Qëndrimi i fuqive të mëdha ndaj pavarësisë së shqipërisë. Konferenca e londrës 1913.
Në trajtesën e
mëposhtme çështjes shqiptare do t'i referohemi si një e tërë jo vetëm për
lehtësi parashtrimi, por sepse do të ishte e gabuar
mosmarrja parasysh e
lidhshmërisë së brendshme natyrore, territoriale dhe shpirtërore të kombit
shqiptar. Aspirata kombëtare shqiptare nuk është një ide jashtë realitetit dhe
normalitetit historik të popujve normalë, përkundrazi, ajo është brenda normave
dhe ligjësive të historisë moderne botërore dhe ka përngjasime shumë të qarta me
proçese të ngjashme të kryera në Europë si gjatë shekullit të kaluar, ashtu
edhe gjatë shekullit 20-të.
Në vonesën e asaj që
mund ta quajmë rilindja e dytë kombëtare shqiptare kanë ndikuar kryesisht
faktorë historikë të jashtëm të cilët i kanë imponuar dhe po vazhdojnë t'i
imponojnë atij populli status quo të rëndësishme për të tretët, por jo për
interesat e zhvillimt civil dhe europian të popullit shqiptar në tërësi. Nga
ana tjetër, është shumë e rëndësishme të theksohet se, megjithë ekzistencën e
një aspirate të pamohueshme të bashkimit kombëtar, populli shqiptar nuk
dëshiron destabilizimin e kontureve të sotme politike europiane, por vetëm
hapësiren normale jetësore, demokratike, ku do të mund të përkryej proçesin e
vet qytetërues, ku do të mund të ushtrojë ato të drejta të njohura në kartat
ndërkombëtare dhe të mund shpallë personalitetin, tashmë të njohur si një ndër
popujt më të vjetër të Europës. Vetëm në këtë mënyrë ai do të mund të japë
kontributin e vet në krijimin e një Europe të bashkuar dhe të integruar.
Është shumë e
rëndësishme paraprakisht të vendosim qartë në mendje se çfarë kuptohet me
Shqipëri dhe popull shqiptar nga pikëpamja historike, kjo jo e bazuar në një
tendencë nacionaliste, por mbi të gjitha bazuar mbi studimet më autoritare botërore
albanologjike: Është pranuar përgjithësisht se populli shqiptar është vazhdues
i drejtpërdrejtë i popullsisë antike iliro-dardane që banonte në të gjithë
hapësiren perëndimore të Gadishullit Ballkanik, e cila gjatë Mesjetës së
hershme dhe të mesme pësoi një tkurrje nga territoret fillestare si rezultat i
dyndjes së fiseve barbare sllave. Formimi i popullit shqiptar dhe kristalizimi
i vetëdijes kombëtare të shqiptarëve u bë gjatë shekujve të Mesjetës, si
rrjedhojë e një vargu tiparesh të reja që u formuan tek ai thuajse paralelisht
në të gjithë segmentët përbërës. Brenda territorit të banuar nga shqiptarët
përfshihen në vijimësi të pandërprerë këto rajone etno-gjeografike: Malësia,
Rrafshi i Dukagjinit, Ultësira e Kosovës, Shqipëria Lindore e Juglindore e
përfshirë në rrugën Shkup-Manastir - Kostur- Janinë, dhe Çamëria. Në këto
territore etnike vazhdonin të jetonin shqiptarët edhe në fund të shekullit të
19-të dhe në fillim të 20-ës, kur do të luhej një nga dramat më të mëdha të
historisë europiane të kohëve moderne, kur trungu gjeografik i një kombi do të
ndahej përgjysmë. Kombi shqiptar po shkonte në këtë periudhë në mënyrë të
natyrshme drejt mëvetësimit dhe lëvizja e tij kombëtare e përfaqësuar nga
nuklet më të ndërgjegjësuara të shqiptarizmës kishte marrë karakteristikat e
një lëvizjeje nacionale normale, të përmbajtur brenda rregullave të së drejtes
historike të pranueshme për arsyen njerëzore.
Shqiptarët as që e
mendonin në këtë moment kaq vendimtar se trojet e tyre kompakte etnike do të
mund të viheshin në diskutim, madje edhe do të copëtoheshin me një ashpërsi
primitive. Dy janë momentet themelore të periudhës së fillimit të shekullit të
20-të, të cilat do të dëshiroja t'i shqyrtoja jo vetëm për mundësinë time
praktike, por mbi të gjitha për rendësinë që ato kanë në shpalljen diplomatike
e ndërkombëtarizimin e çështjes kombëtare shqiptare: së pari, Kryengritja e
Malësisë së Mbishkodrës e vitit 1911 dhe së dyti, Konferenca e Ambasadorëve në
Londër. Kryengritja e vitit 1911 ishte një lëvizje e armatosur e fiseve
kryesisht katolike malësore të Malësisë së Madhe kundër pushtimit otoman. Duke
qenë se këto fise ishin të vendosura në kufi me Malin e Zi dhe se objektivi
antiosman i kryengritësve përkonte me armiqësitë tradicionale malazezo-turke,
në këto ngjarje ka një përfshirje të gjërë të Malit të Zi dhe mbretit Nikolla.
Kryengritja, në këtë mënyrë, pati një ndërthurje të gjërë ndërkombëtare për
shkak të rrezikimit të ekuilibreve të vendosura nga Fuqitë e Mëdha.
