2. SKEMAT E PERIUDHAVE
2.1. Skemat
e periudhave me bashkërenditje
2..1.1. Periudhat me
bashkërenditje mund të jenë të formuara prej dy, tri a më shumë fjalish të
pavarura të lidhura njëra me
tjetrën, zakonisht, me lidhëza bashkërenditëse,
ndonjëher të përsëritura para secilës prej
tyre:
a) Kishte të nxehtë/ dhe i
pihej ujë. E kërkova, po s`e gjeta.
Ky lajm as e tronditi,/ as i bëri përshtypje Xhemalit.
b) Ai herë i binte çairit mes
për mes, si ndonjë dem i rëndë, herë
zbriste që nga ullishta,/ herë
ngjitej nga arat nën remë. Lek Dukagjini u
shërua pas disa ditësh,/ dhe atëhere
Skënderbeu i thirri që të dy,/ dhe
mezi i pajtoi.
a)
b)
2.1.2 Periudhat me bashkërenditje, të
përbëra prej tri a më shumë fjalish të pavarura, mund të jenë të formuaraedhe
prej bashkimit të një fjalie me një tog fjalish ose prej dy a më shumë togje
fjalish në kombinime të ndryshme:
a) Ata ikën përpjetë/, kurse
unë zbrita poshtë/ dhe u futa në
kafene. (fjalia e dytë dhe e treta, me lidhje këpujore ndërmjet tyre, dalin
si një tog fjalish me lidhje përqasore me fjalinë e parë).
b) Era vinte që nga shpatet e malit/ dhe
sulej poshtë luginës së Kolonjës,/ ndërsa
pemët lëkundeshin (dy fjalitë e para përbëjnë një tog me raporte
bashkërenditjeje këpujore, me të cilin bashkohet me raporte kundërshtore –
përasore fjalia e tretë ).
a)
b)
2.2. Skemat
e periudhës asindetike (jolidhëzore)
2.2.1. Periudhat me fjali të
bashkuara pa lidhëza mund të jenë të përbëra prrej dy a, të shumtën e herës,
prej tri a më shumë fjalish të pavarura të lidhura ndërmjet tyre nga
intonacioni:
a) Do të
këndojmë,/ mos u dëshpëro.
b) Ishte
një fushë me lule shumë,/ nëpërmes saj shkonte një lumë,/ dy qe po kullotnin
bar.
c) Qielli
është bërë sterrë,/ hapësira mbushur me re,/ dëbora bije e paprerë,/ dheu bërë
i bardhë si ve;/ moti është i egërsuar,/ drurët janë ngarkuar.
a)
|
|
|
b)
|
|
|
|
c)
|
|
|
|
|
|
|
2.2.2. Periudhat asindetike prej tri a më shumë
fjalish mund të jenë të përbëra edhe prej një fjalie të pavarur të bashkuara
me anë të intonacionit me një tog prej
dy a më shumë fjalisht të pavarura, ose prej dy togje fjalish të bashkuara
asindetikisht në mes tyre:
a) Vetëm një gjë kërkojmë nga ju:/ mbani kryet lart,/ mos tregoni asnjë
shenjë dëshpërimi. (Fjalia e dytë
dhe e treta përbëjnë një tog të bashkuar asindetikisht me fjalinë e parë).
b) Pjesën më të madhe, pothuaj tërë
punën e mbaruat:/ Kruja dhe tërë krahina
e saj u fitua;/ Dibra dhe malësite u bashkuan me ne;/ armikut s`i mbeti as
shenja në fushat tona;/ qëndrojnë vetëm fortesat.
a)
|
|
|
|
b)
|
|
|
|
|
|
c) Ia dha drurit,/ u tha;/ ia dha gurit/ u ça. (dy togje fjalish
asidentike/ të bashkuara ndërmjet tyre/ asindetikisht, secili i formuar prej dy
fjalish):
c)
|
|
|
|
|
2.3.
