Lëvizja
politike kulturore në Shqipëri pas shpalljes së Kushtetutës Turke (1908 –
1910). Revolucioni i turqve të rinj (1908) dhe shqiptarët Përvoja
e lëvizjes kombëtare e viteve të fundit u tregoi
shqiptarëve se një nga rrugët
për të krijuar kushte të favorshme në luftën për autonominë e Shqipërisë dhe
për të larguar rrezikun e copëtimit të vendit ishte përmbysja e regjimit
autokrat të sulltanit dhe vendosja e një rendi kushtetues, që të njihte të
drejtat kombëtare të popujve të shtypur. Për t’ia arritur këtij qëllimi, një
varg personalitetesh shqiptare hynë në bashkëpunim me lëvizjen
nacionale-borgjeze të turqve të rinj? që lindi në vitet 80 të shek. XIX dhe
drejtohej kundër absolutizmit të sulltan Abdyl Hamitit II. Pas formimit në
Stamboll, në maj të vitit 1889, të Komitetit të fshehtë “Bashkim e Përparim”
(“Ittihad ve Terakki”), i cili pas disa vitesh u shpërnda nga qeveria e
sulltanit, turqit e rinj vijuan veprimtarinë e tyre kryesisht jashtë vendit, ku
gjatë viteve 1895-1896 formuan shoqëritë e tyre dhe nxorën një varg organesh shtypi.
Programi
i turqve të rinj, i formuluar në mënyrë më të përcaktuar nga grupi i Ahmet
Rizajt, që ishte vendosur në mesin e viteve 90 në Paris ku nxirrte gazetën
“Meshveret” (“Debatet”), ishte tepër i kufizuar, përmbante vetëm kërkesën e
zbatimit të ligjeve që kishin dalë nga koha e Tanzimatit (1839-1876) dhe në
mënyrë të veçantë rivendosjen e kushtetutës së vitit 1876, me të cilat synonin
të forconin qëndrueshmërinë e Perandorisë Osmane ndaj ndërhyrjes së huaj.
Turqit e rinj ishin kundërshtarë të autonomisë së popujve të shtypur, nuk
merrnin në konsideratë çështjen kombëtare, që përbënte problemin themelor të
Perandorisë multietnike Osmane dhe synonin në fund të fundit të forconin
pushtetin e saj të centralizuar mbi këta popuj. Thelbin e këtij programi e
përbënin ruajtja e unitetit dhe e tërësisë së Perandorisë Osmane, paprekshmëria
e dinastisë osmane, por me kusht që pushteti i saj arbitrar, absolutist, të
shndërrohej në një monarki kushtetuese parlamentare. Ideologjia e tyre nuk
arriti të ngrihej në shkallën e mendimit nacional-borgjez më të përparuar të
kohës, por vijoi të mbështetej në osmanizmin, panturkizmin dhe panislamizmin.
Megjithatë,
kishte një pikë takimi ndërmjet lëvizjes së turqve të rinj dhe Lëvizjes
Kombëtare Shqiptare, që qëndronte në luftën kundër absolutizmit të sulltanit, e
cila ishte një çështje që bashkonte shqiptarët e popujt e tjerë të shtypur me
xhonturqit, megjithëse synimet e tyre në këtë luftë ishin të ndryshme. Ndryshe
nga turqit, shqiptarët me përmbysjen e regjimit të Abdyl Hamitit II synonin të
siguronin autonominë dhe të hiqnin qafe zgjedhën turke. Prandaj një pjesë e
atdhetarëve u përfshinë në lëvizjen e turqve të rinj qysh në fillimet e saj dhe
luajtën atje një rol të rëndësishëm. Një nga themeluesit e komitetit të parë xhonturk
“Bashkim e Përparim” (1899) ishte shqiptari nga Struga, Ibrahim Temo, student i
shkollës së lartë ushtarake-mjekësore të Stambollit. Edhe pas arratisjes së tij
nga Turqia në Rumani (nëntor 1895), doktor Ibrahim Temo mbeti një nga
veprimtarët më të dalluar të lëvizjes xhonturke dhe njëherazi një nga
pjesëmarrësit më aktivë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Në lëvizjen e turqve
të rinj morën pjesë gjithashtu Ismail Qemali, Dervish Hima, Hamdi Ohri, Hoxha
Kadriu (Prishtina), Jashar Erebara dhe mjaft atdhetarë të tjerë brenda e jashtë
atdheut.
Qysh
në vitet 1896-1897, kur shoqëria “Bashkim e Përparim” nuk kishte ngritur ende
organizatat e saj në Rumeli, falë ndihmesës së degës së Kostancës, të kryesuar
nga dr. Ibrahim Temoja dhe veprimtarëve të tjerë shqiptarë, ajo arriti të
shtrinte ndikimin e vet në Shkodër, Durrës, Manastir, Ohër, Strugë, Dibër,
Elbasan, Tiranë, Korçë, Starovë, Berat, Janinë dhe në qendra të tjera. Në disa
nga këto qytete ishin ngritur edhe bërthama të shoqërisë “Bashkim e Përparim”, ndërsa
në Shkodër vepronte në vitet e fundit të shek. XIX një degë e organizuar e
kësaj shoqërie. Këto degë kishin marrëdhënie me qendrat e Gjenevës e të Londrës
të “Bashkim e Përparimit”. Nëpërmjet portit të Durrësit dhe vijës
Selanik-Manastir hynin në Shqipëri, me anën e postës austriake, gazetat e
revistat e turqve të rinj, që shpërndaheshin në qytete të ndryshme të vendit.
Shqiptarët
që morën pjesë në lëvizjen e turqve të rinj, u përpoqën të formonin në gjirin e
kësaj lëvizjeje një krah demokratik-përparimtar, të përbërë kryesisht nga
përfaqësues të popujve të shtypur të Perandorisë Osmane ose nga elementë të
moderuar turq, që synonin të përmbysnin absolutizmin e sulltan Abdyl Hamitit
dhe të shpallnin kushtetutën. Duke qenë përfaqësues të Lëvizjes Kombëtare
Shqiptare, këta veprimtarë, në një varg thirrjesh drejtuar turqve e
shqiptarëve, në artikujt e botuar në shtypin e turqve të rinj dhe në
korrespondencat me Ahmet Rizanë e krerët e tjerë xhonturq gjatë viteve
1896-1905, parashtruan si kërkesa të ngutshme “njohjen e kombësisë shqiptare
dhe çeljen e shkollave shqipe”, “bashkimin e tokave shqiptare në një vilajet të
vetëm”, madje formimin e një Shqipërie autonome. Këto kërkesa u kundërshtuan
nga Ahmet Rizaj dhe krerët e tjerë të lëvizjes, që i quanin ato të papranueshme
për “kombin sundues (turk) që ishte në fuqi” dhe “për shtetin osman që kishte
si gjuhë të përgjithshme dhe zyrtare atë osmane” (turke).
Në
Kongresin xhonturk të Parisit, që u mbajt në shkurt të vitit 1902, morën pjesë
përveç turqve edhe shqiptarët (Ismail Qemali, Dervish Hima, Jashar Erebara
etj.), armenët, maqedonët, arabët etj. Shqiptarët, midis të cilëve u shqua
Ismail Qemali, kërkuan që t’u njiheshin atyre dhe kombësive të tjera joturke
liria e gjuhës dhe e shkollës amtare, si edhe të drejtat e tjera politike.
