisë së organeve të pushtetit shtetëror kushtetutës.
Ndërsa
në kuptimin e ngushtë dhe juridik parimi i kushtetutshmërisë funksionale
nënkupton kërkesën që:
· ligjet
të nxirren në pajtim me parimin e ndarjes së pushtetit, të sanksionuar me aktin
më të lartë juridik të vendit, me kushtetutë;
· organi
ligjvënës gjatë nxjerrjes së ligjeve duhet t’i përmbahet procedurës së
përcaktuar në kushtetutë;
· ligjet
dhe aktet e tjera juridike, për nga përmbajtja, të jenë në pajtim me dispozitat
e kushtetutës.
Veprimtaria
dhe funksionet e të gjitha organeve shtetërore duhet të bazohen në kushtetutë.
Nga kjo buron kërkesa dhe parimi, sipas të cilit aktet juridike më të ulëta
duhet të jenë në pajtim me aktet juridike më të larta, si në kuptimin formal,
ashtu edhe atë material. Një parim të tillë e sanksionon shprehimisht shumica e
kushtetutave të forta të shkruara. Ky parim shprehet dhe në Kushtetutën e
Shqipërisë “Aktet nënligjore nxirren në bazë dhe për zbatim të ligjeve nga
organet e parashikuara në kushtetutë…”.
Në
bazë të parimit të kushtetutshmërisë funksionale, organet shtetërore duhet të
veprojnë vetëm brenda kornizave dhe autorizimeve, që iu jep kushtetuta dhe
ligji. Një parim i tillë sanksionohet në nenin 4 të Kushtetutës së Shqipërisë:
“1. E drejta përbën bazën dhe kufijtë e veprimtarisë së shtetit. 2. Kushtetuta
është ligji më i lartë në Republikën e Shqipërisë…”.
Qytetari
dhe organi shtetëror. Kushtetuta është ligji më i lartë dhe duhet t’i
nënshtrohen të gjithë, por detyrimi i shtetasit për të vepruar në përputhje me
kushtetutën dallon nga detyrimi kushtetues i organeve shtetërore. Qytetari
është i detyruar t’i përmbahet Kushtetutës dhe ligjeve, por shtetasit i lejohet
çdo gjë që nuk është e ndaluar nga kushtetuta apo dispozitat e tjera juridike.
Ndërsa organet shtetërore duhet të sillen dhe veprojnë vetëm brenda kontureve
që përcakton kushtetuta dhe aktet e tjera juridike.
Instrumentet
juridike për sigurimin e kushtetutshmërisë
Për
të siguruar epërsinë e kushtutës dhe pajtueshmërinë e ligjeve dhe të akteve të
tjera juridike me të, nevojiten edhe mekanizma përkatës shtetëror për
kontrollin e kushtetutshmërisë. Për sigurimin e kushtetutshmërisë duhet të
plotësohen së pari dy kushte:
· Një
kushtetutë e fortë e shkruar.
· Një
mekanizëm i posaçëm shtetëror, që të ushtrojë kontrollin e kushtetutshmërisë.
2. Parimi
i ligjshmërisë
Ku
dallon parimi i kushtetutshmërisë nga parimi i ligjshmërisë?
Kushtetueshmëria
në kuptimin e gjerë është forma më e lartë dhe më themelore e
ligjshmërisë. Në këtë kuptim edhe kushtetuta konsiderohet ligj, por është ligji
më i lartë, i cili përbëhet nga dispozita juridike më të përgjithsuara sesa
ligjet, për rrjedhojë qëndron në majë të piramidës së hierarkisë juridike.
Ndërsa
parimi i ligjshmërisë në kuptimin e ngushtë nënkupton ligjet, të cilat në
shkallën hierarkike qëndrojnë më poshtë se kushtetuta, por më lart se të gjitha
dispozitat e tjera juridike. Për rrjedhojë ligji përbëhet nga rregulla juridike
me natyrë të përgjithshme, me të cilat duhet të jenë në pajtim të gjithe aktet
juridike nënligjore të organeve qëndrore dhe vendore. Kjo do të thotë se,
dispozitat juridike që i nënshtrohen ligjeve janë në përgjithsi të konkretizura
dhe individuale. Pra në këtë kuptim parimi i ligjshmërisë mund të ekzistojë
pavarësisht nga fakti nëse kemi kushtetutë të shkruar apo jo.
