LEKË LEKË DUKAGJINI (1410 – 1481)
LEKË LEK Ë DUKAGJ INI ( 1410-1481 ) Tonin
Çobani: Princi i përfolur Lekë Dukagjini Dëshmi të kulturës së Rilindjes
Evropiane në Shqipërinë e para periudhës osmane "Po kush ka qenë ky (Lekë)
Dukagjini? Ai ka qenë sundimtari i këtij vendi dhe në të njëjtën kohë
ligjbërësi i tij, mbasi ai ka hartuar Kanunin e Dukagjinit, domethënë
dispozitat, në bazë të të cilave jetojnë deri në ditët e
sotme, jo vetëm dukagjinasit,
por edhe të gjithë malësorët që banojnë në veri të Drinit… të cilët këtë emër
ia atribuojnë heroit të tyre kombëtar" J.G. von Hahn Lekë Dukagjini
"duhet të ketë pasur një personalitet imponues që ka ndikuar kaq shumë te
njerëzit, aq sa shprehja "Kështu ka thënë Leka", ka më tepër forcë
detyruese se sa të Dhjetë Porositë e Biblës, mësimet e Islamit e të
Krishterimit, Ligji i Sheriatit dhe i Kishës, të gjitha duhet t'i
nënshtroheshin Kanunit të Lekës… Fama e tij midis fiseve që ende ruajnë emrin e
tij, ia ka kaluar edhe famës së Skënderbeut." Edith Durham Lekë Dukagjini
është një figurë historike mjaft komplekse. Madje është një figurë edhe e
legjendarizuar, nëse e pranojmë këtë term, ashtu siç e kemi pranuar për Heroin
tonë Kombëtar Gjergj Kastriot-Skënderbeun. Lekë Dukagjini (1410-1481) ishte
bashkëkohës i Gjergj Kastriotit (1405-1468). Historia i njeh të dy si princër
trashëgimtarë, që u lartësuan, kur morën në sundim dy principatat që mbanin
mbiemrat e tyre: Leka - të Dukagjinëve, pas vdekjes së të atit, Pal Dukagjini
(1446) dhe Gjergji - të Kastriotëve më 1443, tetë vjet pas vdekjes së të atit,
Gjon Kastriotit. Principata e Dukagjinëve kishte si kryeqendër qytetin e
Lezhës, përfshinte Zadrimën, zonat në veri dhe në verilindje të Shkodrës dhe
shtrihej deri thellë trojeve të Serbisë së sotme me kryeqendër të dytë qytetin
e Ulpianës afër Prizrenit; ndërsa Principata e Kastriotëve me kryeqendër
Krujën, përfshinte Matin dhe krahinën e Dibrës, duke u shtrirë nga kështjella e
Rodonit në bregdetin e Adriatikut. Deri në kohën kur vihen në krye të
principatave të tyre, Lekë Dukagjini kishte marrë një kulturë të gjithanshme me
frymë humaniste të Rilindjes Evropiane, në qytete të tilla si Venecia, Raguza
apo Shkodra; ndërkohë që Skënderbeu kishte bërë një karrierë të shpejtë dhe të
shkëlqyer prej ushtaraku në oborrin e sulltan Muratit II.
Në udhëheqje të Besëlidhjes Shqiptare
(themeluar në Lezhë më 1444) Skënderbeu e ndien përherë pranë vetës Lekën
(fillimisht të atin e tij Pal Dukagjinin), sepse të dy luftuan krah për krah
(apo edhe iu kundërvunë njëri-tjetrit) deri sa vdiq (1468), ndërsa Lekë
Dukagjini e pasoi veprën e tij, duke u prirë shqiptarëve në fazën më të
vështirë të rezistencës së tyre antiosmane, deri në fund të jetës së vet
(1481). Me të drejtë kronistë e historianë, duke filluar nga Tivarasi, Frëngu,
Barleti e Muzaka, bashkëkohës të tyre, e deri te Gegaj e Noli të shek.XX, kanë
ndriçuar bëmat e Gjergj Kastriotit dhe nëpër to kanë përmendur edhe Lekë
Dukagjinin, ashtu sikundër disa princër të tjerë të kohës. Por nuk do të mund
të thuhet se, po me të drejtë, ata, historianë e kronistë, e kanë përfolur vend
e pa vend Lekë Dukagjinin, vetëm e vetëm se ishin të magjepsur prej heroit të
veprës së tyre, Skënderbeu. Më me barazpeshë se historianët kanë vepruar
"legjendarizuesit" anonimë të figurave të tilla. Nga anonimati,
Skënderbeu u identifikua me princin dragua, që guxon të matet dhe fiton në çdo
rast me kuçedrën; ndërsa te Lekë Dukagjini u pa princi engjëll, që u shfaq me
guxim dhe urtësi për të ruajtur në vazhdimësi shqiptarizmën. Historianët e kanë
përfolur që në krye Lekë Dukagjinin, sepse kërkuan te ai një përsonazh
antagonist të Skëndebeut për ta intriguar jetëshkrimin e heroit të vetëm
shqiptar, që njohu Evropa në përballjen e suksesshme shqiptaro-turke, por edhe
sepse nuk donin të fajësonin Evropën perëndimore, që nuk arriti të krijonte një
koalicion antiosman në Ballkan. Ata nuk guxuan të gjykonin, veçanërisht,
Republikën e Venedikut, që jo vetëm nuk u qëndroi aleate shqiptarëve kur mbanin
mbi supet e tyre një perandori të tërë të egërsuar kundër Evropës, por e
shrytëzoi rezistencën e tyre për interesat e veta komercialiste, duke i përçarë
princërit shqiptarë me intriga, duke i kundërvënë ata njëri me tjetrin edhe me
armë dhe, kur nuk ia arrinte kësaj, duke i shpallur armiq të Republikës dhe të