Skemat e periudhave me asindetizëm e bashkërenditje
Periudha edhe asindetike, edhe
e bashkërenditur, mund të jetë e formuar:
2.3.1. Zakonisht prej dy a më
shumë fjalish të pavarua asindetike dhe prej një fjalie të bashkërenditur me
fjalitë e mëposhtme:
Ai
ngjeshi duart në tokën e punuar,/ mbushi grushtet me dhe/ dhe i shtriu përpara.
|
|
|
2.3.2. Nga një tog prej dy a më
shumë fjalish të pavarura të bashkërenditura, të bashkuara asindetikisht me një
fjali tjetrër të pavarur a me disa jali të tjera të pavarura të bashkërendituranë
mes tyre, ose prej një fjalie a dy fjalish të pavarura të bashkërenditura në
mes tyre, të bashkuara asindetikisht me një tog prej dy a më shumë fjalish të
pavarura të bashkërenditura:
a)
Shkuam gjer afër monumentit/ dhe u kthyem:/ shoku Shemsedin posa ishte ngritur
nga tavolina/ b) Makaseni kishte dërguar letër:/ në verë mbaronte mësimet/ dhe kthehej pergjithmonë në Shqipëri.
c) U afrua me ngadalë/ dhe e zbuloi;/ dy sy flakë e vështruan/ dhe dy buzë qumështore
lëvizin me gu - gu – gu.
2.3.3.
Me kombinime të tjera të ndryshme fjalish asindetike e fjalish të
pavarura të bashkërenditura:
a) Mëma dhe motrat qanin/ edhe djemtë i përqafonin,/ gjithnjë pranë i
mbanin,/ i puthnin e i pushtonin. b)
Nata edhe s`e kishte ngritur atë pëlhurën e zezë,/ hëna me sy të venitur po perëndonte
si rezë;/ ylli i mëngjesit po binte/ e lulet lulëzonin. c) Historitë e anonimit venecian, Sansovinos
dhe Dhimitër frëngu janë të shkurtëra/ dhe s`japin hollësira;/ shëmbëllejnë njëra
me tjetrën si tri motra binjake/ dhe kanë pasur një kryeburim që të tria:/ janë
ndikuar shumë prej Barletit,/ po ndryshojnë në shumë pika.
2.4. Përbërja dhe skemat e periudhës me nënrenditje
Periudha në nënrenditje është periudha e
formuar prej fjalish me raporte nënrenditje midis tyre, të bashkuara me anë
lidhëzash nënrenditëse a fjalësh lidhëse (përemra e ndajfolje), ndonjëherë edhe
drejtpërdrejt:
Yjet
një nga një u venitën si fenerët/ që
i shuan era. Sa qe gjallë,/ s’u turpërua.
Tek dhemb dhëmbi,/ vete gjuha. S’i
shkoi asnjerit ndër mend,/ të mblidhte lule. Porsa plaku i tha këto fjalë,/ psheretiu një herë,/ sikur të merrte frymë.
Kjo periudhë mund të dalë në forma dhe
lidhje të ndryshme, me skema strukturore të ndryshme.
2.4.1. Formën më të thjeshtë të
periudhës me nënrenditje e kemi kur ajo përbëhet prej një fjalie kryesore dhe
një fjalie të varur, e cila plotëson e sqaron kuptimin e një gjymtyre ose të
gjithë fjalisë kryesore në tërësi:
Realizimi i jetës së lumtur dhe të
begatshme varen nga puna jonë, nga kuptimi i mirë dhe kryerja me përpikmëri
prej të gjithëve e detyrave/ që na vihen përpara.
Kur arriti afër kolibeve,/ qafa, faqet
dhe balli i Memos ishin bërë të ftohtë si akull.
Skema e këtyre periudhave është:
Shënim. Fjalia e varur mund t’u referohet edhe dy a më shumë
gjymtyrëve homogjenë:
Prapa tij dëgjoheshin zëra, zhurmë lopatash e kazmash që gërmonin tokën e tharë.
2.4.2. Më shpesh përdoret periudha e nënrenditur e
përbërë prej një fjalie kryesore dhe prej dy a më shumë fjalish të varura ose
ndërtimesh funksionalisht sinonimike me to.
Këto periudha mund të
dalin të një madhësie të ndryshme e në forma të ndryshme nënrenditje. Fjalitë e
varura mund të plotësojnë ndonjë gjymtyrë të fjalisë ose një fjalie. Numri i
tyre mund të jetë i ndryshëm, të ndryshme janë edhe mjetet edhe mënyrat e
lidhjes ndërmjet tyre.
Format më kryesore të nënrenditjes së dy a më shumë fjalive janë nënrenditja paralele dhe nënrenditja
varg ose e varguar. Mund edhe të
bashkohen në të njëjtën periudhë nënrenditja paralele e nënrenditja varg.