Parimi
i ligjshmërisë është parim me natyrë politiko-juridike, ku përmbajtja
konceptuale e këtij parimi mund të zbërthehet në disa elemente apo tipare;
-
pajtueshmërinë e të gjitha akteve juridike më të ulëta me ligjin.
-
sundimin e së drejtës, kufizimin e arbitraritetit.
-
ekzistimin e gjendjes juridike të raporteve të ligjshme ndërmjet pushtetit dhe
shtetasve.
-
ushtrimin e pushtetit publik si shërbim publik.
-
garantimin e lirive dhe të drejtave themelore të individit;
-
nënshtrimin e të gjitha akteve individuale, normave të ligjit;
-
mbështetjen në ligj të çdo procedure administrative apo gjyqësore, në rastet e
marrjes së vendimeve lidhur me të drejtat e shtetasve.
Parimi
i ligjshmërisë shprehet, sidomos në punën e organeve të administratës
shtetërore dhe të organeve gjyqësore, të cilat nxjerrin akte individuale apo
ushtrohet vendimarrja për të drejtat apo detyrimet e shtetasve. Pra pushteti i
këtyre organeve, funksionet dhe kompetencat e tyre janë të rregulluara me ligj,
në mënyrë që të mos shkelen të drejtat e shtetasit nga arbitrariteti i mundshëm
i tyre.
Por
jetësimi në praktikë i parimit të ligjshmërisë është i ndërvarur nga një sërë
faktorësh; rregjimi politik, niveli i demokracisë, shkalla e respektimit të të
drejtave dhe lirive të njeriut në një vend të caktuar etj.
Instrumentet
kryesore juridike për sigurimin e ligjshmërisë janë;
-
kufizimi i organeve të administratës dhe të organeve gjyqësore me normat e
përgjithshme;
-
ekzistimi i gjykatave të pavarura dhe autoritare;
-
ekzistimi i formave të përshtatshme të mbrojtjes efikase të lirive dhe të
drejtave themelore të individit.
Për
të siguruar ligjshmërinë e veprimtarisë së organeve shtetërore në të gjitha
shtetet bashkëkohore moderne zbatohet kontrolli i akteve të organeve
administrative dhe atyre gjyqësore, me qëllim të shfuqizimit të akteve që janë
në kundërshtim me ligjin.
Kontrolli
i ligjshmërisë së akteve të organeve gjyqësore organizohet brenda hierarkisë së
këtyre organeve (gjyqësore).
Kontrolli
i ligjshmërisë së organeve të administratës organizohet së pari brenda
hierarkisë së organeve të administratës shtetërore. Dhe pas ankimimit në rrugë
administrative, aktet administrative i nënshtrohen kontrollit gjyqësor.
Në disa vende kontrolli gjyqësor i akteve administrative iu është besuar
gjykatave të zakonshme, ndërsa në vende të tjera gjykatave
administrative, si gjykata speciale të formuara vetëm për këtë çështje (sistemi
tradicional francez).
Përmbajtja
e parimit të ligjshmërisë
Pas
kushtetutës, ligji është akti juridik më i rëndësishëm. Nëpërmjet ligjit
përpunohet dhe bëhet e zbatueshme pjesa më e madhe e kushtetutës, përveç atyre
që janë drejtpërdrejt të zbatueshme. Kufizimi i të drejtave të caktuara të
shtetasve dhe vendosja e detyrimeve lejohet të bëhet vetëm me ligj. Çdo akt i
pushtetit publik duhet të bazohet në ligj dhe të zbatohet në pajtim me ligjin.
Askush nuk mund të dënohet për një vepër e cila, në momentin kur është kryer,
nuk ka qenë e ndaluar me ligj.
Për
ligjshmërinë, ashtu si dhe për kushtetutshmërinë vlejnë tri parime;
-
parimi i epërsisë së ligjit;
-
parimi i ligjshmërisë funksionale;
-
parimi i ligjshmërisë së akteve juridike individuale të organeve shtetërore.