Krishtërimit. Lekë Dukagjini ishte princi më i fuqishëm shqiptar pas
Skënderbeut dhe më me autoritet, prandaj u bë pre e intrigave të politikës
veneciane (dhe të historianëve) derisa Sinjoria e ndjeu rrezikun e Portës së
Lartë, krejt afër pragut të shtëpisë së vet dhe u bashkua realisht me
rezistencën e shqiptarëve, duke i shpallur luftë Perandorisë Osmane (1463). Pas
këtij viti venecianët pushuan së përfoluri Lekë Dukagjnin. Ndërsa historianët
kanë shkruar për disa prej bëmave të Lekë Dukagjinit përkrah Skënderbeut, deri
në vdekjen e tij (1468) dhe më pas në krye të trupave shqiptare përkrah forcave
veneciane, derisa Sinjoria nënshkroi paqen me Portën e Lartë (1479). Pas kësaj
historianët heshtin. Gojëdhëna na bën me dije se Lekë Dukagjini e vazhdoi
rezistencën në krye të trimave të principatës së tij derisa qe gjallë. Por të
përfolurit e Lekë Dukagjinit ka vazhduar edhe pas vdekjes së tij, ashtu si ka
vazhduar edhe rezistenca antiosmane në principatën e tij e më gjërë. Të
përfolurit pas vdekjes ka të bëjë me veprën, Kanunin , që u la trashëgim Lekë
Dukagjini shtetasve të tij, shqiptarëve. Thelbi i Kanunit të Lekë Dukagjinit
janë fjalët e urta të dala nga goja e tij, që u ruajtën (dhe u pasuruan) brez
pas brezi për gati gjashtë shekuj. Ky fenomen homerik e ka legjendarizuar emrin
e Lekë Dukagjinit duke e kthyer atë në një mit të vërtetë, aq sa studiuesit e
kanë pasur të vështirë ta pranojnë si një realitet historik. Prandaj disa
syresh kanë vazhduar ta përflasin Lekë Dukagjinin, së bashku me Kanunin e tij,
ashtu si është përfolur e verbuar Homeri, së bashku me Iliadën e Odisenë e tij
(Sa për ngjashmëri edhe Lekë Dukagjinit i është sajuar një vëlla i verbër).
Por, duke analizuar faktet e dokumentuara biografike për Lekë Dukagjinin, mund
të hidhet dritë për kohën dhe rrethanat kur u ngjizën fjalët e urta të Kanunit
të tij. Në fund të viteve ’50 të shek.XV Principata e Dukagjinëve nuk ka më
asnjë nga qendrat e veta të zhvilluara: Lezha u është dorëzuar venedikasve
(1393), Ulpiana, kryeqytei i principatës, është shkatërruar me themele nga
turqit më parë se të binte në dorën e tyre Prizreni (1458), një qendër tjetër e
zhvilluar e Principatës së Dukagjinëve. Në këto kushte, Lekë Dukagjini ka
pushtuar kështjellën e Shatit në Zadrimë për ta pasur si rezidencë princërore,
por u sulmua nga Skënderbeu, i cili ua ktheu menjëherë venedikasve. Pa një
rezidencë princërore dhe, për një farë kohe, në mes të tri zjarreve (turqit,
venedikasit dhe Skënderbeu), Lekë Dukagjini gjeti strehim në thellësi të maleve
të principatës së tij, ku ndërtoi saraje e kështjella së bashku me banorët e
lirë të atyre anëve, të cilët kryezotin e tyre të derës së Dukagjinëve me gruan
e tij, Teodorën e Muzakajve të Beratit dhe të gjithë oborrtarët që i shkonin
pas, i rrethuan me mikpritje e respekt. Me malësorët e Principatës së
Dukagjinëve, të njohur për trimëritë e tyre (M.Barleti:98), Leka, jo vetëm
ringriti qytezë-kështjellat e veta, por siguroi në mënyrë të pandërprerë një
ushtri të mjaftueshme që luajti rol të rëndësishim në kuadrin e trupave të
Lidhjes së Lezhës nën komandën e Skënderbut dhe më pas. Në këmbin të kësaj
gatishmërie, Lekë Dukagjini u siguroi malësorëve të principatës së tij dhe të
gjithë atyre që u bashkuan me të për të gjetur mbrojtje, veçanërisht, pas
vdekjes së Skënderbeut, lirinë brenda organizimit të tyre fisnor, të cilën në
kushtet e krijuara e institucionalizoi me rioarganizimin e pleqësive mbi bazë
fshati e krahine. Gjatë kësaj periudhe (1458-1481), kur ai udhëhiqte të gjitha
kuvendet dhe pleqësitë e malësorëve, u ngjiz Kanuni, që u trashëgua brez pas
brezi, si praktikë gjykimi dhe përmes fjalëve të urta të formuluara apo të
rithëna prej tij rast pas rasti, si sentenca juridike. Ai Kanun mbeti i
pashkruar, por veproi ndër shekuj si “Commom law” anglez, deri sa u mblodh dhe
u kodifikua prej Shtjefën Gjeçovit, në kapërcyell të shekujve XIX-XX. Në kohën
kur Gjeçovi punonte mbi materialet e mbledhura kanunore, Kanuni, së bashku me
autorin që e kishte dhënë atë, ishin të shenjtëruar prej të gjithë shqiptarëve,
pavarësisht nga besimi fetar i tyre. Në popull nuk mbeti i përfolur emri i Lekë
Dukagjinit, përkundrazi, ai u heroizua. Fakti që një sundimtar ishte kthyer në
një hero të vërtetë, popullor e kombëtar, mund të shpjegohet sipas një teorie
që thotë se masat popullore (malësorët), duke i pranuar sundimtarët dhe
