Shqipëria në fillim të
Luftës së Parë Botërore (1914-1915)
Lufta e Parë Botërore filloi në korrik 1914, me sulmin e Austro-Hungarisë
kundër Serbisë. Së shpejti në këtë luftë u përfshinë dy blloqet kundërshtare,
Antanta (Franca,
Britania, Rusia) dhe Lidhja Trepalëshe (Austro-Hungaria,
Gjermania), pa Italinë e cila në fillim mbeti neutrale. Gjatë viteve 1914-1917,
në këtë luftë hynë dhe një mori shtetesh të mëdha (SHBA-1917 dhe Japonia)
e të vogla, me ç’rast lufta mori përmasa botërore. LIB preku dhe viset
shqiptare. Shqipëria mbetej gjithmonë në qendër të disa interesave politike dhe
të synimeve për hegjemoni në gjithë rajonin e Adriatikut dhe më gjerë në
Ballkan. Shqipëria u kthye shpejt në një shesh luftimesh që shkaktuan në viset
shqiptare anarki, mjerim dhe gjakderdhje. Çdo përpjekje për të ruajtur
atë çka ishte arritur, pra pavarësinë dhe njësinë politike territoriale, haste
në forcën brutale të armëve. Është shumë vështirë të ndjekësh lëvizjet e
trupave të huaja në territoret shqiptare, të cilat u bënë shesh lufte. Nëse si
pikënisje marrim largimin e princ Vidit nga Shqipëria, 3 shtatorin 1914,
konstatojmë se trupat e rregullta të ushtrisë greke që nga gushti 1914 kishin
pushtuar krahinat e Shqipërisë jugore që kishin shpallur “autonominë e Vorio
Epirit” madje kishin avancuar.
Në tetor 1914, Italia, nën pretekstin e garantimit të viseve shqiptare sipas
vendimeve të Ambasadorëve të Konferencës së Londrës, si kundërveprim ndaj
ushtrive pushuese greke, pushtoi Sazanin, kurse në dhjetor 1914, Vlorën. Ky akt
ishte dhunimi i parë i vendimeve të Konferencës së Londrës nga Fuqitë e Mëdha.
Italia e kishte shpallur veten juridikisht neutrale pasi ishte shkëputur nga
Aleanca tripalëshe. Nën pretekstin se A-H nuk e kishte pyetur kur i kishte
shpallur luftë Serbisë dhe se Aleanca tripalëshe kishte karakter mbrojtës dhe
jo sulmues, Italia ishte larguar nga Aleanca. Në fakt arsyet ishin politike.
Italia synonte që nëpërmjet neutralitetit të ngrinte hap pas hapi kërkesat dhe
pretendimet e saj. Dhe është fakt që Italisë po i bëheshin lëshime dhe premtime
të konsiderueshme nga të dy krahët: A-H dhe Antanta. (A-H i bëri lëshime
Italisë për Shqipërinë, por jo për irridentën italiane, për viset italiane në
Austri).
Por këtë premtim ia bënë Italisë shtetet e Antantës. Më 26 prill 1915, midis
Anglisë, Francës, Rusisë dhe Italisë u nënshkrua në Londër një Traktat i
fshehtë, që njihet me emrin “Traktati i Fshehtë i Londrës”. Sipas Traktatit:
- Italia hynte në Luftë dhe
rreshtohej përkrah Antantës.
- Italia fitonte “sovranitetin e
plotë mbi Vlorën, mbi ishullin e Sazanit dhe mbi një territor aq të gjerë sa të
siguronte mbrojtjen e këtyre pikave”.
Gjithashtu bëhej dhe “ndarja e plaçkës”:
- Italia merrte disa toka që do t’i
shkëputeshin A-Hungarisë (ëndrra e vjetër e irredentizmit italian, si Istria,
Tripoli, Dalmacia).
- Në shkëmbim të tokave të mësipërme,
Italia lejonte që viset shqiptare në veri dhe në jug t’i jepeshin Serbisë,
Malit të Zi dhe Greqisë.