Parimi
i epërsisë së ligjit nënkupton pajtimin e të gjitha dispozitave juridike, në
aspektin formal dhe material me ligjin. Pra të gjitha aktet nënligjore duhet të
nxirren sipas procedurave të përcaktuara me ligj, dhe përmbajtja e tyre duhet
të jetë e bazuar në (akte juridike me fuqi më të lartë) në kushtetutë dhe ligj.
Aktet
nënligjore të organeve të qeverisjes vendore kanë një pozitë të veçantë, në
krahasim me dispozitat e tjera juridike nënligjore. Meqenëse këto akte nxirren
në bazë të të drejtave të shtetasve për vetëqeverisje lokale të garantuara me
kushtetutë, për to kërkohet që të mos jenë në kundërshtim me ligjin, e jo të
jenë në pajtim me ligjin. Ndërsa aktet e organeve të pushtetit vendor për zbatimin
e ligjit duhet të jenë në pajtim me ligjin.
Parimi
i ligjshmërisë dhe mënyra e kontrollit dhe mbrojtjes së këtij parimi, paraqet
esencën e e veprimtarisë së shtetit ligjor. Institucionet që ushtrojnë
kontrollin dhe mbrojtjen e kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë janë garanci për
realizimin e të drejtave dhe lirive të shtetasve dhe ndikojnë në zbatimin e
rendit juridik objektiv.
Si
përfundim duhet thënë se në një shtet që synon të konsolidojë parimet
demokratike në organizimin dhe funksionimin e tij, duhet të udhëhiqet nga
Kushtetuta dhe ligji, të jetësojë në praktikë parimin e kushtetutshmërisë dhe
të ligjshmërisë, të cilët mbrojnë interesin e përgjithshëm të shoqërisë, liritë
dhe të drejtat e qytetarit.
3. Kontrolli
dhe mbrojtja e kushtetutshmërisë
Cilat
janë shkaqet juridike të paraqitjes së kontrollit gjyqësor të
kushtetutshmërisë?
Kontrolli
gjyqësor i kushtetutshmërisë paraqitet në rrethana të caktuara shoqërore,
historike dhe ekonomike, atëherë kur në shoqëri fillon të fitojë peshë
kushtetuta, si dhe kur forcat politike e shoqërore në shoqëri për të sigururar
zhvillimin e marëdhënieve ekonomike shoqërore, janë përpjekur të lirohen nga
absolutizmi. Por shkaqet duhen kërkuar dhe në nevojën e shoqërisë për të
ndërtuar mekanizma të posaçëm, për të mbrojtur vlerat e kushtetutës, për të
jetësuar dhe bërë realitet qëllimet dhe synimet e kushtetutvënësit. Teroricieni
i të drejtës kushtetuese Kristaq Traja, e konsideron “drejtësinë kushtetuese”,
një revolucion intelektual, meqenëse përcjell në praktikë barazinë para vlerave
që qëndrojnë në themel të qytetërimit. Pra drejtësia kushtetuese lindi si
rezultat i krijimit të kulturës kushtetuese, kulturë e cila u shndërrua
në një revolucion intelektual, e ndikuar kjo dhe nga përvojat e hidhura të
Gjermanisë naziste, Italisë fashiste apo Rusisë Staliniste. Siç përmend
Chappelleti, rreziku i cili ka provuar të jetë më i frikshmi në shekullin tone
(XX), pa dyshim ka qenë abuzimi me pushtetin shtetëror.
Kontrolli
dhe mbrojtja e kushtetutshmërisë është e lidhur ngushtë me parimin e
kushtetutshmërisë. Vetëm me paraqitjen e kushtetutave të forta shtrohet parimi
sipas të cilit çdo akt i pushtetit në kundërshtim me kushtetutën është i
paligjshëm. Vetëm me kushtetutën sigurohen rregulla të tilla, të cilat duhet
t’u përmbahet edhe organi përfaqësues në aktivitetin ligjvënës. Në këtë kuptim
ligjet dhe aktet e tjera janë bazë e rendit juridik, por rendi juridik i
nënshtrohet rendit më të lartë – rendit kushtetues.