kalorësit si heronj të tyre, ata vetë “identifikoheshin me vlerat e prijësit
dhe të fisnikërisë ose, të paktën, sepse atyre u duhej ta strukturonin botën e
tyre nëpër mjet modelesh që u jepte grupi sundues” (P.Burke:169). Kanuni i Lekë
Dukagjinit është një vepër unikale me frymë humaniste e periudhës së Rilindjes
Evropiane në gjuhën shqipe, e cila, megjithëse u përfol dhe vazhdon të
përflitet edhe sot e kësaj dite, është vlerësuar nga studiues seriozë, vendas
dhe të huaj, si një “vepër monumentale” (A.Budaçovi-Kryeziu:22), “kontribut në
thesarin e kulturës botërore” (C. Von Schwerini Dritës 1939:502) dhe autori i
saj, Lekë Dukagjini, është cilësuar “një personalitet imponues” (E.Durham:116)
e “Hero Kombëtar” (J.Hahn:114) i popullit të vet. Shumë shkrimtarë dhe artistë
i kanë kushtuar vepra, në mes të të cilëve Dritëro Agolli (“Mundja e Lekë
Dukagjinit”, poezi, 1969), Henrik Lacaj (“Dy princa për një vashë”, dramë historike
vënë në skenë me regjinë e vetë autorit dhe interprtuar nga grupi teatror i
kinoteatrit “Rozafat” të Shkodrës më 1937, ku rolin e Lekë Dukagjinit e luante
aktori Loro Kovaçi), arbëreshi Anton Santori (“Alessio Ducagini”, melodramë,
shkruar midis viteve 1855-1860 dhe botuar më 1983), piktori Naxhi Bakalli
(“Kuvendi i Dukagjinit”, tablo murale 4x3.2m në Muzeun Historik të Burrelit,
1986), piktori kosovar Engjëll Berisha (“Rrënjët e Dukagjinit”, vizatime
1950-1956), piktori Simon Rrota (“Lekë Dukagjini”, portret, koleksion privat në
Shkodër), skulptori Sotir Kosta (“Lekë Dukagjini”, portret në bronz-GKA Tiranë
dhe Muzeu Kombëtar i Skënderbeut në Krujë, 1982) etj. Si apokrif i Lekë
Dukagjinit ka mbetur portreti i i Simon Rrotës (1887- 1961), i cili e paraqet
autorin e Kanunit në pamje ballore, me një vështrim të mprehtë ku bashkohet
zgjuarsia dhe urtësia, veshur më një jelek të kostumit tradicional të
malësorëve të veriut, me shpatë në brez dhe me një dorëshkrim të Kanunit në
dorën e majtë, që të sugjeron intelektualin humanist të shek.XV. Kur bëhet
fjalë për fisnikun fiorentinas me “një personalitet të jashtëzakonshëm”,
Lorenzo de’ Medici, me të cilin ne kemi dashur ta përafrojmë Lekë Dukagjinin që
në fillim të këtij jetëshkrimi, shkruhet se “ishte një politikan gjenial, i
cili mund të dallonte pushtetin e njëmendët nga shfaqjet e jashtme të tij.
Frontespisi i librit të tij e tregon në rrugët e Firences, të veshur si një
qytetar i thjeshtë, të rrethuar prej vajzash që këndojnë baladat e tij... Në të
vërtetë, Lorenzo-ja ishte një poet i mirë dhe përkrahësi më bujar i poetëve të
tjerë si dhe i shkencëtarëve e filozofëve” (K.Clark:106). Kështu mund ta
përfytyrojmë deri në një farë shkalle edhe Lekë Dukagjinin, poezitë e të cilit
do të ishin sentencat e Kanunit. Nëse ky krahasim nuk do të shkonte, si çdo
krahasim tjetër, së paku, Principata e Dukagjinëve mund të përqasej me oborret
më të vogla të Italisë veriore në çerekun e fundit të shek.XV, të cilëve
“Rilindja u detyrohet thuajse po aq sa Firences” (K.Clark:107). Dhe Leka mund
të përafrohej, ndoshta, me Dukën e Urbinos, Frederigo Montefeltro, i cili “nuk
ishte vetëm një burrë jashtëzakonisht i kulturuar dhe i mençur, por edhe
strategu i madh i kohës së vet, që diti të mbronte zotërimet e tij prej
katilëve që e rrethonin. Ishte koleksionist i pasionuar librash dhe portretet e
tij të çmuara e tregojnë duke lexuar një nga dorëshkrimet e tij. Eshtë i veshur
me parzmore dhe tërë pajimet luftarake... Pallatin e tij nisën ta ndërtonin si
kështjellë mbi një shkëmb thuajse të pakalueshëm dhe vetëm më pas, kur fituan
siguri, lejuan t’i jepnin atij pamjen e butë dhe të stërholluar, që e bënë një
nga monumentet më të bukura arkitektonike të botës” (K.Clark:107 ). Ne sot nuk
jemi në gjendje as të restaurojmë një kështjellë a pallat princëror të Lekë
Dukagjinit, aq më pak, të mund ta vlerësojmë atë që nuk ekziston me
superlativa: “më i bukuri në botë, në mesdhe apo rajon”, sepse në atë kohë
“kështjella e qytete të lulëzuara (shqiptare)… me pallate e monumente… u
zhduknë nga faqja e dheut … mbetnë si hieje të bukurisë dhe shkëlqimit të
vjetër” (F.S.Noli:591-592). Por Kanuni i Lekë Dukagjinit është vërtetë
monumenti më i rëndësishëm i kulturës shqiptare gjatë periudhës së Rilindjes
Evropiane, që ka gjalluar prej gjashtë shekujsh dhe ka luajtur një rol të
jashtëzakonshëm në jetën e popullit, në gjuhën e të cilit është krijuar.