Ismail Qemali theksoi gjithashtu nevojën e përgatitjes së kryengritjes kundër
absolutizmit të sulltanit, ku të merrnin pjesë edhe forcat ushtarake. Por
turqit e rinj deri në fund të vitit 1907 mbetën në pozita konservatore e
reformiste, u shprehën kundër revolucionit dhe kryengritjes, duke i quajtur ato
“të dëmshme e shkatërrimtare për Turqinë”.
Në
këto rrethana, kur Shoqëria “Bashkim e Përparim” nuk deshi t’u njihte popujve
joturq asnjë të drejtë kombëtare, pjesëmarrja e shqiptarëve në lëvizjen e
turqve të rinj, deri në pragun e Revolucionit xhonturk, nuk ishte e gjerë.
Sikurse dëshmon edhe shtypi i kohës (“Shqipëria”, Bukuresht, 1897-1899;
“Drita”, Sofje, 1901-1908; “Shkopi”, Kajro, 1907-1908; “Kombi”, Boston,
1906-1908 etj.), shumica e qarqeve atdhetare shqiptare e shihnin me mosbesim
lëvizjen e turqve të rinj dhe deri në këtë periudhë mbajtën ndaj saj një
qëndrim të rezervuar, madje opozitar. Edhe vetë turqit e rinj, deri në vitet
1905-1906, nuk ndërmorën as në Anadoll, as edhe në Rumeli, veprime konkrete
politike, organizative e të armatosura, që do t’i tërhiqnin shqiptarët dhe
popujt e tjerë në lëvizje, por u kufizuan me propagandën që shtypi i tyre i
jashtëm bënte kundër absolutizmit të sulltanit, për rivendosjen e kushtetutës.
Zhvillimi
me sukses i luftës së armatosur të popullit shqiptar dhe atij maqedon nga njëra
anë, forcimi i ndërhyrjeve të Shteteve të Mëdha dhe të atyre fqinje nga ana
tjetër, i nxitën turqit e rinj të shtonin përpjekjet për të tërhequr në anën e
tyre shqiptarët e maqedonët. Në vitin 1906 u ngrit qendra e Selanikut e
“Bashkim e Përparimit”, që luante rolin e një komiteti qendror për Turqinë
evropiane dhe zhvillonte një propagandë të gjerë në vilajetet e Rumelisë. Në
Kongresin e dytë, që u mbajt në Paris në dhjetor të vitit 1907, turqit e rinj
po për këtë qëllim pranuan të përdornin kryengritjen e armatosur si mjet të
luftës kundër absolutizmit të sulltanit dhe për të rivendosur kushtetutën. Në
shpërthimin e shpejtë të revolucionit ndikuan veçanërisht dy ngjarje të
rëndësishme ndërkombëtare, të cilat u vlerësuan si hapa të mëtejshëm në
politikën kapitulluese të sulltanit përpara Fuqive të Mëdha dhe si një kërcënim
i rëndë për tërësinë e Perandorisë. Në janar të vitit 1908 ministri i Punëve të
Jashtme të Austro-Hungarisë, Erental, deklaroi se qeveria e tij me pëlqimin e
sulltanit do të fillonte ndërtimin e hekurudhës së Mitrovicës. Në këtë mënyrë
Vjena do të lidhej drejtpërdrejt me vijën hekurudhore që shkonte përmes
vilajeteve shqiptare të Kosovës e të Manastirit dhe dilte në Selanik. Ndërtimi
i një hekurudhe të tillë do të lehtësonte depërtimin austriak në dy vilajetet
shqiptare dhe në territoret e tjera me popullsi sllavo-maqedone. Si përgjigje
ndaj këtij veprimi të njëanshëm të Austro-Hungarisë, në qershor 1908 u mbajt
takimi i Revalit (Rusi), i carit të Rusisë me mbretin e Anglisë, në të cilin u
arrit marrëveshja anglo-ruse mbi programin e reformave të reja në Maqedoni, që
do të çonin në forcimin e kontrollit të këtyre fuqive në Turqinë Evropiane.
Duke
qenë tanimë të bindur se Turqia Evropiane do të shkëputej nga Perandoria
Osmane, qoftë si rrjedhojë e ndërhyrjeve të Fuqive të Mëdha, qoftë për shkak të
lëvizjeve çlirimtare shqiptare e maqedone, xhonturqit i shtuan përpjekjet për
organizimin e kryengritjes së armatosur. Ky orientim i ri, si edhe premtimet që
u bënë shqiptarëve, maqedonëve e popujve të tjerë për t’u dhënë, bashkë me
kushtetutën, “lirinë, barazinë, vëllazërimin dhe drejtësinë”, i siguruan
udhëheqjes xhonturke përkrahjen e këtyre popujve e në mënyrë të veçantë të
shqiptarëve. Në këtë ndikuan edhe thirrjet që xhonturqit u drejtuan shqiptarëve
gjatë vitit 1908, të cilat kishin një tingëllim antiimperialist, bënin fjalë
për “synimet e Austro-Hungarisë dhe të Italisë për të pushtuar vilajetet
shqiptare të Shkodrës, të Kosovës dhe të Janinës”. Në këto rrethana u rrit
ndikimi i xhonturqve mbi popujt e Rumelisë dhe veçanërisht në Shqipëri.
Në
pranverën e verën e vitit 1908, në një varg qytetesh të Shqipërisë, si në Ohër,
Prespë, Strugë, Manastir, Shkup, Gjirokastër, Shkodër, Prizren, Ferizaj,
Mitrovicë etj., përveç komiteteve kombëtare “Për lirinë e Shqipërisë”, u
formuan edhe komitetet xhonturke “Bashkim e Përparim”, ku krahas turqve hynë
edhe oficerë e intelektualë shqiptarë. Suksese më të mëdha turqit e rinj siguruan
në repartet ushtarake, sidomos midis oficerëve e ushtarëve shqiptarë. Shumica e
oficerëve shqiptarë të garnizonit të Shkupit përkrahu lëvizjen e turqve të
rinj. Në verën e vitit 1908 u bënë të shpeshta edhe veprimet kundërqeveritare
të ushtarëve dhe të oficerëve shqiptarë të garnizonit të Shkodrës.
Zgjerimi
i veprimtarisë së organizatave xhonturke në Shqipëri e në Maqedoni u dha
mundësi turqve të rinj të fillonin kryengritjen. Më 3 korrik të vitit 1908
ngriti krye reparti ushtarak i Resnjës, i komanduar nga oficeri shqiptar Ahmet
Njaziu. Kjo kryengritje u pasua nga ajo e majorit turk Enver Beut, që shpërtheu
më 6 korrik në Demir Hisar. Këto dy ngjarje shënuan fillimin e Revolucionit
xhonturk, që u përhap pastaj në qytetet kryesore të Shqipërisë e të Maqedonisë,
të cilat u bënë vatra e tij kryesore. Në proklamatat, që Ahmet Njaziu dhe
Komiteti “Bashkim e Përparim” përhapën në ditët e para të korrikut të vitit
1908 në qytetet e fshatrat e Shqipërisë, theksohej se synimi i tyre ishte të
shpallnin kushtetutën dhe me këtë akt “t’u siguronin gjithë popujve të
perandorisë, pa dallim feje, lirinë, barazinë, vëllazërinë dhe drejtësinë”,
ndërsa fshatarëve shqiptarë iu premtua se do t’i çlironin nga taksat dhe do t’i
shpëtonin nga arbitrariteti i nëpunësve. Sikurse pohon Ahmet Njaziu në
“Kujtimet e tij” (“Hatirati Niazi”, Stamboll, 1910), kryengritja u përkrah nga
fshatarësia shqiptare e rretheve të Resnjës, të Ohrit, të Starovës, të Dibrës,
të Elbasanit, të Korçës, që formoi njësitë e saj vullnetare të armatosura dhe u
hodh në luftë kundër pushtetit autokratik të sulltanit. Qysh në ditët e para të
revolucionit qeveria e Stambollit, duke qenë e ndërgjegjshme për rolin e
shqiptarëve në këto ngjarje, dërgoi kundër kryengritësve gjeneralin turk,
Shemsi Pasha, i cili, siç thuhej në një nga dokumentet e kohës, njihej si
“specialist për shtypjen e shqiptarëve”. Por Shemsi Pasha, me vendim të
komitetit xhonturk të Manastirit, u vra sapo mbërriti këtu, më 7 korrik të
vitit 1908.