Kushtetutshmëria,
si në aspektin juridik, ashtu edhe në atë politik, është rezultat i proklamimit
dhe i garantimit juridik të lirive dhe të drejtave individuale të njeriut, por
në shtetet federale (SHBA), edhe i mbrojtjes së strukturës federative të
shtetit. Pra kushtetutshmëria është mekanizmi mbrojtës për të mbrojtur vlerat
më të larta që kanë shqetsuar kombet, shtetet dhe në radhë të parë njeriun. Por
që të funksionojë ky mekanizëm duhet të ekzistojë një organ i specializuar, që
të garantojë mbrojtjen e kushtetutshmërisë.
“Kontrolli
dhe mbrojtja e kushtetutshmërisë” identifikohet me “drejtësinë kushtetuese”.
Sipas autorit të librit “Drejtësia Kushtetuese” K.Traja, drejtësia kushtetuese
është “institucioni dhe teknika, që garanton respektimin e hierarkisë së
burimeve të së drejtës dhe, me këtë, supremacinë e normës kushtetuese, si norma
eprore në një sistem juridik”. Por drejtësia kushtetuese duhet parë në dy
këndvështrime.
· Sipas
një përkufizimi, drejtësia kushtetuese është funksioni i arbitrimit të
kompetencës ndërmjet pushteteve publike. Pra, një gjyqtar jep drejtësi
kushtetuese kur vendos mbi konfliktet në të cilat janë palë pushtetet publike
dhe, këtu nuk ka rëndësi nëse rregullat që zbatohen janë me natyrë kushtetuese.
Ky nocion e bën gjyqtarin kushtetues një arbitër në lojën e aktorëve të lojës
politike, duke e bërë drejtësinë kushtetuese një funksion me ndikim të lartë
politik.
· Sipas
një konceptimi të dytë, drejtësia kushtetuese është funksion i zbatimit të
rregullave kushtetuese, pavarësisht nëse palët janë pushtete publike ose
subjekte të tjera.
Në
përkufizimin e drejtësisë kushtetuese nga autorë të tjerë, përmenden dy
funksione thelbësore të drejtësisë kushtetuese, “sigurimi i procesit të
kushtetutshmërisë” dhe “ruajtja e rendit kushtetues”.[7] Drejtësia
kushtetuese, kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmërisë, është revolucion
intelektual i qytetërimit, meqenëse përcjell në praktikë barazinë para vlerave,
që qëndrojnë në themel të tij. Praktikisht, kjo drejtësi ka si standart
kushtetutën, por kjo e fundit nuk është një ligj thjesht i vendosur nga pushteti;
ajo është marrëveshje e të gjithë qytetarëve që jetojnë në një komunitet për të
ndarë të njëjtat vlera që i quajnë të denja për qenien njerëzore.
Probleme
të klasifikimit
Po
të marrësh si kriter klasifikimi efektet e drejtësisë kushtetuese, do të gjesh
diferencime të ndryshme në vendet evropiane: Gjykata Kushtetuese Gjermane
detyron të gjitha gjykatat e zakonshme dhe organet e tjera të shtetit të
respektojnë kushtetutën, kurse Këshilli Kushtetues francez kontrollon ligjin e
ardhshëm dhe nuk futet në gjykimin e çështjeve konkrete të së drejtës së
përgjithshme. Për rrjedhojë disa autorë kanë propozuar një klasifikim tjetër që
mbështetet në procedurën që ndiqet për të investuar gjyqtarin në një çështje
objekt gjykimi, por dhe në natyrën e vendimeve që mund të jepen. Në këtë
mënyrë, në qoftë se vendimi merret si rezultat i një kërkese të bërë nga
individi, ai ka vlerë vetëm për palët në proces. Në rastet kur vendimi merret
pas një kërkese të bërë nga aktorët e jetës politike lidhur me konflikte ndërmjet
autoriteteve ose për çështje të karakterit publik, drejtësia këtu është
abstrakte dhe vendimi ka fuqi erga omnes, sepse ai synon të ndikojë në
funksionimin normal të shtetit dhe jo në zgjidhjen e një problemi privat. Në
këtë këndvështrim kemi dy modele të drejtësisë kushtetuese: kontrollin
konkret-subjektiv dhe kontrollin abstrakt objektiv.