Kronologjia Shek.VII
Përmenden për herë të parë “Dukagjinët e Arbërisë”. Disa mendojnë se mbiemri
Dukagjin rrjedh nga emri i fshatit Dukagjin, diku në kufirin e rrethinave të
Pukës me Mirditën, afër fshatit Dardhë, ku kanë qenë të vendosur fillimisht të
parët e Principatës së Dukagjinëve. 1202-4 Dukagjinët pushtuan Zadrimën dhe u
shtrinë shumë shpejt në Shqipërinë e veriut me kryeqendër Lezhën. Disa mendojnë
se në këtë kohë Dukagjinët u shfaqën në trojet arbërore të ardhur nga Franca si
kryqtarë dhe se mbiemri Dukagjin u formua nga përngjitja e titullit Dukë me
emrin Gjin ose Duka i Gjinit, që do të thoshte Djali i Gjinit. 1356 Kur osmanët
shkelin për herë të parë në Ballkan, Principata e Dukagjinëve është zgjeruar në
Shqipërinë veri-lindore dhe ka një qendër të dytë në Fand, krahinë e Mirditës
së sotme. Disa mendojnë se aso kohe Principata e Dukagjinëve përfaqësohej me dy
degë. 1389 Beteja e Fushëkosovës. Thyhet nga osmanët koalicioni ballkanas, në
të cilin bënte pjesë edhe Principata e Dukagjinëve, sadoqë ndër burime nuk
përmendën. 1393 Dukagjinët ua dorëzojnë qytetin e Lezhës venedikasve, që të mos
binte nën sundimin e osmanëve, duke ruajtur të drejtën e një të tretës së të
ardhurave. 1406 Princi Pal Dukagjini (1384-1446), i përmendur për urtësi, vihet
në krye të Principatës së Dukagjinëve me kryeqendër Ulpianën (qytet i themeluar
prej tij), ku mbretëron së bashku me të vëllanë Nikollë Dukagjinin, i shquar
për trimëri. 1410 lind në Ulpiana princi trashëgimtar i Pal Dukagjinit, Lekë
Dukagjini, formimi kulturor i të cilit mendohet të jetë bërë në qendra të
zhvilluara të kohës, si Shkodra, Raguza, Venecia. Leka ka pasur edhe një vëlla,
Palin, me zgjuarsi të jashtëzakonshme, por të verbër; një motër, Roza, me
bukuri të rrallë e shumë krenare dhe, ndoshta, një tjetër me emrin Maria, që do
të bëhet gruaja e Gjon Muzakës së Beratit. 1432 Pal Dukagjini me të vëllanë,
Nikollën, mbështesin së bashku me Topiajt Aranit Komnenin, vjehrrin e ardhshëm
të Skënderbeut, në kryengritjen e tij të suksesshme kundër forcave osmane.
Motra e Aranit Komnenit ka qenë gruaja e Pal Dukagjinit, e ëma e Lekës. 1444
Pal dhe Nikollë Dukagjini janë pjesëmarrës të Besëlidhjes së Skënderbeut në
Lezhë. Ata mbështesin Lidhjen me 5 000 ushtarë nga 15 000 që kishte gjithsej
Skënderbeu. Pali shoqëron Skënderbeun në Krujë . 1444 Beteja e Torvjollit ku
marrin pjesë edhe trupat e Principatës së Dukagjinëve nën komandën e Tanush
Topisë. Pali, së bashku me princër të tjerë, do të presë në Krujë Skënderbeun
për ta përshëndetur për fitoren. 1445 Në dasmën e Mamicës, së motrës së Skënderbeut
në Muzakinë, shfaqet për herë të parë
princi Lekë Dukagjini. Dueli i tij me Lekë Zakarinë për dorën e princeshës së
bukur Jerina Dushmani. 1446 Vdes Pal Dukagjini. Vendin e tij në krye të
Principatës së Dukagjinëve e zë i biri, Lekë Dukagjini. 1447 Vriten në pusi
Lekë Zakaria së bashku me Bozhdar Çërnoviçin dhe për këtë përflitet Lekë
Dukagjini. 1447 Nikollë Dukagjini, i nxitur nga njerëzit e Skënderbeut, pushton
përkohësisht Shatin, ndërkohë që Dejën e kanë marrë venedikasit. Skënderbeu i
shpall luftë Venedikut. 1447 Lekë Dukagjini martohet me Teodorën, motrën më të
vogël të Gjon Muzakës së Beratit. Nuk patën fëmijë. Dukagjinët që do të
përmenden pas Lekë Dukagjinit në Itali apo në shërbim të Perandorisë Osmane,
rrjedhin nga familje të adaptuara prej Pal Dukagjinit ose prej Lekës 1447-8
Skënderbeu rrethon Dejën, Shkodrën dhe Durrësin, qytete në zotërim të venedikasve.
Përkrah Skënderbeut është Nikollë Dukagjini. 1448 Paqja e Skëndebeut me
Venedikasit. Lekë Dukagjini nuk merr pjesë. 1451 Martesa e Skënderbeut. Lekë
Dukagjini nuk merr pjesë. 1451-2 Komploti i Krrabës kundër Skënderbeut.