Në vitin 1911 qëndrimi
europian ndaj shqiptarëve do të ishte i lidhur me strategjinë e përgjithshme të
Fuqive mbi Çështjen Lindore, me karakterin e ndërlikuar të kësaj Çështjeje në
përgjithësi dhe asaj ballkanike në veçanti, me ekzistencën e mbështetjeve të
fuqishme të aleatëve europianë për favoritet e tyre ballkanikë, dhe me
mosparaqitjen e njësuar të aspiratës kombëtare shqiptare nga segmentet e saj
përbërës. Ajo që duhet të nenvizojmë paraprakisht është fakti që politika e
Fuqive ndaj çështjes shqiptare nuk ka qenë një politikë e zbërthyer në mënyrë
të mirëfilltë dhe e bazuar në shqyrtimin e parametrave kryesorë (etnografik,
historik, gjeo-politik dhe ekonomik) që e bëjnë të funksionueshëm një problem
kombëtar në tryezën e zgjidhjes së tij nga diplomacia ndërkombëtare.
Përkundrazi, që prej kohës së marrë në shqyrtim dhe në vijim, deri në ditët
tona ndoshta, shqyrtimi i çështjeve që kanë të bëjnë me të drejtat historike të
popullit shqiptar është parë në funksion të mbrojtjes nga një element ballkanik
që mbart rrezikun e mundësisë të të qenunit i pambrojtur nga agresionet
kontaminuese të fanatizmave primitivë aziatikë; apo në funksion të mosprishjes
së përcaktimeve të mëparshme të Fuqive mbi shtete të treta, që në rastin tonë
kanë qenë shtetet e tjera ballkanike, ose raportet e fuqive më të interesuara.
Fuqitë e Mëdha e lidhen qëndrimin ndaj shqiptarëve në vitin 1911 në prizmin e
mosacarimit të marrëdhënieve në mes Malit të Zi dhe Turkisë, mbasi përfshirja e
këtij shteti sllav do të mund të rrezikonte status qou-në e vendosur në mes
Fuqive kryesore më të interesuara për Ballkanin. Angazhimi i plotë në ruajtjen
e status-quo-së vlente në përgjithësi për të gjitha Fuqitë e Mëdha, por
veçanërisht në problemin shqiptar ato do të jenë të kujdesshme në prevenimin
edhe të shkaqeve me të vogla që mund ta dëmtonin atë.
Në planin strategjik
politika e Ministrisë së Jashtme të Perandorisë Austro- Hungareze mbi çështjet
turke qëndronte në parimin e mospërzierjes dhe të mosndërhyrjes.
Austro-Hungaria, ndonëse ruante të drejtën e protektoratit të kultit mbi
katolikët shqiptarë, gjatë vitit 1911 ndoqi taktikën e maturisë, mbasi ishte e
detyruar të respektonte me rigorozitet marrëveshjet që kishte me Italinë, të
cilat përjashtonin çfarëdo përpjekje për përfitime territoriale që binin në
kundërshtim me këto parime themelore:
a- Ruajtjen e
status-quo-së territoriale;
b-ruajtjen e
integritetit të Perandorisë Otomane;
c- ruajtjen e
integritetit të shteteve ballkanike.
Megjithatë, implikimi i
Rusisë në mbrojtje të Malit të Zi e bindi Ministrin e Jashtëm të kësaj
perandorie -Aehrenthal -se çështja shqiptare mund të pushonte së qenuni shumë
shpejt si një problem i brendshëm i Turqisë dhe mund të shndërrohej në një
problem me peshë ndërkombëtare. Por kjo bindje do të ketë vlera vetëm për të
ardhmen e trajtimit të kësaj çështjeje nga kjo diplomaci, mbasi Austro-Hungaria
nuk do të mund të merrte ndonjë veprim për sa i përket çështjes shqiptare pa
arritur në ndonjë marrëveshje paraprake me Italinë. Gjithashtu, aleatja e saj
kryesore, Gjermania, në atë moment nuk i shikonte me sy të mirë qëndrimet
presuese ndaj Turqisë, me të cilën ajo kishte marrëdhënie të rëndësishme
ekonomike. Interesi i Rusisë në krizën shqiptare të vitit 1911 ishte i
përqëndruar tek Mali i Zi, dhe për sa kohë nuk ekzistonte ndonjë rrezik që ky
shtet të përfshihej në një konflikt të hapur ushtarak, Rusia lëvizte me
vështirësi në planin diplomatik. Duhet të konsiderohet si një zhvillim jo i
zakonshëm në politikën konstante jo luajale të Malit të Zi, kërkesa që ajo i
bëri Rusisë për dhënien e një shkalle të caktuar autonomie Shqipërisë, autonomi
e cila sipas vleresimeve malazeze, "do ta garantonte atë nga cenimet e
mundshme të jashtme e do të bënte të mundur ruajtjen e qetësisë dhe zhvillimin
e Perandorisë Otomane". Diplomacia malazeze, duke e motivuar këtë kërkesë "me
interesin e të gjithë Fuqive për ruajtjen e status quo-së", në fakt
kërkonte të evitonte një shtrirje të mëtejshme të ndikimeve të Italisë,
Austro-Hungarisë dhe Serbisë. Por Fuqitë kryesore të interesuara në çështjet
ballkanike e paralajmëruan Malin e Zi se ato nuk do të lejonin në asnjë rast
prishjen e status-quo-së ekzistuese. Mjaft interesant është qëndrimi i Anglisë.