Në
qoftë se si kriter merret “organi”, që ushtron kontrollin dhe mbrojtjen e
kushtetutshmërisë, doktrina juridike kushtetuese njeh disa modele të kontrollit
të kushtetutshmërisë.
Sistemet
e kontrolli të kushtetutshmërisë
Në
teorinë kushtetuese krahasuese përmenden tri sisteme të kontrollit dhe të
mbrojtjes së kushtetutshmërisë në botë.
- sistemi
i kontrollit nga ana e organit legjislativ;
- sistemi
i kontrollit nga ana e organit të posaçëm kushtetues – politik; dhe
- sistemi
i kontrollit gjyqësor (nga ana e gjykatave të zakonshme dhe gjykata të
specilizuara – kushtetuese).
· Kontrolli
dhe mbrojtja e kushtetutshmërisë nga ana e organit legjislativ
Ky
sistem është karakteristik për vendet me kushtetutë të butë dhe kushtetutë jo
të qartë (kushtetutat fiktive). Kontrolli i kushtetutshmërisë nga ana e organit
legjislativ është aplikuar, në mënyrë të veçantë në vendet ish-socialiste[8],
duke u mbështetur në parimin e unitetit të pushtetit. Kushtetutat e buta
të këtyre vendeve nuk kanë qenë të interesuara për kushtetutshmërinë, si parim
politik-juridik, si dhe për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të shtetasit.
Organi legjislativ (përfaqësues) përkundër përkufizimit të tij në kushtetutë si
“organi më i lartë i pushtetit”, ka qenë në pozita inferiore në raport me
organin ekzekutiv (të udhëhequr nga Partia). Organi legjislativ vetëm ka
ligjësuar në mënyrë formale, pa debat dhe pa vërejtje, duke miratuar unanimisht
propozimet e organit ekzekutiv. Pozita e tillë e organit legjislativ në vendet
ish-socialiste në fakt ka mundësuar arbitraritetin e pakufizuar të organit
ekzekutiv në ushtrimin e veprimtarisë së vet, me “bekimin” e Partisë. Teoria
politike e kushtetuese – juridike socialiste ka konsideruar se çdo formë e
kontrollit të kushtetutshmërisë jashtë organit përfaqësues është e papajtueshme
me parimin e unitetit të pushtetit. Ajo nuk ka shfrytëzuar as përvojat pozitive
të Zvicrës, e cila ka zbatuar në mënyrë konsekuente parimin e unitetit të
pushtetit. Për rrjedhojë në vendet ish-socialiste, realisht nuk ka ekzistuar
kontrolli i kushtetutshmërisë së ligjeve nga ana e organit legjislativ. Pas
viteve 90, me ndërrimin e sistemit, në të gjitha këto vende është zbatuar
kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmërisë nëpërmjet Gjykatës Kushtetuese, si
rezultat i miratimit të kushtetutave të tyre të forta dhe angazhimit të tyre,
për mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriu, në rrugëtimin e tyre
drejt demokracisë.
Si
realizohet kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmërisë në Angli? Në Angli, e
cila nuk ka një kushtetutë të shkruar, asnjë organ nuk mund të refuzojë
zbatimin e një ligji me arsyetimin se dispozitat e tij janë në kundërshtim me
kushtetutën. Kjo është e kuptueshme për këtë vend, pasi vlen parimi sipas të
cilit bartës i sovranitetit është parlamenti. Kjo nuk do të thotë se në këtë
vend nuk i kushtohet vëmendje kushtetutshmërisë së ligjeve. Përkundrazi në këtë
vend, djep i parlamentarizmit, respektohet parimi i kushtetutshmërisë, madje
edhe më tepër se në shumë vende të tjera, të cilat kanë një kushtetutë të
fortë. Kjo është rezultat i pranisë së faktorëve të shumtë, që kanë të bëjnë në
radhë të parë me rrënjosjen e parimeve demokratike në ndërgjegjen e
politikanëve dhe të qytetarëve të këtij shteti, pasi duke qenë të bindur
në vlerat që mbartin këto parime, vlerësohen dhe zbatohen jo me anë të forcës
detyruese të një dokumenti me fuqi juridike me të lartë, por me anë të
vetëdijes shoqërore, që mbart brenda vetes një detyrim më të lartë, bindjen e
thellë në vlerat e demokracisë, bindjen se mbrojtja e të drejtave dhe lirive të
njeriut janë obligim parësor i shtetit.