Përflitet Lekë Dukagjini. 1452 Pajtimi i parë i Lekë Dukagjinit me Skënderbeun
në Durrës. 1454 Breksamus, diplomat i Lekë Dukagjinit, përfaqëson Skënderbeun
te mbreti i Napolit. Pensioni 300 dukatësh për Lekën prej mbretit Alfons. 1458
Bie Prizreni, qendra më e zhvilluar tregtare e kulturore e Principatës së
Dukagjinëve, ndërkohë që kryeqyteti, Ulpiana, duhet menduar i shkatërruar nga
themelet para Prizrenit. 1458 Lekë Dukagjini pushton kështjellën e Shatit që
ishte në zotërim të venedikasve. Skënderbeu ndërhyn me trupat e tij dhe ua
kthen venedikasve. 1458-81 Lekë Dukagjini ndërton disa kështjella në thellësi
të trojeve të principatës së vet, forcon pushtetin vendor të malësorëve,
shtetas të tij, që jetonin brez pas brezi në gjendje të lirë dhe
institucionalizon përmes praktikave gjyqësore një sistem juridiko-popullor, që
do të trashëgohet përmes fjalëve të urta të thëna nga ai, si një vepër
fondamentale e kulturës humaniste shqiptare. Kjo vepër, e ruajtur në një shqipe
kaq të bukur, që u mblodh nga Shtjefën Gjeçovi në kapërcyellin e shek.XIX-XX,
është Kanuni i Lekë Dukagjinit. 1461 Përflitet Lekë Dukagjini se u është
drejtuar turqve për aleancë. Papa Piu II e kërcënon me çkishërim. 1463 Papa Piu
II ndërhyn për pajtimin e Lekë Dukagjinit me Skënderbeun. 1463 Pajtimi i dytë me
Skënderbeun. Leka bashkohet me Lidhjen e Skënderbeut, Venedikun dhe Ivan
Cernoviçin e Malit të Zi. 1465 në betejën e Sfetigradit Lekë Dukagjini shpëton
prej vdekjes Skënderbeun. 1466 Leka dhe Nikel Moneta komandojnë 13 mijë forca
shqiptare përkrah Skënderbeut kundër Ballaban Pashës. 1468 në Shkodër thyhen
trupat osmane prej ushtrisë shqiptare pa pjesëmarrjen e Skënderbeut. Mendohet
se kjo fitore është arritur nën drejtimin e Lekë Dukagjinit. 1468 Vdes
Skënderbeu. Lekë Dukagjini është ndër kryetrimat shqiptarë që iu ndodh pranë
deri në çastet e fundit të jetës. 1477 Leka në mbrojtje të Krujës, ku duhet të
ketë mbetur i plagosur, pasi u përfol se mbet i vrarë. 1479 Venecianët
nënshkruajnë pushtimin e Shqipërisë prej turqve, por Lekë Dukagjini vazhdon
rezistencën kështjellave që kishte ngritur thellësive të maleve të principatës
së tij. 1481 Lekë Dukagjini përmendet për herë të fundit në dokumentet e kohës,
duke kaluar nga Raguza për në principatën e tij. 1481 mendohet vdekja e Lekë
Dukagjinit, pinjolli më i fundit i Principatës së Dukagjinëve. Asnjë dokument
nuk flet për vendvarrimin e tij. Gojëdhëna thotë se iku duke bekuar lirinë e
viseve shqiptare dhe duke mallkuar robërimin e tyre, derisa të zotët të kthehen
në trojet e veta. Kjo profeci e Lekë Dukagjinit, materializuar në Kanunin që
mban emrin e tij, ka vepruar mrekullisht ndër banorët e Principatës së
Dukagjinëve, të cilët kanë ruajtur gjuhën e tyre shqipe, traditat e të parëve,
besimin fetar të kishës perëndimore (me disa përjashtime) dhe lirinë për t’u
vetadministruar (relativisht) deri në ditët e sotme. Përmbledhje Kanuni i Lekë
Dukagjinit është një vepër unikale me frymë humaniste e periudhës së Rilindjes
Evropiane në gjuhën shqipe, e cila, megjithëse u përfol dhe vazhdon të
përflitet edhe sot e kësaj dite, është vlerësuar nga studiues seriozë, vendas
dhe të huaj, si një “vepër monumentale” (A.Buda), “kontribut në thesarin e
kulturës botërore” (Schwerin) dhe autori i saj, Lekë Dukagjini, është cilësuar
“një personalitet imponues” (Durham) e “Hero Kombëtar” (Hahn) i popullit të
vet.
KANUN E KUVEND - THELBI I SË DREJTËS ZAKONORE
SHQIPTARE Shkruan: Dr. Shaban SINANI Kanuni është një monument kulturor
historik i së drejtës tradicionale të shqiptarëve. Shqiptarët kanë trashëguar
deri në shekullin e 20-të dy kanune: "kanunin e lekëve" - Kanunin e
Lekë Dukagjinit, që kishte pushtet në viset mbi lumin Drin; "kanunin e
gegëve" - Kanunin e Skënderbeut, që kishte pushtet në gjithë pjesën tjetër
të Shqipërisë veriore. Në viset jugore të Shqipërisë e drejta zakonore
tradicionale ka mbërritur fragmentare. Modeli më i plotë i organizimit
tradicional të jetës së shqiptarëve është Kanuni i Lekë Dukagjinit. Kanuni nuk
kishte vlerë pa kuvendin, pa pleqtë e stërpleqtë, pa dheun që mblidhej për të
ndarë të drejtën. "Canon et convente", kanun e kuvend (marrëveshje),
ky është thelbi i së drejtës zakonore shqiptare. Vetë fjala "kanun"
është huazuar nga greqishtja "canon", që do të thotë rregull,
kufizim. Po ashtu edhe fjala "kuvend", që do të thotë "parlament",
është huazuar nga një rrënjë neolatine "convente", marrëveshje.