2.4.2.1. Nënrenditja është paralele, kur varen drejtpërdrejt nga
fjalia kryesore dy a më shumë fjali të varura. Kjo mund të ndodhë kur:
Lajmet/ që u ishin ardhur ato ditë
nga Peza (fjali e varur përcaktore gjithashtu, i referohet fjaliës
“lajmet”), të plotësuara aty këtu edhe me
gojën e korrierit të ri, që i
kish jetuar vetë ngjarjet (fjali e varur përcaktore gjithashtu, i
referohet fjalës “e korrierit”), të
jepnin zemër. Rrugës mendjen s’e
kisha as te qortimi/ që hëngra/ as te kosi/
që do të blija,/ po te lulet që
kisha mbjellë (tri fjali përcaktore, që u referohen përkatësisht
gjymtyrëve homogjen “qortimi”, ”kosi”,
“lulet”);
2.4.2.1.2. Fjalitë e
varura i referohen gjithë fjalisë kryesore a drejtuese dhe janë funksionalisht
të ndryshme:
Gjersa nuk po i ngrihen sytë (fjali e varur shkakore), nuk po ngrinte as zërin,/ megjithëse heshtja qe rivendosur
(fjali e varur lejore);
2.4.1.3. Fjalitë e varura
janë funksionalisht të ndryshme dhe u referohen gjymtyrëve të ndryshme ose njëra
një gjymtyrë e tjetra, ose të tjera, fjalisë kryesore në përgjithësi.
Mjegulla/ që kishte mbuluar fushën
(fjali e varur përcaktore, i referohet kryefjalës “mjegulla”) tregonte/
se do të prishej moti (fjali e varur kundrinore, i referohet kallëzuesit
”tregonte”). Ata i kishin thënë tashmë të
gjitha fjalët/ me të cilat njerzit mund të merren vesh (fjali e
varur përcaktore, i referohet kundrinës “fjalët”),/ megjithëse kishin folur aq pak
(fjali e varur lejore, i referohet gjithë fjalisë kryesore);
2.4.2.1.4. Fjalitë e varura i referohen së njëjtës
fjali e janë funksionalisht të njëjta, po shprehin gjykime kuptimore të
ndryshme:
Kur arritën në majë të malit,/pritën aty/ gjersa u grumbulluan të gjithë (dy fjali të varura kohore, që
shprehin kuptime kohore të ndryshme).
2.4.2.1.5. Fjalitë e varura paralele të një fjalie
kryasore, të shumtën e herës, shpërndahën para e pas saj ose hyjnë edhe në mes,
por mund të vijnë edhe njëra pas tjerës, përpara ose pas fjalisë kryesore:
Herën
e fundit,/ kur ish takuar me Dekon,/
ky e kish gjetur në oborrne hijen e manit,/ ku kish nxjerrë tryezen. Sido
që të ishin ngjarjet e së ardhmes,/ Aliu mendoi/ se duhej të forconte kufijtë
ë bregdetit. Luftëthirrja e shqiptarëve, ushtrimat e turmbetave dhe qëllimet
e dyfekëve lajmëronin që Skënderbeu ish
atje;/ kur turqit ia kishin humbur fare trastën.
Skema e periudhave me fjali të
varura paralele të varura paralele të mësipërme është kjo:
|
|
2 Fjali
të varura
2.4.2.2. Në nënrenditjen varg ose të
varguar fjalia e varur e pare plotësisht prej një fjalie tjetër të varur,
kjo prej një tjetre e kështu më tutje, të lidhura, pra, si unazat e një vargoi.
Fjalia që varet nga fjalia kryesore quhet fjali e varur e shkallës së parë;
ajo që i nënrenditet kësaj, fjali e varur e shkallës së dytë; e mëpasmja, fjali
e varurt e shkallës së tretë; mund të ketë sado rrallë, edhe fjali të
varura të shkallëve të mëtejme:
Këtë
vendim s’ia kishte thënë Adnani,/ kur e
kishte lajmëruar (fjali e varur e shkallës së parë),/ që të
përgatitej për mbledhjen e organizatës (fjali e varur e shkallës së dytë),
ku
do të merrej në shqyrtim pranimi i tij (fjali e varur e shkallës së
tretë). Po më duket/ se e kërkon nevoja (fjali e varur e
shkallës së parë)/ të sqarohen çështjet më me rëndësi, (fjali e
varur e shkallës së dytë),/ përpara se të shtroni punën e
shoqatës (fjali e varur e shkallës së trerë),/ që duhet ngritur (fjali
varur e shkallës së katërt).
Periudha e fundit ka këtë skemë:
Fj. v e shkallës së katërt