E pozicionuar larg gjeo-politikisht nga sferat e interesave të saj globale,
Anglia e vështroi krizën shqiptare fillimisht në pozita spektatore. Sekretari i
Jashtëm Britanik i asaj kohe Edward Grey, iu përmbajt linjës se, "problemi
shqiptar u përket vetëm Fuqive më të interesuara prej faktit të pozitës
gjeografike apo simpative raciale". Veçanërisht, Anglia e konsideronte të
rëndësishëm "një mirëkuptim esencial midis Austro-Hungarisë dhe
Rusisë".
Foreign Office filloi
të impresionohej mbi këtë çështje vetëm kur mori reportazhet mbi veprimet
brutale turke të transmetuara nëpërmjet kanaleve diplomatike nga Mary Edith
Durham. Dhe mbi të gjitha, në ndryshimin e qëndrimit britanik ndaj shqiptarëve
do të ndikojë memorandumi i dorëzuar asaj në fund të qershorit 1911 nga
prijësit malësorë shqiptarë të drejtuar nga udhëheqja kryesore mbarëkombëtare
shqiptare. Shqiptarët, duke e konsideruar Anglinë si vendin më të ndjeshëm në
respektimin e standarteve të lirisë në Europë, i drejtuan asaj kërkesën për
dhënien e garancive ndërkombëtare për kërkesat e tyre, dhe për një ndërhyrje
diplomatike të Fuqive për zgjidhjen e krizës. Dhe në fakt, ndërhyrja britanike
i dha çështjes shqiptare një aspekt serioz ndërkombëtar. Sir Edward Grey e
paralajmëroi Aehrenthal-in se, megjithëse çështja shqiptare nga një pikëpamje e
ngushtë dhe e kufizuar ishte një çështje e brendshme e Turqisë, ajo mund të
kishte pasoja mjaft shqetësuese për Fuqitë.
Kryengritja shqiptare e
vitit 1911 do të ishte në qënder të vëmendjes së interpelancës së Parlamentit
britanik, më 18 korrik 1911. Gjithashtu, Sir Edward Grey do t'i theksonte në
një letër të posaçme drejtuar ministrit të Jashtëm Turk Rifat Pasha, rëndësinë
që do të mund të kishte për këtë Perandori, per kredibilitetin e regjimit të ri
turk, arritja e një marrëveshjeje liberale dhe bujare me shqiptarët. Në
kontrast me Fuqitë e tjera, Anglia ndiente në këtë kohë edhe një përgjegjësi humanitare
për shqiptarët dhe të ardhmen e tyre. Duke qenë e çliruar nga komplekset e
interesave rajonale ballkanike, Anglia do të jetë më e lirë në mbajtjen e një
pozicioni më të çiltër dhe më realist. Ky pozicionim mjaft miqësor i Anglisë
shqetësoi mjaft Austro-Hungarinë, e cila, në këtë rast, shikonte rrezikun e
zëvendësimit të rolit që ajo kishte luajtur si protektore ndaj shqiptarëve.
Megjithatë, pozicionet ngurtësisht të paracaktuara të Fuqive të tjera diktuan
lënien e zgjidhjes së problemit në dorë të spontaneitetit të zhvillimit të
ngjarjeve, ku përdorimi i pabalancuar i forcës ushtarake nga ana e shtetit
vendos përherë fatin e një populli të paarmatosur. Kryengritja arriti rezultate
jo të plota, rezultate të cilat në kushtet e ndërlikimeve të mëtejshme
ndërkombëtare me futjen e Turqisë në luftë me Italinë (shtator 1911), nuk u
panë asnjëherë nga shqiptarët . Megjithatë, kryengritja pati një rëndësi të
madhe në planin e trajtimit diplomatik të çështjes shqiptare. Ajo e ngriti për
herë të parë seriozisht kauzën shqiptare në trajtimin e një çështjeje të
mirëfilltë nacionale nga diplomacia europiane. Shqipëria në këndvështrimin e
kësaj diplomacie do të bëhej e dallueshme si një entitet i veçantë nacional,
kulturor dhe gjeografik, që po përvijohej gradualisht në konceptet e Europës
moderne.
Shqipëria në mendjen e
europianëve fillonte të bënte pjesë në atë familje të popujve të rajonit
ballkanik, që luftuan në vijimësi nga fillimi i shekullit të 19-të, mbi një
bazë tashmë nacionale, ndaj një pushtuesi aziatik, që u kërcënoi identitetin
etno - kulturor, u shkatërroi qytetërimin e tyre antiko - mesjetar dhe u vuri
në dyshim ekzistencën fizike. Në këtë kontekst kryengritja e Malësisë e vitit
1911, së bashku me kryengritjet e shqiptarëve në Shqipërinë Verilindore,
respektivisht Rrafshin e Dukagjinit dhe Ultësirën e Kosovës më 1912,
parapërgatitën pavarësinë e Shqipërisë, pavarësi e cila fatkeqësisht u njoh
vetëm në gjysmën e territorit të saj etnik. Momenti i dytë të cilin dëshiroj ta
përshkruaj, ka të bëjë me qëndrimin e Fuqive të Mëdha në Konferencën e
Ambasadorëve që u mblodh në Londër në dhjetor të vitit 1912 për të zgjidhur
problemet e lindura nga Lufta Ballkanike në mes Aleatëve dhe Turqisë. Duhet të
nënvizohet këtu se, Lufta Ballkanike, e filluar si luftë në mes shteteve aleate
dhe Turqisë, u shndërrua shumë shpejt në territorin shqiptar në një luftë në
mes sllavëve dhe shqiptarëve, mbasi këto të fundit, më 28 nëntor 1912 kishin
shpallur pavarësinë nga Perandoria Osmane. Në Konferencen e Ambasadorëve u ra që
në fillim dakord që Serbia nuk do të shtrihej deri në bregdet dhe duhej të
krijohej një Shqipëri autonome. Konferenca që kryesohej nga Sir Edward Grey,
Sekretari Britanik për punët e Jashtme, diskutoi këto tre çështje
kryesore:
a-statusin ndërkombëtar
të Shqipërisë,
b-organizimin e shtetit
të ri.
c-përcaktimin e një
kufiri ndërkombëtar të pranueshëm.