Tradita vendëse e zgjidhjes së problemeve të së drejtës është dëshmi lashtësie
e qytetërimi. Vetëm një popull i ngulitur prej kohësh mund të arrinte të
përpunonte në atë shkallë me të vërtetë të lartë elementët e vetëdisiplinës dhe
të autopërgjegjësisë. Një popull që arrin të krijojë një kod të normuar
bashkëjetese duhet të ketë zotëruar më parë një kulturë të ngulitur etnike. Një
mënyrë bashkëjetese e pranuar pa kushte nga të gjithë do shekuj të tërë të
rregullohet me norma të njësuara. Kanuni shpreh ekzistencën e një jete urbane
qytetare dhe të një ndërgjegjeje bashkësie të hershme. Kanuni i malësisë, që
lidhet me emrin e Lekë Dukagjinit, por në shumë elementë mund të jetë edhe më i
vjetër se kjo figurë e njohur e historisë, është një univers juridik i lashtë,
nënshtresa të të cilit, për nga burimi, shkojnë deri në antikitet. Formulat e
betimit nuk zënë në gojë hyjnitë me emër. Betimi "për qiell e dhe",
"për kët’ gur", "për kët’ peshë", "për kët’
bukë", shpreh një besim mitologjik. Vetëm një gjë me të vërtetë shumë e
vyer mund të kapërcente shekuj të tërë për të ardhur gjer në ditët tona. Këto
betime janë të njëjta me ato të grekëve të vjetër: Për Uranin (për qiellin),
për Demetrën (për tokën) etj. Dhjata e re ia ndalon kategorikisht birit të
njeriut të betohet për to. Kurse betimi për bukën të kujton kultin hebraik për
"manna-n", ushqimin e shenjtë hyjnor. Ishte ky kanun jo vetëm e
drejta e rregullimit të bashkëjetesës (convente), por edhe e drejtë familjeje,
e drejtë civile, e drejtë pune e procedure, një ansambël i vërtetë drejtësie,
ku përcaktoheshin në mënyrën më të sintetizuar raportet e njeriut me familjen,
me fisin, me miqësinë, me flamurin e me atdheun. Dihet se normat morale,
rregullat e ndërtimit të jetesës së përbashkët, në popuj të ndryshëm, sipas
përkatësisë së tyre fetare, janë identifikuar shpesh me përcaktimet e librave
të shenjtë. Tek shqiptarët nuk vihet re një gjë e tillë. Kategori të tilla
themelore të etikës popullore, si nderi, dinjiteti, respekti, mirësjellja,
mikpritja etj. ndër shqiptarët janë përcaktuar nga "nomet e të
parëve". 1. Barazia dhe Pabarazia në Kanun Me gjithë ashpërsinë e tij,
Kanuni ka mundur t’i mbajë shqiptarët në kushte të një barazie të rreptë ndaj
rregullit, "qoftë edhe i Gjomark", që do të thotë, qoftë dhe i
shtëpisë që kishte për detyrë mbikëqyrjen e kanunit. Sipas kanunit, "jeta
e të mirit asht nji me jetën e të keqit", dhe "gjaku shkon për
gisht", që do të thotë të njëjtën gjë. Shkrimtari I. Kadare ka folur për
hapësirën juridike tradicionale të popullit tonë, të ruajtur në Kanunin e Lekë
Dukagjinit, duke vënë në dukje një gjymtim të saj, përjashtimin e gruas nga çdo
lloj veprimtarie që kishte të bënte me përcaktimin, ndarjen, dhënien apo fitimin
e së drejtës, duke përfshirë edhe kuvendin në odën e miqve. Kanuni, del nga
barazia edhe në një përcaktim tjetër: të pozitës së privilegjuar të klerit në
kuvend. Kanuni sanksionon që "prifti nuk bjen më gjak e nuk çohet në
be" (nyje 4, § 10). Edhe "me ndollë qi meshtari të çohet në be, a për
me dlirë vendin a për porotnik (dëshmitar), ky vetëm do të njihet e do të zehet
për 24 vetë" (po aty). Po kështu, sanksionohen edhe favoret e kishës si
institucion. Ajo "nuk giobitet e s’ka peng më kend" (nyje 1, § 2),
pra, qendron mbi kanun. Kanuni i Lekë Dukagjinit, sikurse të gjithë kanunet,
është produkt dhe pasqyrë e së drejtës feudale. Dy përjashtimet prej barazisë:
përjashtimi i kishës prej detyrimit ndaj bashkësisë (krahinës, flamurit) dhe
pozita jashkëkanunore e gruas, janë gjurmë të kohërave mesjetare. Të tjerët,
"me qenë edhe i kullës së bajrakut", i nënshtrohen njësoj të njëjtit
rregull. ("Edhe pse pari a krye, pengun do t’a lëshojë n’dorë të pleqve e
t’vogjlis, po bani kush vaj me të"- nyje 141 § 1014). Paragrafë të tillë,
si "çmimi i jetës së nierit asht nji" (nyje 124, 1 887); "secili
mbahet rrumbull katërqind derhem në kandar (në okë) të vet" (§ 889);
përmbajnë një barazi të ashpër të njerëzve. Mund të pohohet pa druajtje se barazia
e rreptë që ka sanksionuar e marrë në mbrojtje kanuni është një vlerë e
kryehershme e tij, natyrisht paramesjetare. Në anën tjetër, edhe privilegjet e
pabarazitë e kanunit janë relative. Sepse në traditën shqiptare kanuni nuk mund
të ndahej nga kuvendi. Çfarë e ndalonte njëri mund ta lejonte tjetri. Çfarë e
lejonte njëri, mund ta pezullonte tjetri. Ndonëse kanuni e nënçmonte e nuk e
lejonte gruan të rrinte në odën e burrave, shpesh kuvendi e ka pranuar atë,
duke i vlerësuar mençurinë dhe zotësinë për të ndarë të drejtën. 2. Mikpritja
në Kanun Kanuni ka sanksionuar kultin e mikut dhe të mikpritjes tek shqiptarët.
Kulti i mikut shenjohet në përkufizimin e shtëpisë, si "e zotit dhe e
mikut" ("Shtëpia e shqiptarit është e zotit dhe e mikut"). Në kanun
zoti dhe miku para shtëpisë barazohen. Nuk mund të ketë hyjnizim më të madh se
ky për mikun. Kulti i mikut, i shprehur edhe në formulime të tilla, si:
"shtëpia e shqiptarit - e mikut dhe e shtegtarit", "dera e
shpisë i hapet kujdo qi ia msyen, me kenë edhe përdersi" (lypsi), përmban
një mendësi të lashtë, parakristiane, judaike, biblike, që vjen prej kohërash
profetët mund të shfaqeshin në dyer besimtarësh me rrobën e një shtegtari të
mjerë. Në mendësinë e shqiptarit, miku që troket në portë duhet pritur me të
gjitha nderet që i takojnë, sepse "nuk dihet a asht lypsi a shenjti".
Në traditën shqiptare miku nuk kërkon leje për të hyrë në një shtëpi, por
"ia mësyn", që do të thotë se i zoti i shtëpisë është i detyruar t'ia
hapë portën me dëshirë të vet, sepse, për ndryshe, miku ka të drejtën e vet
"me hy". Privilegji më i madh i mikut në kanun është ndorja. Kjo do
të thotë se miku nuk bjen në gjak dhe është i mbrojtur prej hasmit sa kohë që
"asht me bukë të të zotit të shtëpisë". Nëse miku binte në pusinë e
hasmit, mjafton të thërriste: "jam me bukë të filanit" apo "jam
ndorja e filanit" - domethënë e të zotit të shtëpisë që e kishte pritur,
dhe kjo i jepte siguri, i shpëtonte jetën, i hapte rrugën. 3. Nderi në Kanun
Nga kohëra shumë të hershme vjen përmes kanunit kulti i nderit. Nderi tek
shqiptarët ndryshon nga kodet e kalorësisë europiane të pragut të Rilindjes.