- Pjesa e cunguar që mbetej në
Shqipërinë e Mesme, do të formonte “një shtet të vogël autonom e të
neutralizuar”. Italia fitonte të drejtën për ta përfaqësuar atë në marrëdhëniet
me jashtë. Pra, protektorat italian mbi Shqipërinë. Është karakteristike se
këtë Traktat e firmosën pikërisht ata personalitete që kishin firmosur vendimet
e Londrës për Shqipërinë. Në pikëpamje juridike vendimet e 1913-1914 garantonin
pavarësinë dhe unitetin territorial të Shqipërisë. Kurse Traktati i Fshehtë i
Londrës i konsideronte aktet e Konf Ambasadorëve si të paqëna e të pavlefshme.
Zgjidhjen për këtë situatë e dhanë zhvillimi i veprimeve ushtarake dhe
kundërveprimi i Lëvizjes Kombëtare shqiptare. Në maj 1915, pas nënshkrimit të
Traktatit, Italia del nga neutraliteti dhe i shpall luftë A-H. Në qershor 1915,
pikërisht pas Traktatit të Fshehtë të Londrës, trupat serbe-malazeze hynë
në viset veriore, lindore e verilindore të Shqipërisë dhe marshuan drejt
Shqipërisë së Mesme, ku i erdhën në ndihmë dhe Esad Toptanit, që ishte i
rrethuar nga kryengritësit e Haxhi Qamilit. Gjatë verës 1915, forcat malazeze
futën në dorë Shkodrën dhe ekzekutuan një numër të madh të patriotëve
shqiptarë: Çerçiz Topullin, Mustafa Qullin, Dedë Gj Lulin etj. Por nën
presionin e Fuqive të Antantës, ushtria malazeze u tërhoq dhe në Shkodër
u vendosën forcat ndërkombëtare. Edhe Serbia shkeli pjesë të Shqipërisë
Veriore. Por ofensiva e forcave A-H i largon ato nga Shqipëria. Së bashku me
trupat serbe u largua nga Shqipëria edhe E. Toptani, pushteti i të cilit nuk
kishte bazë të brendshme, por mbështetej te Serbët dhe Italianët.
2. Zonat e pushtimit gjatë Luftës së Parë Botërore
a) Zona e Pushtimit Francez
Në tetor 1916, forcat FRANCEZE të frontit maqedonas, (të LINDJES - Selanik),
pushtuan Korçën me rrethinë dhe larguan prej andej grekët. Francezët nga
kontaktet që patën me figura përfaqësuese të Korçës, shpejt e kuptuan se
popullsia e Korçës ishte kundër grekëve të Athinës (ruajalistëve, përkrahësve
të mbretit), grekërve të Selanikut (Venizellistëve) apo kundër italianëve, si
dhe kundër Esadit i cili kishte krijuar një “qeveri shqiptare në mërgim”.
Francezët (koloneli Dekuan, komandanti i trupave franceze), hynë në kontakt me
patriotët shqiptarë të Korçës, Themistokli Gërmenjin, Sali Butkën dhe me
përfaqësues të tjerë dhe më 10 dhjetor 1916, lidhën me ta (një Përfaqësi prej
14 vetësh) një Protokoll në bazë të cilit:
• formohej “Krahina autonome e
Korçës”. KAK përfshinte Korçën dhe qendrat përreth.
• Krahina do të administrohej nga
shqiptarë, ndonëse nën mbrojtjen e autoriteteve ushtarake franceze.
• Si organi kryesor i administratës
autonome krijohej një Këshill prej 14 anëtarësh, i cili nga njëra anë duhej të
ushtronte “kontrollin mbi të gjitha shërbimet publike” dhe nga ana tjetër duhej
të siguronte lidhje të rregullta me komandën franceze.
• Protokolli parashikonte krijimin e
xhandërmarisë “polici për ruajtjen e rendit të brendshëm”, si dhe të një trupi
tjetër xhandërmarie, të quajtur “xhandërmarija e lëvizshme shqiptare”, që do të
ruante pavarësinë e territorit dhe lirinë e banorëve.