Delegacioni shqiptar i
kryesuar nga Filip Noga, Rasih Dino dhe Mehmet Konica, argumentoi me dokumenta
historikë ekzistencën e një Shqipërie kompakte, etnike që përfshinte qytetet e
rajonet e Malësisë, Pejës, Gjakovës, Prizrendit, Mitrovicës, Prishtinës,
Shkupit, Monastirit, Follorinës, Resnes, Kosturit, Çamerisë dhe Prevezës. Për
fat të keq, çështja e Shqipërisë u zgjidh pa respektin më të vogël ndaj
shqiptarëve, dhe kufiri i shtetit të ri shqiptar u përcaktua vetem nën prizmin
e shmangies së një ballafaqimi në mes Austro- Hungarisë dhe Rusisë, për të
cilin shqiptarët nuk ishin fajtorë dhe me të cilin ato nuk kishin të bënin
fare. Austro- Hungaria e gjendur përballë faktit të kryer të ndryshimit të
status quo-së ballkanike në disfavorin e saj dhe në të mirë të shteteve
sllavo-orthodokse, pra në fund të fundit të Rusisë, u përpoq ta balanconte këtë
me krijimin e një shteti shqiptar sa "më të madh që të ishte e mundur"
duke pasur parasysh këtu trojet etnike shqiptare. Është mjaft e trishtueshme
sot, kur shikon se me çfarë lloj cinizmi, aspak diplomatik, është ndarë trualli
etnik shqiptar, si i janë shkëputur atij troje kompakte etnike, dhe si janë
nënvleftësuar në këtë ndarje kriteret më të domosdoshme etnografike dhe
historike.
Austria argumentoi se
përfshirja e Shkodrës ishte esenciale për ekonominë e shtetit të ri sepse
ekzistonin arsye racore dhe fetare për të mos ia dorëzuar këtë qytet Malit të
Zi. Rusia nga ana e saj, nuk hapi rrugë për zgjidhjen e problemit të Shkodrës
pa kënaqjen deri në fund të ambicjeve të Serbisë në Shqipërinë Verilindore. Në
përgjigje të presionit gjerman për të mos prishur konferencën, Austria bëri një
seri lëshimesh deri sa Rusia ra dakord në përfshirjen e Shkodrës në Shqipëri.
Për javë të tëra paqja në Europës u var në fatin e Pejës, Prizrendit, Dibrës
dhe veçanërisht të Gjakovës. Më caktimin e këtyre qyteteve për Serbinë,
natyrisht që ekzistenca jetësore për banorët e Shqipërisë së Veriut do të bëhej
e pamundur ekonomikisht, mbasi gjithçka që i lihej këtij rajoni ishte vetëm një
zonë e tërë shkëmbore jo produktive dhe sepse jeta e kësaj zone kishte qenë e
lidhur historikisht ngushtë, sidomos me Gjakovën. Me shkëputjen e rajoneve të
sipërthëna, trungut kombëtar shqiptar iu ndërprenë arteriet themelore që e
bëjnë të funksionueshëm një komb, lidhshmëria politike, ajo ekonomike
komunikimi i brëndëshën njerëzor.
Pasojë e
drejtëpërdrejtë e saj, natyrisht se nuk do të ishte tjetër veçse, varfërimi i
mëtejshëm ekonomik i rajoneve të tëra malore shqiptare si rezultat i
ndërprerjeve të marrëdhënieve tradicionale, ruajtja e konservatorizmit
gjysëm-mesjetar edhe me tej në epokën moderne, mbajtja konstante e pasigurisë
së brendshme politike në shtetin e ri shqiptar, dobësim i mëtejshëm i nukleve
kulturore europiane brënda kombit shqiptar, një ballkan perëndimor krejtësisht
të destabilizuar për një kohë të gjatë. Një Shqipëri e tillë e lënë në mëshirë
të fatit, nën kërcënimin e vazhdueshëm e konstant, të shteteve më të fuqishme
fqinje sllavo-orthodokse, jo vetëm që do të bëhëj detyrimisht një njollë
mjerimi në Europë për një periudhë të konsiderueshme, por gjithashtu, pozita e
saj e gjymtuar do të mund të shkaktonte një seri ndërlikimesh që do të shtriheshin
shumë përtej kufijve të saj, Serbisë dhe Malit të Zi. Trajtimi i problemit të
kufirit të shtetit të ri shqiptar nuk u mbështet në konsiderata etnografike,
historike, ekonomike etj, por u bë nga Fuqitë nën prizmin e mosprishjes së
"koncertit europian", gjë e cila, në këndvështrimin e kësaj
diplomacie, do të mund të çonte më pas në një luftë europiane. Para një
"nevoje" të tillë të konsideruar si parësore për Fuqitë, por
shkatërrimtare për Shqipërinë, diplomacia britanike u mundua të luajë rolin e
ndërmjetësit, rol i cili për mendimin tonë, e detyroi atë të heqë dorë nga disa
parime themelore konstante pozitive ndaj çështjes shqiptare të kristalizuara,
sidomos më 1911-tën, që e kishin bazën në nivelin e zhvillimit të demokracisë
së saj. Kështu, megjithëse ishte e bindur për përkatësinë etnike shqiptare të
disa qyteteve që i kaluan Serbisë, ajo nuk qe në gjendje t'i jepte rrugë
situatave të vështira që u krijuan në Konferencë.