Si
përfundim duhet thënë se kontrolli dhe mbrojtja e kushtetutshmërisë me anë të
organit legjislativ është më tepër një konstrukt teorik, sesa sistem i zbatuar
në praktikë.
· Kontrolli
dhe mbrojtja e kushtetutshmërisë nga ana e organit të veçantë kushtetues ose
politik
Ky
sistem i kontrollit është i rrallë. Karakteristikë për këtë sistem është se
kontrollin dhe mbrojtjen e kushtetutshmërisë e ushtron një organ i posaçëm
“kushtetues” ose “politik”, jashtë parlamentit, qeverisë dhe organeve
gjyqësore. Organi i tillë ka qenë kompetent të shqyrtojë pajtueshmërinë e
ligjeve dhe dispozitave të tjera juridike me kushtetutën.
Një
sistem i tillë i mbrojtjes së kushtetutshmërisë është paraqitur qysh në
shekullin XVIII krahas sistemit të kontrollit gjyqësor të kushtetutshmërisë.
Një formë e tillë ka qenë “Cenzori” në Pensilvani (SH.B.A.) gjatë shekullit
XVIII. Ky institucion ka qenë i përbërë nga personalitete të shquara dhe ka
pasur për funksion mbrojtjen e “integritetit të kushtetutës”. Kjo formë u
zbatua vetëm për një periudhë të shkurtër, kështu që më tepër njihet si
tentativë dhe si një ide e Franklinit.
Kontrolli
i kushtetutshmërisë nga ana e organeve jogjyqësore, apo “kushtetuese –
politike”, ka gjetur zbatim në Francë që nga koha e pushtetit të Napoleonit. Që
nga Revolucioni i vitit 1789 Franca tradicionalisht ka aplikuar sistemin e
kontrollit të kushtetutshmërisë i cili, herë më pak e herë më shumë, ka
qenë nën ndikimin e pushtetit qëndror dhe shefit të shtetit. Teoria politike
juridike në Francë është nisur nga demokracia përfaqësuese dhe roli dominant i
parlamentit, gjë që është shprehur në Deklaratën mbi Liritë dhe të Drejtat e
Njeriut (1789). Kjo ka ndikuar që në këtë vend të formohen organe të
veçanta për kontrollin e kushtetutshmërisë jashtë parlamentit dhe jashtë
gjykatave të zakonshme.
Qysh
nga Revolucioni në Francë, buron ideja për zbatimin e mbrojtjes së kushtetutshmërisë
nëpërmjet organit të posaçëm politik. Kështu, në vitin 1793 u propozua “Juria e
Madhe Kombëtare” si “garanci e shtetasve kundër shkeljes së të drejtave dhe
lirive të tyre nga ana e organit legjislativ dhe të qeverisë”. Me rastin e
hartimit dhe të miratimit të Kushtetutës të vitit 1799 (Republikës së Parë të
Francës) u zbatua ideja e Sieyés për “Jurinë Kushtetuese” , ndonëse
pjesërisht. Në bazë të kësaj kushtetute u vu në funksion Senati (i përbërë prej
80 antarësh), me komptencë për vlerësimin e kushtetutshmërisë së ligjeve. Për
rrjedhojë, kjo është forma e parë e kontrollit të kushtetutshmërisë nëpërmjet
organit të posaçëm politik. Senati u ruajt edhe me Kushtetutën e Francës të
vitit 1852. Për dallim nga Senati i mëparshëm, ky ishte senat klasik në gjirin
e organit përfaqësues, i cili kishte kompetencë të vlerësonte kushtetutshmërinë
e ligjeve para shpalljes së tyre. Kjo formë e kontrollit të kushtetutshmërisë,
u bë traditë sepse u ruajt dhe në Kushtetutën e vitit 1958.