Përputhja
e kërkesave të reja, që xhonturqit shpallën në ditët e para të kryengritjes së
korrikut, me ato të lëvizjes shqiptare çoi në bashkëpunimin ndërmjet komiteteve
“Për lirinë e Shqipërisë” dhe atyre xhonturke. Që në ditët e para të
kryengritjes Komiteti i fshehtë i Korçës e përkrahu revolucionin me njerëz e me
të holla dhe u bëri thirrje çetave shqiptare të bashkoheshin me repartet
kryengritëse. Ky akt pati rëndësi të veçantë, sepse me këtë komitet ishin
lidhur komitetet e fshehta “Për lirinë e Shqipërisë” të qyteteve të Shqipërisë
së Jugut. Me kryengritjen e turqve të rinj u bashkua që në ditët e para edhe
Komiteti shqiptar i Ohrit.
Me
kryengritjen u bashkuan gjithashtu çetat e armatosura shqiptare, të cilat iu
përgjigjën thirrjes për bashkëpunim, që Ahmet Njaziu, qysh më 5 korrik, u
kishte drejtuar atyre e sidomos çetës së Çerçiz Topullit, që kishte ndikim të
madh në Toskëri. Si komitetet, ashtu edhe çetat shqiptare nuk hoqën dorë nga
programi i tyre kombëtar dhe gjatë bisedimeve me xhonturqit paraqitën kërkesën
e autonomisë së Shqipërisë. Më 20 korrik 1908, pas takimit që u bë në fshatin
Çëravë të Pogradecit, u arrit marrëveshja ndërmjet përfaqësuesve të Ahmet
Njaziut dhe atyre të çetave shqiptare, të udhëhequra nga Çerçiz Topulli.
Shqiptarët paraqitën si kusht për bashkëpunim kërkesën e autonomisë së vendit,
“që Shqipëria të sundohej vetvetiu nga një guvernator i dërguar prej
sulltanit”. Mihal Gramenoja, pjesëmarrës aktiv i këtyre ngjarjeve, shkruante në
kujtimet e tij (“Kryengritja Shqiptare”, Vlorë, 1925) se përfaqësuesit e Njazi
Beut nuk i kursyen premtimet e tyre dhe deklaruan se do të plotësoheshin të
gjitha kërkesat e shqiptarëve.
Kuvendi
i Ferizajt (14-23 korrik 1908).
Shpallja
e kushtetutës
Lajmi
mbi koncesionin e hekurudhës së Mitrovicës, si edhe marrëveshja anglo-ruse për
reformat në Maqedoni, kishin krijuar në Kosovë një atmosferë shumë të nderë.
Shpërthimi në këto rrethana i revolucionit përkoi në kohë me rritjen e lëvizjes
së popullsisë shqiptare kundër zgjedhës turke dhe ndërhyrjeve të Fuqive të
Mëdha në Kosovë, që arriti kulmin e saj me thirrjen e Kuvendit të Ferizajt, në
korrik të vitit 1908. Ky Kuvend, si edhe lëvizja shqiptare e qershor-korrikut e
vitit 1908, u zhvilluan për shkaqe krejtësisht të veçanta dhe të ndryshme nga
ato të turqve të rinj dhe pikërisht për shkak të rrezikut të aneksimit nga
Austro-Hungaria të territoreve shqiptare, përmes të cilave do të kalonte vija
hekurudhore austriake. Lëvizja shqiptare, që solli si rrjedhim thirrjen e
Kuvendit të Ferizajt, i ka fillimet e saj në dhjetëditëshin e fundit të muajit
qershor të vitit 1908. Qëndresa e armatosur filloi në rrethet e Mitrovicës qysh
në prill-maj të vitit 1908 dhe vijoi më pas me grumbullimet e protestat e
shqiptarëve në Prizren, në Prishtinë e në tërë vilajetin e Kosovës. Vatër e
kësaj lëvizjeje u bë Ferizaj. Në shpërthimin e zemërimit popullor ndikoi edhe
lajmi i përhapur ato ditë, sipas të cilit Porta e Lartë kishte ndërmend t’u
shiste austriakëve tokat rreth Ferizajt për ndërtime dhe për vendosjen e
kolonëve. Më 5 korrik gjithë hapësira nga Kaçaniku e deri në Lipjan, me një
shtrirje prej 40 km, ishte zënë nga shqiptarët e armatosur, të cilët kishin
ardhur nga Kaçaniku, Ferizaj, Morava e Epërme dhe e Poshtme, madje edhe nga
Podrima. Më 9 korrik, sipas të dhënave konsullore serbe, në Ferizaj qenë
mbledhur 15 000 veta të armatosur.
Thirrjes
së kryengritësve për t'u bashkuar me ta, iu përgjigjën thuajse të gjitha kazatë
e vilajetit të Kosovës. Më 15 korrik u mblodhën në Ferizaj njëri pas tjetrit
krerët shqiptarë të sanxhakut të Prishtinës, ata të sanxhakut të Pejës, të atij
të Prizrenit dhe të krahinave veriore të Kosovës, midis të cilëve qenë Isa
Boletini, Ferhat bej Draga etj. nga Mitrovica; Bajram Curri, Sulejman agë
Batusha etj. nga Gjakova; Qerim Mahmut Begolli etj. nga Peja; Jahja Beu dhe
Rasim Aga nga Prizreni; Mustafa Lita, Ramadan Zaskoku etj. nga Luma; Fuat
Pasha, Zenel agë Alushi etj. nga Prishtina; Zejnullah Beu dhe Abdyl Kadri
efendiu nga Vuçiterna; Murat Aga etj. nga Tetova; Jakup Beu etj. nga Gjilani;
Idriz Seferi që njihet edhe si organizator i këtij Kuvendi, Islam Pira, si edhe
Hasan Prishtina. Tubimin e tij të parë Kuvendi i Ferizajt e mbajti më 14
korrik. Në këtë mbledhje delegatët u shprehën kundër ndërhyrjeve të huaja,
kundër refomave, që do të sillnin copëtimin e trojeve shqiptare dhe diskutuan për
masat që duheshin marrë për mbrojtjen e vendit nga një invazion i mundshëm i
jashtëm.