Kjo ndodhte kur
ekzistonin raporte historiko-etnografike, memorandume edhe nga personalitete të
paanshme botërore, të cilët argumentonin historikisht përbërjen kompakte etnike
dhe origjinën historike të pandërprerë të popullit shqiptar. Ndër to do të
dëshiroja të përmendja memorandumin e dërguar nga misionari amerikan Selford
Erickson, Sir Edward Grey-t.1) Erickson pasi argumenton me fakte dhe dokumente
historike lashtësinë iliro- arbënore të shqiptarëve, pyet se "si mund të
ndahet në mes kjo tokë antike dhe ky popull antik në mes aleatëve si një plaçkë
lufte"?! Më pas ai shton: "Ne Zotërinj kemi pas mësuar se drejtësia
duhet të jetë guri themeltar i çdo rendi jetëgjatë në shoqërinë
njerëzore".
Në Konferencën e
Ambasadorëve, interesat e Shqipërisë u ndëshkuan veçanërisht nga qëndrimi i
Rusisë. Për kohen për të cilen flasin, ashtu sikurse edhe në ditët tona, prirja
konstante e Rusisë në përkrahje të botës ballkanike sllavo-orthodokse
mbështetet thjesht dhe qartë në një filozofi racore dhe religjioze dhe nuk
përmbante, ose përmban, asnjë parametër analitik parimor dhe objektiv bashkëkohor.
Rusia, më 1913, u përpoq me të gjitha mënyrat dhe ia arriti që të krijonte një
Shqipëri sa më të vogël që të ishte e mundur duke u bërë presion Fuqive të
tjera që t'u lëshonin Serbisë, Greqisë dhe Malit të Zi, rajone të banuara
eskluzivisht nga shqiptarë. Madje, Rusia arriti deri atje sa të parashtronte
edhe objeksione ndaj marrjes shqyrtim konsideratave etongrafike nga një
Komision Ndërkombëtar që do të krijohej për të zgjidhur çështjet e
kontestueshme.2) Këtë qëndrim të Rusisë, Faik Konica, një prej shqiptarëve më
të shquar të asaj kohe, u përpoq t'ia bënte të qartë Sir Edward Grey-t, me anë
të një memorandumi të dorëzuar në Foreign Office me 5 shkurt 1913. Ai u
shpjegonte Fuqive se pjesa me e madhe e tokave shqiptare të kërkuara nga Serbia
dhe Mali i Zi janë të banuara nga shqiptarë katolikë. Në këtë kontekst kujtesa
historike ishte e qartë: Po ndahej padrejtësisht shtrati historik i një populli
antik, po i shkëputej Shqipërisë Kosova, djepi i katolicizmit shqiptar,
njëmbëdhjetë shekuj më i hershëm se orthodoksizmi serb në Ballkan. (Është vendi
këtu të theksojmë se monumentët e krishtërimit shqiptar në Kosovë, kishat
paleokristiane, i përkasin shekujve më të parë pas lindjes së Krishtit, ndërsa
ato serbe janë vetëm të Mesjetës së Mesme 3)). Por në fakt problemi është më i
gjërë: synoheshin të eleminoheshin rrënjët e përbashkëta kombëtare të të gjithë
shqiptarëve pa marrë parasysh besimin e tyre fetar, synohej të dëmtoheshin më
tej njësimi kulturor i shqiptarëve, kësaj barriere jo të këndshme për boten sllave
në ekspansion të vazhdueshëm. (Teoria e të qenunit e shqiptarëve si një bastion
kundër ekspansionit sllavo-bizantin në Ballkan nuk duhet të bazohet dhe të
konceptohet mbi shabllone fanatike religjioze inekzistuese, por, para së
gjithash, mbi konsiderata të trashëgimisë historike nacional-kulturore, pra,
gjuhësore, zakonore, antropologjike dhe psikologjike).
Në këtë qëndrim të
sajin antishqiptar në Konferencën e Ambasadorëve, Rusia pati përkrahjen
indirekte, apo edhe direkte të Italisë. E nisur nga interesa të ngushta
dinastike, por edhe nga një ambicje për hegjemoni në Adriatikun Lindor, Italia
do ta minojë tërësisht balancën e Fuqive në trajtimin e çështjes shqiptare,
duke anuar qartësisht në përkrahje të aneksimeve të tokave shqiptare. Mungesa e
luajalitetit të qëndrueshëm, përkujdesi maksimal për interesat e saj ekonomike
momentale, dhe nxjerrja në plan të dytë e parimeve kryesore që udhëheqin drejt
një politikë konsekuente, kanë qenë tiparet themelore që kanë drejtuar dhe
vazhdojnë ta drejtojnë klasen politike italiane në raport me çështjen kombëtare
shqiptare. Ky qendrim i saj, i rakorduar me pozicionin e hekurt politik të
Gjermanisë, dhe politiken konstante prosllave të Francës së atëhershme, ishin
shtyllat themelore mbi të cilat u mbështet mekanizmi i institucionit
ndërkombëtar që sanksionoi atë që sot po quhet e drejta sovrane e Serbisë mbi
Kosovën, e Malit të Zi mbi Malësinë, apo e Greqisë mbi Çamërinë.