Por
me Kushtetutën e vitit 1958 për mbrojtjen e kushtetutshmërisë, u formua
Këshilli Kushtetues, si organ mjaft i organizuar dhe mjaft efikas. Ligjet e
caktuara të miratuara, ende para se ato të miratohen, i dërgohen Këshillit.
Ligjet organike dhe rregulloret e brendshme të parlamentit dhe të dhomave të
tij, Këshilli i kontrollon detyrimisht sipas detyrës zyrtare (ex officio),
ndërsa ligjet e tjera dhe aktet nga lëmi i detyrimeve ndërkombtare mund të
dërgohen në Këshill, me propozimin e Kryetarit të Republikës, kryetarëve të
dhomave të parlamentit (Kuvendi Kombëtar apo Senati), Kryeministrit, 60
deputetëve ose 60 senatorëve. Këshilli ka kompetenca të gjera, veçanërisht në
kontrollin rregullsisë së zgjedhjeve, të propagandës parazgjedhore, të
zgjedhjes së Kryetarit të Republikës, rregullsisë së referendumit, etj. Edhe
pse në shumicën e rasteve paraqitet si organ preventiv, në raste të
caktuara zhvillon procedurën e kontrollit të kushtetutshmërisë së ligjeve, pasi
ato të kenë hyrë në fuqi, me kusht që ato të mos kenë qenë objekt i kontrollit
paraprak.
Bibliografia
Kristaq
Traja, Drejtësia Kushtetuese, Tiranë 2000;
Visar
Morina, Gjyqësia Kushtetuese, Prishtinë 2011.
Pr.Dr.Osman
Ismaili, Filozofia e së Drejtës
Kushtetuta
e Shqipërisë me interpretime të Gjykatës Kushtetuese, Tiranë 2008.
Kozeta
Vuksanlekaj, Qeverisja Vendore e Nivelit të Dytë dhe Sfidat e Rajonalizimit,
Prishtinë, Korrik 2011, fq.5
Mbi
parimin e kushtetueshmërisë dhe ligjshmërisë më gjerësisht shih: Kurtesh Saliu,
E drejta kushtetuese
[1]
Mbi parimin e kushtetueshmërisë dhe ligjshmërisë më gjerësisht shih: Kurtesh
Saliu, E drejta kushtetuese, Prishtinë 2004, fq.91-100; Kristaq Traja,
Drejtësia Kushtetuese, Tiranë 2000; Visar Morina, Gjyqësia Kushtetuese,
Prishtinë 2011.
[2]
Sistem qeverisje, në të cilin pushteti i lartë është në duart e një njeriu, të
mbretit apo të perandorit (Fjalori i Gjuhës së Sotme Shqipe, TIranë, 1980,
fq.73).
[3]
Veçoritë, tiparet e brendisë së parimit si nocion (Shih më gjerësisht.
Pr.Dr.Osman Ismaili, Filozofia e së Drejtës).
[4]Akademia
e Shkencave e RPS të Shqipërisë, Fjalor i Gjuhës së Sotme Shqipe, Tiranë 1980,
faqe 1371.
[5]
Kozeta Vuksanlekaj, Qeverisja Vendore e Nivelit të Dytë dhe Sfidat e
Rajonalizimit, Prishtinë, Korrik 2011, fq.50.
[6]
Neni 118, paragrafi i parë i Kushtetutës së Shqipërisë cituar nga: Kushtetuta e
Shqipërisë me interpretime të Gjykatës Kushtetuese, Tiranë 2008.
[7]
VIsar Morina, Gjyqësia Kushtetuese, Prishtinë 2011.
[8]
Në vendet ish –socialiste është aplikuar kontrolli i kushtetueshmërisë nga
organi legjislativ, me përjashtim të të ish-RSFJ (nga viti 1963),
ish-Çekosllavakisë (nga viti 1968) dhe Polonisë (nga viti 1988).