Kryengritësit
kërkuan reforma për tërë Turqinë Evropiane, me të cilat t'u siguroheshin
shqiptarëve dhe gjithë popujve të Perandorisë të drejta të plota kombëtare, të
barabarta me ato të turqve, dhe që këto të garantoheshin me ligj e me
kushtetutë. Konsulli serb në Prishtinë, dr. Peçanaci, duke u mbështetur në
burime që ai i merrte për të sigurta, i shkruante Beogradit, më 15 korrik, se
në Kuvend ishte diskutuar edhe çështja e formimit të një Shqipërie autonome dhe
se pritej të merreshin vendime për këtë problem. Megjithatë, deri më sot nuk
janë gjendur të dhëna të tjera që të vërtetojnë se Kuvendi i Ferizajt shtroi
edhe kërkesën e autonomisë së Shqipërisë. Shqiptarët u shprehën kundër
projekteve të Fuqive të Mëdha për zbatimin e reformave vetëm për të
ashtuquajturat vilajete maqedone, te të cilat shihnin rrezikun e copëtimit dhe
të aneksimit të viseve shqiptare të vilajetit të Kosovës dhe të atij të
Manastirit nga shtetet fqinje. Por ngjarjet e mëtejshme, ndikimi i propagandës
së turqve të rinj në radhët e lëvizjes shqiptare dhe veçanërisht zhvillimi me
sukses i kryengritjes së turqve të rinj, i dha Kuvendit të Ferizajt një drejtim
disi të ndryshëm, e tërhoqi atë në rrjedhën e lëvizjes së përgjithshme kundër
absolutizmit të sulltanit, që dominoi jetën politike të Turqisë Evropiane në
vitin 1908.
Për
të tërhequr në anën e vet masën e madhe të kryengritësve shqiptarë, të mbledhur
në Ferizaj, Komiteti Qendror “Bashkim e Përparim”, me qendër në Selanik, dërgoi
atje emisarët e vet, Galip Beun, komandat i xhandarmërisë së Shkupit, një nga
krerët e komitetit xhonturk të atij qyteti dhe Selaedin Beun nga Manastiri,
bashkë me disa të tjerë, që u bënë thirrje shqiptarëve të grumbulluar në
Ferizaj të bashkoheshin me Revolucionin xhonturk, të kërkonin shpalljen e
kushtetutës dhe mbledhjen e parlamentit. Duke njohur aspiratat e vërteta
kombëtare të shqiptarëve, xhonturqit dhe emisarët e tyre, përveç premtimeve për
t'u dhënë atyre lirinë, barazinë e drejtësinë, u munduan t'i bindnin se me
shpalljen e kushtetutës do të zhdukej edhe rreziku që kërcënonte tërësinë e
territoreve shqiptare, do të merrnin fund ndërhyrjet e kontrolli i huaj, si
edhe arbitrariteti i administratës osmane. Ata u premtuan gjithashtu
shqiptarëve se me shpalljen e kushtetutës do të shpëtonin nga taksat dhe nga
detyrimet e tjera të rënda, nga gjyqet e padrejta dhe nga arbitrariteti i
shtetit osman dhe se nuk do të shkonin ushtarë.
Pas
tri javë përpjekjesh turqit e rinj arritën të tërhiqnin shqiptarët e grumbullur
në Ferizaj në Revolucionin e korrikut të vitit 1908. Në këtë ndikoi edhe
qëndrimi i përgjithshëm i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, i komiteteve dhe i
çetave të armatosura shqiptare, që tanimë qenë bashkuar me Revolucionin
xhonturk. Vendimi përfundimtar për t'u bashkuar me revolucionin u mor më 20
korrik, kur pas diskutimeve që krerët shqiptarë bënë në mbledhjet e fshehta,
Kuvendi i Ferizajt i dërgoi sulltan Abdyl Hamitit një telegram, në të cilin
kërkonte që të rivendosej menjëherë kushtetuta e vitit 1876 dhe të mblidhej
parlamenti, që donte të thoshte të vendosej në Perandorinë Osmane një regjim
monarkist kushtetues e parlamentar. Më 22 korrik iu dërgua Pallatit një
telegram tjetër, po nga Kuvendi i Ferizajt, ku thuhej se në rast se nuk
shpallej menjëherë kushtetuta, populli me armë në dorë do të zbriste drejt
Stambollit. Mendimi se masa prej 30 000 vetash të armatosur, të grumbulluar në
Ferizaj, mund të marshonte drejt Shkupit, Selanikut e Stambollit shqetësoi jo vetëm
sulltanin, por edhe xhonturqit, që i kishin nxitur shqiptarët të bashkoheshin
me ta. Më 23 korrik, pa ardhur ende përgjigjja nga Stambolli, kryengritësit
shqiptarë shpallën kushtetutën në Manastir, në Selanik, në Preshevë, në Kopryly
dhe në qendra të tjera.
Bashkimi
po ato ditë me xhonturqit i ushtrisë dhe sidomos i Armatës II të Maqedonisë,
shumica e ushtarëve dhe e oficerëve të së cilës ishin shqiptarë, si edhe
përkrahja e kryengritjes nga Kuvendi i shqiptarëve i mbledhur në Ferizaj, ishin
faktorët vendimtarë, që përcaktuan fitoren e Revolucionit të korrikut të vitit
1908. Më 23 korrik repartet kryengritëse, të përshëndetura nga popullsia hynë
në Selanik, në Manastir dhe në qytete të tjera, ku “në emër të ushtrisë dhe të
popullit” shpallën rivendosjen e kushtetutës së vitit 1876.Në rrethanat kur
administrata osmane në Rumeli ishte shthurur dhe zotër të situatës ishin bërë
xhonturqit, si edhe përballë rrezikut të një sulmi të ushtrisë kryengritëse
kundër Stambollit, Abdyl Hamiti u detyrua të pranonte, natën e 23-24 korrikut,
shpalljen e kushtetutës së vitit 1876 dhe rivendosjen e rendit kushtetues.
Regjimi
i turqve të rinj dhe qëndrimi i shqiptarëve ndaj tij (24 korrik - tetor 1908).
Shpallja e kushtetutës a e Hyrietit (lirisë), si në gjithë Perandorinë Osmane
edhe në Shqipëri u prit me gëzim e entuziazëm nga gjithë populli shqiptar, që
vuante prej shekujsh nën sundimin e autokracisë së sulltanëve. Në manifestimet
që shpërthyen në mënyrë spontane në qytete të ndryshme të vendit, nën parullat
e përhapura në atë kohë “liri, barazi, vëllazëri dhe drejtësi”, populli shprehu
solidaritetin me revolucionin dhe kushtetutën. Të pritur me gëzim nga populli,
zbritën nga malet në qytete luftëtarët e lirisë, çetat kryengritëse, që kishin
luftuar kundër tiranisë së sulltanit për çlirimin e Shqipërisë. Drejtuesit e
shumë aktivistë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare shpresonin se me shpalljen e
kushtetutës shqiptarëve dhe gjithë kombësive të shtypura do t’u siguroheshin
liritë politike e barazia, të premtuara nga turqit e rinj. Vetëm disa
përfaqësues konservatorë të parisë e të klerit të lartë myslimanë, që merrnin
pensione e shpërblime nga sulltani, e pritën shpalljen e kushtetutës në mënyrë
të ftohtë e të përmbajtur.