Është vendi të
përcaktojmë se e drejta e Serbisë mbi Kosovën nuk ka lindur si rezultat i
integrimit normal të këtij territori, si rezultat i një konsensusi të
përgjithshëm popullor, apo i një vazhdimësie historike të ndërprerë
padrejtësisht, por si rezultat i fitimit të këtij territori si plaçkë lufte,
dhe të sanksionuar ndërkombëtarisht nga një institucion, i cili, në thelbin e
tij nuk kishte parimet e sotme bazë të demokratizimit të marrëdhënieve
ndërkombëtare, por parimin e ruajtjes me të gjitha mjetet dhe mënyrat të
"koncertit europian". Dëshiroj të pranoj në këtë kontekst se
veprimtaria e shteteve ballkanike dhe e Fuqive të Mëdha në realizimin e këtij
vendimi, u ndihmua nga gjendja në të cilen dilte shoqëria shqiptare e asaj
kohe. Pushtimi Otoman pesëshekullor kishte konservuar barbarisht
konservatorizmin mesjetar, ruralizimin e shoqërisë shqiptare, mbajtjen e
sforcuar të çdo prirjeje për ringritje kulturore dhe civilizuese të shoqërisë
në tërësi. Fuqitë e Mëdha në këtë mënyrë, në vend që t'i hapnin poret jetësore
një kombi në rrugën e tij për ripërtritje qytetare, e cunguan atë
territorialisht, i këputën arteriet jetësore dhe ushqyen faktorët që bëjnë
lehtësisht të manipulueshëm dhe të kontrollueshëm një popull të penguar
historikisht në rrugën e tij të zhvillimit.
Konferenca e Londrës.
Si u caktuan kufijtë e Shqipërisë
Eduard Grei, ministri i
jashtem i mbreterise Britanike dhe kryetar i Konferences se Ambasadoreve se
Fuqive te Medha per Ballkanin takimi e perfaqesuesit Shqiptar ne Londer Mehmet
Konicen. Mbi tryezen e tij qe shtrirej harta e madhe e Ballkanit dhe ministri e
dinte fare mire qe Shqiperia e dobet ishte e humbura me e madhe. Kishte pak
vulllnet per te biseduar me nje shqiptar edhe pse ndermjetes te takimit ishin
disa miq te perbashket, aristrokate te vjeter qe kishin ruajtur gjithmone
lidhje me orientin e larget .Me fytyre nga dritarja, Gray nuk denjoi te kthehej
kur ambasadori shqiptar hyri ne salle I kerkoi atij vetem te fliste, duke
ndenjur gjithmone me shpine dhe duke ndjekur levizjet ne rruge. Nje njohes i
vjeter i Londres dhe mik i disa lordeve me te fuqishem ne vend, Konica, nuk permendi
asgje per kufinjte.
Me nje ze te
shtuar i tregoi ministrit qe qendronte me kurriz se ne Shqiperi ishte zbular je
miniere e pasur me flori dhe se Qeveria shqiptare e Ismail Qemalit kerkonte qe
mbreteria Britanike te merrte koncesionin e saj. Gray u kthye dhe me mjaft
delikatese e ftoi te uleshin sebashku ne tavoline .Nje minute me vone me po aq
elegance Mehmet Konica i shpjegoi se kjo nuk ishte aspak e vertete, porse ai
kishte dashur te shihte se si do te ndryshonin interesat e Britanise ne nje rast
te tille. Askush nuk e ka pershkruar me tej biseden midis tyre, por nje gje
eshte e qarte, Gray i ka pranuar Konices se Shqiperija do te dilte me e humbura
ne kete histori se kjo ishte nje ceshtje interesash. Interesa nga ato qe
percaktonin politiken afatgjate te fuqive te medha dhe ballancat midis tyre.Ne
fakt ata biseduan gjate dhe Mehmet Konica, vellai i Faik Konices nuk foli me
kurre per kete bisede .
Ai e permendi
vite me vone me 1949, ne Firence, ndersa kishte filluar ti diktonte kujtimet e
tij nje gazetari italian. Vdekja ia la kujtimin pergjysem dhe libri nuk u botua
kurre. Familja e tij morri nje kopje per kujtim dhe doreshkrimi ndodhet sot ne
Siri ku edhe ndodhen edhe trashigimtaret e tij.Mehmet Konica ishte me padyshim
nje nder te paktet deshmitare te tragjedise shqiptare te kufijve .Ai e ndoqi
ate neper disa etapa.Qe nga viti 1913 deri me 1923 kur mese fundi nje
delegacion ndekomtar I kryesuar nga nje gjeneral italian vendosi ne Shqiperine
e jugut guret qe caktonin kufinjte Shqiptaro-Greke.Gjenerali quhej Telini dhe
ai kurre nuk u kthye ne Itali,e vrane bandat Greke ne afersi te Delvines dhe
trupi i tij, i percjelle cuditerisht nga Mehmet Konica ne emer te Qeverise
Shqiptare u dergua ne Rome me te gjitha nderimet ushtarake. Bashke me te mori
fund edhe aventura e gjate e kufijve. Nje aventure e cila ka sunduar
vazhdimisht gjate ketij shekulli mosmarrveshjet ne kete ane te Ballkanit.