Bëhet fjalë për një nder të ashpër, por dinjitoz e madhështor në ashpërsinë e
tij. Nderi në kanun nuk është një kategori morale në kuptimin e ngushtë. Për
kuptimet e ngushta kanuni kishte ndalime të tjera. Një familje shqiptare, para
se të vendoste pranimin e një krushqie të re, duhej të hetonte nëse largësia
midis brezave të gjakut e të tamblit (në linjë mashkullore dhe femërore), ishte
më shumë se shtatë breza. Kishte rajone që duhej të kalonin 12 breza. Për
vendin që i ka dhënë popullsia malësore nderit, që shkrinte dy kulte, atë të
bujarisë (të mikut) dhe të urtësisë (të pleqve), mjafton t’u referohemi dy
paragrafëve të njëpasnjëshëm të kodit: "Ndera e marrun ka gjakun"
(nyje, § 598
"Ndera i merret
burrit me i than kush se rren faqe burrave në kuvend". Vetë kuvendi i
burrave ka etikën e vet të mbipushtetshme, që përbën kodin e spektaklit, të një
spektakli që shfaqet gjithnjë vetëm një herë dhe nuk përsëritet më, të një
spektakli që nuk njeh provë gjenerale. Eshtë kjo etikë që ka krijuar atë
dendësi të mendimit përherë të pranishëm në bisedën malësore, atë mirësjellje
fisnike, atë dialog aq të kulturuar, që vë në peshë urtësitë dhe mban në
eficiencë të plotë mekanizmin e kërkimit të së vërtetës. "Shqiptari rron
për dy gisht nder", "Dy gisht nder e faqen e bardhë", janë dy
përcaktime themelore për nderin në kanun. Nderi në të drejtën zakonore
shqiptare është e kundërta e turpit. Po të krahasohen "zonat" e nderit
dhe të turpit në kanun, del se hapësira e nderit ka qenë shumë e ngushtë dhe
brenda kësaj hapësire njeriu shqiptar duhej të krijonte individualitetin e tij.
Kjo sepse kanuni përmban një va rg të gjatë ndalimesh e tabush, që e mbronin
njeriun prej "zonës së turpit". Nderi bën shtëpinë, thuhet në kanun,
por shtëpia nuk bëhet me një brez. Për të ngritur një shtëpi duhet një faqe,
domethënë tre breza nder radhazi. Pushteti i nderit mbi shqiptarin ishte mbi
pushtetin e faltores dhe të shtetit. 4. Besa në Kanun Me kultin e nderit është
i lidhur kulti i fjalës së dhënë, ose, siç njihet ndër shqiptarët, "kulti
i besës". Kjo është një fjalë që nuk ekziston në shumicën e gjuhëve të
botës. Në gjuhët ballkanike ekziston si fjalë e huazuar nga gjuha shqipe.
Shpesh, në përkthime prej shqipes, fjala "besë", duke mos pasur
barazi kuptimore me një fjalë a frazeologjizëm të gjuhës tjetër, jepet në formë
shënimesh shpjeguese, si një dukuri e botës shqiptare, si albanizëm. Besa, ose
kulti i fjalës së dhënë, lidhet në burim me mitin biblik të fjalës: "Në
fillim qe fjala!". Më parë se të ishte shkrimi, kontrata, marrëveshja,
noteria, gjyqi, shteti, popujt, njeriu, bota vetë, ishte fjala. Ky kult
madhështor, i cili, në popujt euro-perëndimorë, pak nga pak mori karakterin e
një idiome fetare kishtare, tek shqiptarët ruajti gjurmën e burimit. Lidhja në
fjalë (për fjale) përbënte për kanunin autoritetin më të lartë. Të gjitha
marrëdhëniet: në gjini, në fis, në famulli, në bajrak dhe në nivelin e
bashkësisë etnike, madje edhe marëdhënie ndëretnike, mbaheshin në fjalë. Besa
është testamenti moral i shqiptarëve qysh prej periudhave mitologjike. Dy
baladat më të rëndësishme të folklorit shqiptar, me motivin e murimit dhe
motivin e ringjalljes (flijimi për ngritjen e një ure dhe ngritja e vëllait nga
va rri për të kthyer motrën në familje) lidhen me mbajtjen e fjalës së dhënë.
Në kanun thuhet se "e folmja asht e falme": çfarë premtohet, duhet të
kryhet. Besa shqiptare, e njohur tek bullgarët dhe rumunët pikërisht me emrin
"besa", kurse tek sllavët e jugut si "arbanaska vjera" (fj.
për fj. "ajo që besojnë shqiptarët") është virtyt themelor i tyre,
trashëguar prej të parëve. 5. Kanuni ose "Jus Albanicae" Shqipëria qe
e pushtuar për pesë shekuj nga perandoria otomane, por Kanunin ajo nuk arriti
ta nënshtrojë. Në shekullin e 19- të në Shkodër funksiononte një zyrë e ve
çantë, që njihej me emrin "Xhibali", dhe që kishte për detyrë të
hetonte se ku nuk përputheshin ligjet e perandorisë dhe të sheriatit me
kanunin, për t’u tërhequr para konfliktit. E drejta zakonore shqiptare mund të
jetë e vetmja ndër ato të popujve ballkanikë që mbeti si e drejtë paralele. I.