Manifestime
të mëdha u mbajtën më 24-29 korrik në qytetet kryesore të Shqipërisë së Jugut,
të Mesme, si edhe në Shkodër e në qytetet e Kosovës. Gjatë këtyre mitingjeve
populli përshëndeti shpalljen e kushtetutës dhe shprehu njëherazi besnikërinë
ndaj Shqipërisë dhe dashurinë për gjuhën shqipe. Në shumë nga këto qytete
ushtarët turq vëllazëroheshin me luftëtarët e çetave. Në këto manifestime
populli shfaqi gjithashtu aspiratat e tij kombëtare. Shpallja e kushtetutës u
kuptua si shpallja e lirisë dhe e të drejtës së vetëqeverisjes së Shqipërisë.
Qysh në ditët e para pas fitores së revolucionit, në shumë qytete, si në Vlorë,
Krujë, Durrës, Tiranë, Prizren, Gjakovë, Pejë, Ferizaj, Kaçanik etj., populli
me nismën e vet filloi të dëbonte nëpunësit e aparatit të vjetër administrativ,
mutesarifët, kajmekamët, gjykatësit, komandantët e xhandarmërisë, të policisë
etj., dhe bëri përpjekje për të marrë pushtetin në duart e veta, duke krijuar
komisione që kryenin funksionet e organeve të vetëqeverisjes, pajtonin gjaqet dhe
mbanin rregullin e qetësinë. Shkupi e kremtoi shpalljen e kushtetutës më 25
korrik, në rrethana të veçanta, i rrethuar nga forcat e këmbësorisë e të
artilerisë turke, që u ngarkuan të ndalonin hyrjen në qytet të katër mijë
fshatarëve të armatosur, të cilët donin të shpallnin autonominë e Shqipërisë me
qendër në Shkup. U lejuan të hynin në qytet vetëm disa dhjetëra nga prijësit e
kryengritësve shqiptarë, që u pritën me gëzim nga populli.
Duke
parë shthurjen e plotë të administratës së vjetër osmane në Shqipëri, turqit e
rinj shpejtuan të krijonin në të gjitha qytetet e vendit komitetet osmane
“Bashkim e Përparim”, të cilat do të përqendronin pushtetin në duart e tyre,
derisa të formohej qeveria e re. Menjëherë pas shpalljes së kushtetutës, në
ditët e fundit të korrikut dhe në fillim të gushtit, komitete të tilla të
“Bashkim e Përparimit” u formuan në Tiranë, në Durrës, në Kavajë, në Krujë, në
Berat, në Vlorë e më pas në gjithë Shqipërinë. Në radhët e tyre hynë anëtarët e
komiteteve lokale të turqve të rinj, oficerë xhonturq, por edhe përfaqësues të
popullsisë shqiptare. Për shkak të përfaqësimit të gjerë të shqiptarëve dhe
veprimtarisë së tyre në të mirë të lëvizjes kulturore-kombëtare, këto komitete
shprehnin më shumë aspiratat e popullsisë shqiptare sesa të xhonturqve. Në
Vlorë komiteti osman i bashkimit u kujdes për të ngritur një shtypshkronjë për
botimet në gjuhën shqipe. Në Berat ky komitet iu kushtua përhapjes së gjuhës
shqipe, për të cilën zhvilloi një veprimtari të gjerë në qytet dhe në fshatra. Në
Tiranë një komitet i tillë (me emrin “Shoqëria mirëbërëse”) dhe komisioni që
doli prej tij, i drejtuar nga Refik bej, Abdi bej dhe Fuat bej Toptani, mori
përsipër mbajtjen e rendit e të qetësisë në vend, si edhe kujdesin për futjen e
gjuhës shqipe në shkollat shtetërore dhe për hapjen e shkollave shqipe. Në
vilajetin e Kosovës, për shkak të gjendjes së acaruar politike, xhonturqit
ngritën komitetet osmane të “Bashkim e Përparimit”, vetëm në ndonjë qendër si
në Shkup e në Ferizaj, ndërsa në shumicën e qyteteve të tjera të kësaj province
formuan komisione të përzjera, në të cilat merrnin pjesë përfaqësues të parisë
së vendit dhe të komiteteve të turqve të rinj. Megjithatë, ata arritën ta
kthejnë Komitetin “Bashkim e Përparim” të Shkupit në një organ të rëndësishëm
qeveritar për gjithë këtë provincë.
Revolucioni
xhonturk dhe shpallja e kushtetutës krijuan kushte disi të favorshme për
zhvillimin e lëvizjes shqiptare e sidomos të asaj kulturore-kombëtare. Në
rrethana të tilla, kur edhe shqiptarët ende nuk e kishin humbur besimin te
regjimi i ri kushtetues dhe shpresonin se në kushtet e tij do të përmbushnin
aspiratat e tyre kombëtare, pothuajse të gjitha forcat politike shqiptare u
bashkuan në mendimin se lëvizja kombëtare duhej të zhvillohej duke respektuar
këtë regjim, duke përfituar prej lirive të shpallura prej tij dhe pa shtruar si
qëllim të afërm përmbysjen e tij me anën e dhunës, me rrugën e kryengritjes së
armatosur. Shumica e veprimtarëve të lëvizjes kombëtare brenda e jashtë vendit
dhe organet e shtypit atdhetar, e quanin të dobishme që shqiptarët të
shfrytëzonin liritë që u dha kushtetuta për të zhvilluar në mënyrë legale
lëvizjen kulturore-kombëtare, për të hapur shkolla shqipe në tërë vendin, për
të përhapur me të gjitha mjetet mësimin e gjuhës shqipe dhe për lëvrimin e saj
të mëtejshëm. Zhvillimi i lëvizjes kulturore shihej si një nga mjetet më të
rëndësishme për ngritjen e ndërgjegjes politike të popullit dhe për forcimin e
bashkimit kombëtar të shqiptarëve.
Megjithatë,
edhe në këto kushte u vunë re dallime ndërmjet atdhetarëve shqiptarë, me
pikëpamje radikale dhe atyre të krahut të moderuar, që u shprehën në qëndrimet
e ndryshme ndaj objektivit kryesor të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, ndaj luftës
politike për autonominë e Shqipërisë, që kundërshtohej me ashpërsi nga
xhonturqit.Të parët theksonin se kishte një dallim thelbësor midis synimeve të
turqve të rinj, që përpiqeshin të ruanin sundimin osman në Shqipëri, dhe
aspiratave të shqiptarëve për çlirimin kombëtar, midis asaj që ishte arritur
pas fitores së revolucionit dhe programit themelor të lëvizjes shqiptare,
formimit të një Shqipërie autonome. Ky krah radikal i Lëvizjes Kombëtare
Shqiptare, ndonëse këmbëngulte për të shfrytëzuar liritë e shpallura
kushtetuese në të mirë të lëvizjes për zhvillimin e arsimit e të kulturës
shqiptare, nuk e shihte këtë si një qëllim të fundit, por si një mjet për
arritjen e objektivit themelor të lëvizjes shqiptare, të autonomisë së
Shqipërisë dhe të çlirimit të saj nga robëria osmane. Disa ditë pas shpalljes
së kushtetutës, më 31 korrik 1908 gazeta “Kombi” shkruante se “dëshira dhe
mejtimi i çdo shqiptari duhet të jetë vetëqeverimi dhe storasja (shpallja -
shën. i aut.) e një konstitucie kombëtare, e një shteti shqiptar. Atje duhet të
drejtohen të gjitha veprimet tona”. Në shkrimet e botuara në gazetën “Shkopi”
(15 nëntor 1908) u bëhej thirrje shqiptarëve të hapnin shkolla shqipe, por të
kërkonin edhe të drejtat e tyre politike, njohjen e kombit shqiptar nga qeveria
osmane dhe të punonin për vetëqeverimin e Shqipërisë. Këto qarqe atdhetare i
mbaheshin pikëpamjes se kërkesat politike, siç ishin ajo e njohjes së kombit
shqiptar dhe e autonomisë, nuk mund të plotësoheshin në kuadrin e bashkëpunimit
me xhonturqit, që i kundërshtonin ato, por vetëm me një zhvillim dhe organizim
të pavarur të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Ngjarjet e mëvonshme treguan se
edhe në luftën për të siguruar lirinë e shkollës e të shkrimit shqip, që
përbënin një nga të drejtat më elementare njerëzore e kombëtare, shqiptarët do
të ndesheshin me kundërshtimin dhe me dhunën e turqve të rinj.