Konferenca e
Ambasadoreve ,1913…
Kufinjte e
Ballkanit ruajten pothuajse gjate ketij shekulli trajten qe ju dha atyre
konferenca e Ambasadoreve ne 1912-1913, ne Londer. Ne te gjitha ndermarrjet per
ndryshimin e kufijve Ballkanik, ajo e Londres mbetet padyshim me decizivia. Ne
te vertete eshte e veshtire te flitet per konferencen e Londres pa folur me pare
per kontekstin ne te cilin zhvillohej ajo. Me 1912 ,Perendoria Turke thuajse I
kishte humbur te gjitha zonat e saj Europiane. Me perjashtim te Shqiperise ajo
ruante ende sundimin ne disa territore Greke, mbi Selanik ,te cilat I siguronin
nje lidhje tokesore me zonat e saj ne Shqiperi. Por nese ekzistenca e metejshme
e Turqise ishte vetem qeshtje kohe, ndarja e ketyre territoreve nga fuqite e
reja Ballkanike :Greqia ,Bullgaria, Serbia dhe Mali I zi,reflektonin ne ate
kohe interresat e fuqive te medha. Interesa qe beheshin edhe me te mprehta ne
prag te luftes se re boterore qe pritej te shperthente .
Vrulli i shteteve
te reja me orientim kryesisht pro rus ,ishte ndaluar vetem nga interesat e
Austro-Hungarise dhe me pas te perandorise Gjermane qe nuk ishte dakord me me
nje zgjerim te metejshem te Sllaveve ne Ballkan dhe pikerisht ketij objektivi
austro-hungarez ja dedikon ezistencen shtei i ri shqipetar ,i cili pritej te
shpallte panvarsine ne 1912 .Vendosmeria e Austro-Hungarise dhe aleateve te saj
krijoi kushtet per nje pavaresi te mundeshme Shqiptare . Nuk eshte aspak e
rastit qe Ismail Qemali ne udhetimin e tij drejt Vlores mori fillimisht bekimin
dhe ndihmen e Qeverise Romune dhe me pas te asaj te Vjenes .Takimi i tij me
Ministrin jashtem Bertohol e,qe akti i fundit qe sanksioni pavaresine e
Shqiperise . Por ndersa Ismail Qemali levizte me veshtiresi drej Durresit
,fuqite balkanike i shpallen lufte Turqise .
Ne me pak nje
muaj trupat e tyre korren nje fitore te ndjeshme dhe i larguan forcat e
Sulltanit nga ballkani verior .Ato pushtuan pothuaj te gjithe terrtoret
Shqiptare ,duke lene nje trekedesh Vlore-Lushnje-Berat nen juridicionin e
shtetit te ri Shqiptar .Me hartat e reja dhe me fuqite ushtarake edhe me
pretendimet e tyre historike dhe ekonomike ,fuqite e ballkanit zbarkuan ne
Londer ne 1912 ,ku qe mbledh Konferenca e Ambasadoreve te fuqive te medha per
caktimn e kufijve te balkanit .
Delgacioni Shqiptar
ishte i fundit qe mberriti ne Londer .Ismail Qemali Isa Boletini. Luigj
Gurakuqi dhe te tjere arriten te kalojne blokaden detare Greke vetem fale
kembenguljes se Dukes se Orelanit ,i cili i mori ne jahtin e tij.me tu vendosur
ne Hotel York ,Mehmet Konica ambasadori Shqiptar ne Londer i informoi per
konferencen dhe zhvillimet e saj. Ai i tregoi se gjithe vendet ballkanike
kishin paraqitur projektet e tyre dhe i ftoin te pergatisnin projektin shqiptar
brenda .Me 15 Janar 1915 mbi tryezen e Eduart Greit. Kryetarit te Konferences
qene vendosur pese projektet mbi kufijte ne ballkan Dy projekte baze , ai Rus dhe
ai Austro-Hungarez dhe tre ndihmes .Projekti Shqiptar , Serbo-Malazez dhe
projekti grek. Konferences se ambasadoreve ju deshen me shume se tete muaj
diskutime per te vendosur per projektet dhe per te bere rregullimet e nevojshme
.Veshtiresia qendronte se projektet baze qendronin shume larg njeri tjetrit dhe
kompromisi ishte mjaft i veshtire. Ambsadori rus paraqiti nje harte te madhe
ushtarake ,ne te cilen kufijte e Shqiperise percaktoheshin ne nje hapsire midis
lumenjve Mat dhe Vjose,duke i lene nje dalje ne det ne Shengjin ose ne Durres
Serbeve.
Shkodra dhe
rrethi i saj i jipeshin Malit te Zi,Dibra dhe nje pjese e Shqiperise se Jugut
,perfshi Pogradecin dhe Ohrin ,Serbise,ndersa Korca ,Gjirokastra,Delvina
Greqise.Mbi te gjitha ,projekti parashikonte qe Shqiperija te mos ishte nje
vend i pavarur por nje province autonome nen kujdesin e Turqise. Projekti
Austro-hungares ishte krejt i ndryshem .Ai linte jashte Shqiperise vetem tokat
qe i kishin kaluar Malit te Zi ne kongresin e Berlinit ne 1878,por perfshinte
brenda kufijve shqiptare pjesen me te madhe te Kosoves ,Ohrin ,rrethinat e
Shkupit,Manastirin, Janinen,Camerine derin ne Preveze.Projekti I Vjenes qe
ndertuar mbi parimin e vendosjes se kufijve ne ato vende qe banoheshin nga
kombesi te ndryshme dhe duke pasur parasysh ndalimin e nje shtrierje te
sllaveve drejt Adriatikut.Ky projekt vec Gjermanise u mbeshtet edhe nga Italia.