Kadare, në një ese të tij, figurativisht këtë e ka quajtur "jus
albanicae". Sot kanuni është një "opus finita" një herë e
përgjithnjë, është "një botë e mbyllur". E. Çabej, qysh në vitin
1935, në veprën "Elemente të literaturës dhe të gjuhës shqipe", e
përfshiu Kanunin në antologjinë e vlerave letrare të përzgjedhura për nevojat e
shkollës. Në këtë parashtresë Kanuni gjithashtu do të shihet si një botë
juridikisht e mbyllur dhe artistikisht e pasur. Kanuni u përcoll nga brezi në
brez me të njëjtin mekanizëm si gjuha apo folklori, si një traditë orale, në
qarkullim të shumëfishtë gojor. Kanuni nuk u botua dot deri në dekadat e para të
shekullit që jetojmë. Kjo ka shpjegimin e vet. Në radhë të parë, nuk duhet
harruar që e drejta zakonore e malësisë pothuajse gjithnjë ka qenë një e drejtë
ilegale, që nuk njihej nga pushtetet zyrtarë, sado kalimtare që kanë qenë.
Përve ç kësaj, kanuni mësohej përmendësh si një trashëgim kulturor i madh,
njësoj siç mësoheshin rapsoditë, legjendat, rrëfenjat. Ai ishte edukata
juridike dhe ndërgjegjja juridike e malësorëve, zgjedhja e përbashkët e mënyrës
së jetesës. Mbi bazën e tij ndërtohej e ndryshohej morali. Prandaj pasqyrimi i
vlerave shprehëse të bisedës në odën e miqve, i frymës së përcaktuar të
procedurës dhe rregullave të saj të brendshme, duke dëshmuar qytetërimin e
popullit tonë, mbron historinë e sulmuar të tij, pra, mbron të drejtën e
ekzistencës dhe të zhvillimit të lirë të tij. Një popull që e ka rregulluar me
norma të njësuar bashkëjetesën që së lashti, një "popull me aftësi të
shquara ligjvënëse", siç do të shprehej Kadareja; tregon se ai di të
vetëqeveriset, pa pasur nevojë të marrë
mësime dhe shansi i tij nuk gjykohet nga momenti i krizës. Shansi i tij mund të
jetë përpara. Vepër e përbashkët e një populli të tërë, e përvoj ës historike
shumëshekullore të tij, kanuni është lidhur ngushtë me emrin e një duke të
përmendur të arbërve të shekullit të 15-të, me emrin e Lekë Dukagjinit.
Kronikat e kanë treguar atë si një nga figurat e shquara të qendresës
antiosmane, prijës e komandant të malësorëve, bashkëluftëtar të Skënderbeut.
Por edhe pa këto cilësi, pa trimërinë dhe titujt e fisnikërisë që i atriubon
historia, pa pjesëmarrjen në luftërat për mbrojtjen e trojeve arbërore dhe
vetëdijen e të qenit arbër, Lekë Dukagjini do të mbetej njësoj i lavdishëm
nëpër kohëra vetëm me atë nder që i bëri populli duke preferuar në vend të
anonimatit emrin e tij si autor për kanunin e malësisë. S’ka dyshim që as Lekë
Dukagjini dhe as ndonjë individ tjetër nuk mund të kishte një aftësi të tillë
prej ligjvënësi, sa të hartonte një - asnjë fjalë tjetër nuk do të ishte
kuptimisht e mjaftueshme - një univers të tërë juridik, lakonik e të
kompletuar, siç është kanuni i malësisë. Shumë-shumë, ai mund të ishte një
Gjeçov i pesë shekuj të shkuar, por një Gjeçov që e sistemoi me gojë e jo me
shkrim të drejtën arbërore. Ajo u përcoll nga një shekull në tjetrin si një
testament juridik. Në mesjetë, në epokën e qendresës së madhe ndaj perandorisë
otomane, ndoshta u bë normimi i parë i saj, duke e ngritur atë mbi kanunet me
përdorim të ngushtë krahinor. Integrimi politik i arbërve përballë rrezikut të
përbashkët sigurisht e lehtësoi këtë proces. Një karakterizim lakonik i ka bërë
kanunit gjuhëtari i shquar E. Çabej, në një nga punimet e tij më të hershme,
pikërisht në tekstin "Elemente të gjuhësisë e të literaturës shqipe",
botuar më 1935. Në këtë libër ai thekson shprehimisht: "I ndjeri baron
Nopsca ka lënë edhe ky një vepër dorëshkrim mbi kanunin. Pas këtij dijetari
burimi i kanunit duhet kërkuar në ligjet gjermane të Langbardëve, të cilat
hyjtën në Shqipëri me anën e Venetikut. Mirëpo ne jemi të mendimit se nga
ekzistenca e gjurmëve të forta të kanunit në Labëri na del një va tër e re e
këtij ligji në Shqipërinë Jugore. Me këtë del i besuarshëm një burim mjaft i
vjetër dhe shqiptar i këtij kanuni. Përveç kësaj ky kanun duhet krahasuar,
besojmë, jo vetëm me ligjet gjermane të Italisë, por edhe me ligjet e popujve
të Ballkanit". Për herë të parë kanuni u mblodh, u sistemua dhe u botua në
shqip prej at Shtjefën Gjeçovit në vitin 1933. Gjeçovi ishte një prelat i
shquar i kishës romane, prift i urdhërit franceskan, që jetoi midis malësive të
veriut dhe ishte në kontakt me ve primin e së drejtës së kanunit mbi
marrëdhëniet në shoqëri. Kanuni kishte pushtet jo vetëm mbi autoritetet laike,
por edhe mbi kishën, sido që të pjesshëm. Gjeçovi kishte kulturë të shëndoshë
filologjike, teologjike, arkeologjike dhe juridike. Ai përktheu vepra të
letërsisë botërore në shqip dhe shkroi letërsi origjinale vetë. Ishte një prej
koleksionistëve të parë të
gjetjeve arkeologjike
shqiptare. Fati i koleksionit të tij nuk dihet. Kanuni i Lekë Dukagjinit u
përkthye fillimisht në gjuhën italiane, pastaj serbisht, frëngjisht, rusisht,
anglisht dhe në ndonjë gjuhë tjetër.