Krahu
i moderuar i lëvizjes kombëtare të periudhës së pasrevolucionit xhonturk, i
mbahej pikëpamjes se shqiptarët në këto kushte të reja nuk duhej të shtronin
kërkesa politike, por të kufizoheshin vetëm me kërkesa humanitare, arsimore e
kulturore, të punonin për të përhapur arsimin në Shqipëri nëpërmjet klubeve,
gazetave e shkollave shqipe, të paktën për një periudhë 10-20- vjeçare. Këto
parashikohej të arriheshin nëpërmjet një bashkëpunimi të plotë e pa kushte me
xhonturqit. Qëndrime të tilla u shprehën nga atdhetarë të këtij grupimi në
organet e ndryshme të shtypit shqiptar, por sidomos në gazetën “Liria”
(Selanik, 1908-1910), të drejtuar nga Mithat Frashëri, drejtor për çështjet e
jashtme të vilajetit të Selanikut, e cila u bë zëdhënëse e këtij krahu të
moderuar. Në shkrimet e botuara në këtë gazetë pas revolucionit (më 17 korrik e
21 korrik, më 18 gusht e 18 tetor 1908 etj.), theksohej se shqiptarët do të
përmbushnin kërkesat e tyre arsimore e kulturore dhe “do të shijonin frytet e
kulturës së sotme, nëse do të hynin në komunitet me turqit” dhe “do të
bashkëpunonin me xhemijetin (Komitetin “Bashkim e Përparim”), i cili i do të
mirën dhe i jep të drejta çdo kombi”; “se shqiptarët dhe xhonturqit nuk i
ndante asgjë”, se ata kishin “qëllime e dëshira të njëjta” dhe se përparimi i
Shqipërisë nuk do të arrihej “pa ndihmën e mirëdashjen e qeverisë turke”.
Në
të vërtetë turqit e rinj pas ardhjes në fuqi hoqën dorë nga premtimet, që u
kishin bërë shqiptarëve për t’u dhënë të drejtën e autonomisë. Në çështjen
kombëtare ata mbajtën qëndrim të hapur shovinist. Përballë prirjeve autonomiste
të popujve të shtypur, xhonturqit vunë doktrinën e “osmanizmit”, e cila ishte
shpallur në kushtetutën e vitit 1876 (Neni 8) dhe u përfshi pastaj edhe në
programin, që Komiteti Qendror “Bashkim e Përparim” miratoi në mbledhjen e
mbajtur në Selanik, në ditët e para të shtatorit të vitit 1908. Me ndihmën e
kësaj doktrine, që i shpallte të gjithë shtetasit e Perandorisë “osmanllinj”
dhe si të tillë gjoja të barabartë para ligjit, turqit e rinj synonin të
mohonin ekzistencën e popujve të tjerë e të çështjes kombëtare në Turqi dhe të
mos u njihnin kombësive joturke të drejtat më elementare. Ata shpallën gjuhën
turke si gjuhë zyrtare e të detyrueshme në organet shtetërore e në shkollat.
Doktrina e osmanizmit tregoi se xhonturqit do të vijonin politikën e vjetër të
asimilimit të popujve të shtypur, të turqizimit të tyre. Një politikë e tillë i
ktheu në fraza boshe parimet e mëdha demokratike të shpallura nga xhonturqit
gjatë revolucionit: “Liri”, “Barazi”, “Vëllazëri” dhe “Drejtësi”. Në rrethana
të tilla qysh në periudhën e parë të pasrevolucionit dolën në shesh
kontradiktat ndërmjet Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, synimeve të saj për
vetëqeverisjen e vendit, madje edhe kërkesave të saj më të thjeshta
kulturore-kombëtare dhe pushtetit të turqve të rinj, që synonin të ruanin me
çdo mjet sundimin e tyre mbi shqiptarët e popujt e tjerë dhe tërësinë e
Perandorisë Osmane. Në këto orvatje turqit e rinj u përkrahën nga kategori të
caktuara të shoqërisë shqiptare, nga paria konservatore, e lidhur me interesa
ekonomikë e politikë me këtë Perandori, nga nëpunës të aparatit shtetëror,
rrethe burokratike-ushtarake etj. Ata u përpoqën gjithashtu të tërhiqnin pas
vetes edhe veprimtarët e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare dhe veçanërisht
përfaqësuesit e krahut të saj të moderuar.
Klubet
kombëtare (1908)
Atdhetarët
rilindës, pa marrë parasysh pengesat që nxirrnin xhonturqit, duke e vlerësuar
gjithnjë si detyrë kryesore luftën për çlirimin e Shqipërisë nga zgjedha turke,
shfrytëzuan mundësitë legale që u krijuan pas shpalljes së kushtetutës për të
organizuar në përmasa mbarëshqiptare lëvizjen politike-kulturore, për ngritjen
e mëtejshme të ndërgjegjes kombëtare dhe për bashkimin e popullit. Për këtë
qëllim menjëherë pas revolucionit u ngritën klubet kombëtare, që u shtrinë në
qytetet e në fshatrat e vendit dhe në qendra të tjera të Perandorisë ku kishte
shqiptarë, filloi ngritja e shkollave shqipe, dhënia e mësimit të gjuhës amtare
në shkollat e huaja në Shqipëri dhe u bënë përpjekje për miratimin e përdorimin
e një alfabeti të vetëm për gjuhën shqipe. Më 31 korrik 1908 u themelua klubi
“Bashkimi” i Manastirit, me kryetar Fehim Zavalanin që sapo ishte liruar nga
internimi, nënkryetar Gjergj Qiriazin dhe sekretar Naum Naçin. Ishte ndër
klubet më të mëdha dhe më të rëndësishme, që luajti një rol të veçantë në
formimin e klubeve të tjera dhe në zhvillimin e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare në
periudhën e regjimit xhonturk.
Menjëherë
pas themelimit të tij, klubi i Manastirit dërgoi në qytetet e tjera të vendit
emisarët e vet për të propaganduar idetë kombëtare të shqiptarëve, siç ishin
bashkimi i vilajeteve të Shqipërisë dhe ruajtja e tërësisë së saj. Në
shembullin e tij dhe me nismën e atdhetarëve, u formuan në muajt gusht-shtator
1908 klubi i Korçës, i Vlorës, i Elbasanit, i Shkodrës, i Shkupit (“Klubi
arsimor shqiptar”), i Kumanovës, i Tetovës, i Beratit, i Selanikut, i
Stambollit, i Pogradecit, i Janinës, i Filatit. Në periudhën e mëvonshme u
ngritën klubet shqiptare në qytetet dhe në qendrat e tjera të Shqipërisë, në
Tiranë, Durrës, Gramsh, Gjirokastër, Ohër, Strugë, Gjilan, Dibër, Vuçiternë,
Tepelenë, Delvinë, Filat, Follorinë, Kurvelesh, Përmet, Pogon, Konicë, Negovan,
Bellkamen etj. Në gjithë Shqipërinë u ngritën atëherë më shumë se 40 klube.