Projektet
ndihmese qe shqyrtuan qene derivate te prjekteve baze.Serbet pretendonin gjithe
tokat qe mbanin nderkohe te pushtuara perfshi edhe Durresin .Ato argumentonin
se ne keto vende qene ngritur kisha te vjetra Serbe dhe se banoret myslimane te
tyre qene turq te shqiptarizuar .Mali i Zi pretendonte Shkodren dhe sqaronte se
toka e bukes rreth saj ishte jetike per ekzistencen e mbreterise se vogel
Ballkanike .Sipas projektit te tyre , Shqiperija mund te shtrihej nga Vlora
deri ne Tirane duke lene jashte Durresin dhe gjithe vijen detare deri atje.
Projekti Grek ishte me i sofistikuar.Vec argumenteve historike ai ngrinte edhe
argumenta ekonomike.Sipas planit te tyre Thesalija, Janina,Camerija duhej ti
bashkangjiteshin Greqise si toka te qyteterimit te vjeter Grek.Por delgacioni
shtonte se brenda Greqise duhet te perfshiheshin edhe Himara e Gjirokastra
,pasi llogjikisht keto zona ishin te lidhura ekonomikisht me Janinen dhe
Korfuzin dhe furnizoheshin prej tyre. Po keshtu ,keto mund te sherbenin edhe si
mburoja te dy zonave te para ne rast te nje sulmi nga shqiptaret .I njejti
pretendim edhe ne jug-lindje,ku kerkohej Korca,si vijim llogjik i follerines.Projekti
I fundit ishte ai shqiptar i pergatitur me ngut nga delegacioni ,por qe
kerkonte te hidhte poshte argumentet e fqinjeve.Ideja e tij ishte ndarja e
kufijve ne baze te kombesive dhe marrja parasysh e faktoreve gjeografik dhe
ekonomik. Delegacioni Shqiptar hidhte poshte pretendimet se te krishteret e
jugut ishin greke dhe shtonte se po te zbatohej varianti Rus Shqiperija mbetej
e cunguar dhe pa asnje burim ekonomik .Vendimi u mor me 25 janar
,Shkodra,Durresi ,Tirana dhe nje pjese e Dibres dhe Miredita ju morren Serbeve
dhe Malazezeve,por atyre ju la krahina e Kosoves deri ne Gjakove ,nje pjese e
madhe e Dibres sebashku me qytetin me te njejtin emer,Ohri,Struga ,Manastiri
dhe qytete te tjera te banuara thjesht nga shqiptare ose ku shqiptaret ishin
maxhorance dominuese.
Greket u detyruan
te heqin dore nga pretendimet dhe tokat e pushtuara ne Korce, Gjirokaster
,Delvine ,Himare ,Llogara ,Permet por arriten qytetet shqiptare te Janines,
Follorines si dhe krahinen shqiptare te Camerise. Zona e diskutueshme mbeti
vetem Pindi fatin e te cilit do ta vendoste ne vend komisioni nderkombetar per
ndarjen e kufijve .U caktuan dy komisione qe do te benin caktimin fizik te
kufijve ne vend ,nje ne veri i kryesuar mga gjenerali rus Potapov dhe nje ne
jug i kryesuar nga nje ushtark i larte Austro-Hungarez,ose ne rast te kundert
Italian. Komisionet do te fillonin pune me njehere dhe pjeset e pushtuara duhet
te viheshin ne juridiksioni e tyre.Konferenca vendosi qe Shqiperija te ishte
principate dhe princi i saj te ishte gjermani Vilhelm Vit .Per organizimin e
ushtrise dhe policise do te dergohej nje force nderkombetare e drjetuar nga
oficere Hollandeze.
Vendimi u prit me
dhimbje nga delegacioni shqiptar ,gje qe u reflektua kudo.Vete Gray priti ne
nje takim Isa Boletinin ,qe shtypi ditor i Londres e kishte konsideruar si
Robin Hudi shqiptar dhe i kishte kushtuar mjaft komente .Me pamje te rende Isa
Boletini deklaroi ministrit qe kerkoi te bente shaka duke i thene se do te
nderhynte qe vendelindja e tij te perfshihej ne Shqiperi,se kishte ardhur per
te gjithe Shqiperine dhe jo per qytetin e tij. Problemet nuk qene vtem
keto,mjaft persona me pushtet ne Shqiperi u ngriten kunder vendimit te
konferences se ambasadoreve duke pretenduar se tokat shqiptare qene Greke ose Serbe.Bajraktaret
e Miredites nuk pranuan te bashkohen me Shqiperine duke pretenduar se jane me
mire me Serbet. Ne jug ,familjet Cakrani filloi nje kryengrietje kunder
qeverise se Vlores duke pretenduar se jane Greke.Fuqia e tyre u shkaterrua nga
forcat e Sali Vranishtit dhe beu i Cakranit u kap rob dhe u pushkatua.Komsioni
nderkombetar i kufijve nuk i mbaroi dot caktimet e kufijve te
Shqiperise.Trazirat e brendshme u pasuan nga lufta e pare boterore dhe
piramidat e kufijve Shqiptare u vendos te caktohen me vone.