Klubet ishin organizata të gjera demokratike, të cilat përfshinin në gjirin e
tyre përfaqësues të shtresave të ndryshme të popullsisë. Në klube merrnin pjesë
intelektualë, nëpunës të aparatit shtetëror e mësues shkollash, përfaqësues të
borgjezisë qytetare, të prodhuesve e të tregtarëve të vegjël të qytetit e të
fshatit, të bejlerëve-çifligarë, të oficerëve, si edhe të parisë të lidhur me
sunduesit osmanë. Ato bashkonin në gjirin e tyre të gjitha rrymat politike të
lëvizjes kombëtare, si atdhetarët me pikëpamje radikale, ashtu edhe të
moderuarit, ndërsa në udhëheqjen e tyre zotëronin intelektualët e dalluar edhe
më parë për veprimtari atdhetare. Klubet nuk kishin një program të vetëm e të
përbashkët. Por statutet e tyre (si “Kanonizma e ligj’e klubit të shqiptarëve
në Manastir”, Sofje, 1908; Kanonizma e klubit të “Diturisë shqip” në Korçë,
1908; Kanonizma e klubit të Gjirokastrës “Drita”, 1908; “Rregullore e shoqërisë
së shqiptarëve në Janinë”, 1908 etj.), ndonëse ishin të veçanta për secilin
klub, kishin një përmbajtje të përbashkët, që i afronte klubet si organizata të
njëjta kombëtare. Pothuajse në të gjitha këto statute kërkohej që kombi
shqiptar të gëzonte të gjitha liritë që garantoheshin nga një regjim
kushtetues, si edhe të drejtën e mësimit të gjuhës amtare; vihej si detyrë të
punohej për bashkimin e kombit shqiptar, për “të ndriturit e tij duke përhapur
dituritë”, për përhapjen e arsimit në gjuhën shqipe dhe për lëvrimin e saj, për
ngritjen kulturore të popullit duke hapur shkolla, shtypshkronja dhe duke
botuar gazeta e libra.
Për
të mos u dhënë shkas xhonturqve të mbyllnin klubet që vepronin në mënyrë
legale, atdhetarët theksonin se, duke punuar për interesat e veçantë të kombit
shqiptar, ata do të vepronin gjithashtu në pajtim me “qëllimet e larta” të
Komitetit “Bashkim e Përparim”. Ky qëndrim u përfshi në shumë nga statutet e
tyre, ndërsa pothuajse në të gjitha ato thuhej se klubet “nuk do të përziheshin
në çështjet politike”. Në të vërtetë, shumica e klubeve mori pjesë aktive në
tërë jetën politike të vendit dhe mbrojti me vendosmëri interesat kombëtarë të
popullit shqiptar. Klubet gëzonin përkrahjen e popullit që i quante ato si
organet e veta në luftën për përmbushjen e aspiratave kombëtare. Në mjaft raste
popullsia njihte më shumë autoritetin e klubeve, sesa atë të administratës
osmane.
Në
periudhën e parë pas revolucionit xhonturqit nuk guxuan të dilnin haptazi
kundër klubeve, madje u detyruan për një kohë “të pajtoheshin” me zhvillimin e
lëvizjes kulturore-arsimore shqiptare. Në këtë qëndrim të Komitetit “Bashkim e
Përparim” ndikuan faktorë të tillë politikë, si gjendja e nderë në Shqipëri pas
shpalljes së kushtetutës, roli i madh që luajtën shqiptarët në Revolucionin e
korrikut të vitit 1908 dhe fakti që turqit e rinj nuk e kishin stabilizuar ende
diktaturën e tyre ushtarake. Ndërkaq, turqit e rinj shtypën me rreptësi çdo
prirje të lëvizjes shqiptare për autonominë a për pavarësinë e Shqipërisë, që
nuk munguan të shfaqeshin edhe në këto kushte, ndërsa në ato raste, kur gjetën
mbështetjen e forcave turkomane vendase, ata u munduan të pengonin formimin e
klubeve shqiptare. Kështu, themelimi i klubit “Bashkimi” në Elbasan u arrit pas
një konflikti ndërmjet atdhetarëve shqiptarë e xhonturqve, që përkraheshin nga
elementët turkomanë. Në Tiranë e në Durrës xhonturqit, duke pasur përkrahjen e
disa klerikëve fanatikë dhe të elementëve konservatorë turkomanë, penguan për
një kohë themelimin e klubeve shqiptare, që u arrit pas qëndresës së vendosur
të popullit kundër klubit të oficerëve dhe komiteteve xhonturke të këtyre
qyteteve. Ngritja e klubit “Labëria” në Vlorë u arrit gjithashtu pasi u
kapërcyen pengesat që nxorën xhonturqit dhe paria turkomane e këtij qyteti. Në
Shkodër në vjeshtën e vitit 1908 xhonturqit, të mbështetur edhe në ulematë e në
disa hoxhallarë fanatikë e turkomanë, shpërndanë për një kohë klubin e këtij
qyteti dhe kundërshtuan të gjitha kërkesat për ngritjen e shoqërive kulturore
shqiptare. Këtu Komiteti “Bashkim e Përparim” dhe ushtarakët xhonturq arrestuan
më 26 gusht 1908 atdhetarin Dervish Hima, që sapo ishte kthyer në Shkodër nga
internimi, për shkak se kundërshtoi propagandën xhonturke, që i shpallte
shqiptarët “osmanllinj” dhe mbrojti idenë e një Shqipërie të lirë e të pavarur.
Ndërkaq turqit e rinj, qysh në fillim, duke u mbështetur në elementët e
moderuar, si edhe në ata turkomanë, si Arif Hiqmeti (nënkryetar i klubit të
Selanikut) me shokë, arritën të ushtronin një ndikim të fuqishëm në dy nga
klubet më të rëndësishme shqiptare, në atë të Stambollit e të Selanikut, dhe u
përpoqën që me anën e tyre të vinin nën kontrollin e vet të gjitha klubet, si
dhe vetë lëvizjen kombëtare. Por shumica e atdhetarëve shqiptarë nuk ra pre e
kësaj veprimtarie, i dënoi këto orvatje të xhonturqve dhe nuk u pajtua me ata
shqiptarë që bashkëpunuan me ta. Kësaj periudhe i përket pamfleti i Andon Z.
Çajupit “Klubi i Selanikut”, në të cilin fshikullohet rëndë bashkëpunimi i
drejtuesve të këtij klubi me xhonturqit.
Si
lëvizja kombëtare, ashtu edhe klubet nuk e humbën karakterin e vet luftarak e
të pavarur. Të ndodhur nën vëzhgimin e vazhdueshëm të autoriteteve osmane,
klubet e kishin gjithnjë më të vështirë të zhvillonin legalisht e haptazi
veprimtarinë e tyre politike-kombëtare. Për këtë arsye pranë tyre u krijuan
komitete të fshehta, të cilat merreshin me propagandën kundërosmane dhe me
organizimin e luftës për autonominë e vendit. Nga komitetet e para të fshehta
ishte ai që u themelua në Vlorë në fund të gushtit 1908, si organ drejtues i
“Lidhjes kombëtare për përkrahjen e shkollave shqipe”. Ky komitet, i përbërë
kryesisht nga ushtarakë, propagandonte “idetë e pavarësisë” dhe kishte si
qëllim të parë organizimin e “një aksioni energjik për formimin e një Shqipërie
autonome”. Për këtë arsye ai u shpërnda me ashpërsinë më të madhe nga
xhonturqit. Një komitet i tillë i fshehtë u formua në vjeshtën e vitit 1908
pranë klubit “Bashkimi” të Manastirit. Ky klub dërgoi njerëz për themelimin e
komiteteve të fshehta në qytetet e vilajeteve të Manastirit e të Kosovës. Në
nëntor të vitit 1908 komitetet e fshehta vepronin në Korçë, në Kolonjë e në
fshatrat përreth, në Follorinë, në Kozhanë, në Selfixhe, në të gjitha qytetet e
vilajetit të Janinës, në Gjakovë, në Shkup dhe në qendrat e tjera të vilajetit
të Kosovës. Më 7 dhjetor të vitit 1908 konsulli austriak në Manastir njoftonte
Vjenën se “komitete të tilla të fshehta qenë ngritur tanimë në çdo qytet dhe
fshat të Shqipërisë”.
Me
nismën e veprimtarit të njohur të lëvizjes kombëtare Themistokli Gërmenji,
Komiteti i fshehtë i klubit të Manastirit vendosi lidhje me komitetet e fshehta
maqedone dhe bashkëpunoi me to për të siguruar armë. Komitetet e fshehta
ndiqnin qëllime të rëndësishme politike, punonin për ngritjen e ndërgjegjes
kombëtare të popullit dhe për të bashkuar, nën drejtimin e tyre, gjithë
shqiptarët që ishin të gatshëm të kundërshtonin regjimin xhonturk dhe të
siguronin në momentin e përshtatshëm autonominë e Shqipërisë. Me veprimtarinë e
tyre klubet dhe komitetet e fshehta luajtën një rol të rëndësishëm në organizimin
e lëvizjes kombëtare në këtë fazë të re të zhvillimit të saj. Me nismën e
klubeve, për herë të parë në historinë e vendit, filluan të botoheshin brenda
në Shqipëri dhe në disa qytete të tjera të Perandorisë gazeta në gjuhën shqipe.
Në Korçë dolën njëra pas tjetrës gazetat: “Korça” (1908-1910), nën drejtimin e
Sami Pojanit; “Lidhja Orthodokse” (1909-1910) dhe “Koha” (1911-1912), nën
drejtimin e Mihal Gramenos; në Manastir “Bashkim’i Kombit” (1909, 1910), nga
Fehim Zavalani dhe më pas “Drita” (1911-1912), nga Mustafa Hilmi Leskoviku; në
Shkup “Shkupi” (1911-1912), nën drejtimin e Jashar Erebarës; në Janinë “Zgjim’i
Shqipërisë” (1909-1910), nga Abdyl Hakiu; në Elbasan “Tomori” (1910), nga Lef
Nosi dhe organe të tjera. Nga organet kryesore të shtypit shqiptar ishin
gjithashtu “Lirija” në Selanik (1908-1910), nga Mithat Frashëri; “Shqipëtari”
në Stamboll (1909-1911), nga Dervish Hima etj. Pranë klubit të Manastirit e
klubeve të tjera u ngritën shtypshkronja për botimin e gazetave dhe të librave
shqip. Jashtë Shqipërisë vijuan të botoheshin organe të tilla të rëndësishme të
shtypit atdhetar shqiptar, si “Shqypeja e Shqypenis” (1909-1911) në Sofje, nën
drejtimin e Josif Bagërit “Shkopi” (1907-1908) dhe “Rrufeja” (1909-1910) në
Egjipt, “Dielli” (1909-1910) në Boston, “Liri e Shqipërisë” (1911-1915) në
Sofje etj. Në vitet 1908-1912 në Shqipëri dhe jashtë botoheshin më shumë se 35
organe të shtypit shqiptar.
Në
organet e shtypit gjetën pasqyrim problemet dhe ngjarjet kryesore të lëvizjes
kombëtare të viteve 1908-1912. Ato u bënë propaganduese të ideve kombëtare dhe
mbrojtëse të programit politik të kësaj lëvizjeje. Shumica e tyre edhe në
gjendjen e re të krijuar pas shpalljes së kushtetutës, quante si detyrë
themelore të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare luftën për çlirimin e Shqipërisë dhe
për krijimin e shtetit kombëtar shqiptar. Gazeta “Kombi” shkruante për “çporjen
e xhonturqve dhe për vetëqeverisjen e Shqipërisë” (24 korrik 1908); “Korça”
parashtronte hollësisht kërkesën e formimit të një shteti autonom shqiptar duke
bashkuar katër vilajetet shqiptare në një të vetëm, me kryeqytet Ohrin ose
Manastirin, me gjuhën shqipe si gjuhë zyrare, me një vali të emëruar nga
Stambolli dhe me nëpunës, ushtri e oficerë shqiptarë (18 shkurt dhe 14 shtator
1909). Ideja e formimit të një shteti autonom shqiptar, të një “Shqipërie për
shqiptarët” propagandohej edhe nga gazeta të tilla, si “Dielli”, “Bashkim’i
Kombit” etj.
Me
shkrimet e botuara, në vitet 1909-1910, kur xhonturqit iu kundërvunë në përmasa
më të gjera lëvizjes kulturore-kombëtare shqiptare, filluan të mbyllnin
shkollat shqipe dhe po u impononin shqiptarëve alfabetin arab, organet e
shtypit atdhetar protestuan kundër kësaj politike obskurantiste dhe shoviniste
të Komitetit “Bashkim e Përparim”. “Dielli” shkruante në ato ditë se “sot
punërat në Shqipëri janë më keq se në kohërat e Abdyl Hamitit dhe se gjuha
shqipe ndiqet më tepër se kurrë ndonjëherë” dhe u bënte thirrje shqiptarëve “të
bashkoheshin dhe të zinin luftën e vërtetë kundër armiqve të kombit tonë,
luftën e fundit kundër xhonturqve” (17 shtator 1909). Organe të tilla të
shtypit, si “Shqypeja e Shqypenis”, “Korça”, “Dielli”, “Shqipëtari” etj.,
pasqyruan hap pas hapi konfliktin e madh që shpërtheu në fillim të vitit 1910
për çështjen e alfabetit të gjuhës shqipe, botuan një varg shkrimesh për
mbrojtjen e kulturës shqiptare, si edhe dhjetëra protesta, që iu dërguan
parlamentit e qeverisë turke nga mësuesit atdhetarë, nga nxënësit e shkollave
dhe nga mitingjet që u mbajtën në fillim të vitit 1910. Gazeta “Korça” shkruante
më 18 shkurt se me këto mitingje populli shqiptar “tregoi gatishmërinë e tij
për të mbrojtur shkronjat e veta qoftë edhe me gjak po të ishte nevoja”. Me
shkrimet e tij shtypi shqiptar u bë paralajmëtar i konfliktit të madh