Nga pikëpamja thjesht formale, Protokolli ishte akti i vetëm gjatë gjithë
periudhës së Luftës IB, në të cilën Lëvizja Kombëtare Shqiptare ka dalë si
subjekt, si palë në raport me palët ndërluftuese. Përsa i takon përmbajtjes,
Protokolli kishte rëndësi edhe më të madhe sepse përmbante vëllimin më të madh
të të drejtave të popullsisë shqiptare në kohë lufte dhe në përgjithësi
parafiguronte një sistem politik, i cili në mbarim të luftës mund të jepte më
tepër shanse për realizimin e së drejtës së vetëvendosjes dhe rrjedhimisht të
rimëkëmbjes së pavarësisë shqiptare. Protokolli njohu përkatësinë etnike
shqiptare të Korçës dhe krahinës përreth. Përfitimi ishte i dyanshëm: Për
shqiptarët –politik, kurse për francezët-ushtarak, ruajtja e qetësisë. KAK
është jo vetëm shprehje e patriotizmit të popullit të Korçës, por edhe një
vullnet pozitiv i ushtarakëve francezë që arritën ta kuptojnë vullnetin
kombëtar e politik të shqiptarëve për vetëqeverisje. Si rezultat i këtij
mirëkuptimi, u lejua:
• gjuha shqipe të ishte gjuhë
zyrtare.
• U hapën shkolla shqipe të
përbashkëta, pa dallim feje, në vend të shkollave në gjuhën greke. Grekët ishin
sjellë shumë keq me shqiptarët dhe i kishin mbyllur shkollat që më 1912.
• U përdor flamuri kombëtar i
shqiptarëve, flamuri i Skënderbeut, edhe pse këtij i bashkëngjiteshin shiritat
tringjyrësh të flamurit francez.
Shpejt u bë e qartë se autonomia e Korçës nuk ishte thjesht një autonomi
lokale, shprehje e tendencave separatiste provinciale. Patriotët shqiptarë e
quajtën Krahinën autonome të Korçës –Republika autonome e Korçës dhe e
konsideronin atë si bërthama dhe modeli i organizimit të Shqipërisë së ardhme.
Ushtarakët francezë në Korçë ishin më realistë se Parizi zyrtar që e quante
Republikën e Korçës “një incident”. Duhet shënuar se autonomia e Korçës pati
impakt edhe në zonat e tjera të pushtuara, në zonën A-H dhe zonën italiane, të
cilat reaguan në mënyra konkurruese, por nuk e arritën dot statusin e Korçës.
Zona e pushtimit Austro-hungarez (1916-1918)
Në nëntor-dhjetor 1915, A-H ndërmori ofensivën kundër forcave serbe dhe i dëboi
ato nga territori i Shqipërisë nëpërmjet bregdetit Adriatik. Ushtritë A-H
okupuan brenda disa javësh Shqipërinë veriore dhe të Mesme. Në janar 1916,
forcat ushtarake austro-hungareze përfunduan pushtimin e Shqipërisë Veriore dhe
të Mesme, ku edhe u krijua zona e pushtimit austro-hungareze (1916-1918).
Patriotët shqiptarë e konsideronin A-H si faktorin mbështetës të pavarësisë së
Shqipërisë, e në këtë kontekst dhe pushtimin A-H si të keqen më të vogël. Ata
shpresonin të gjenin tek autoritetet pushtuese A-H mirëkuptimin për të krijuar
një bërthamë të administratës kombëtare për të hedhur themelet e shtetit të ri
shqiptar që do të rimëkëmbej pas mbarimit të luftës, ndoshta edhe me kufij të
rivendosur etnikë. Vetë autoritetet A-H nuk i kursyen deklaratat se kishin
ardhur si “miq” të Shqipërisë. Kjo edhe për të mos i hedhur shqiptarët në
kampin kundërshtar. Kështu
• në Shkodër u krijua një Këshill
Administrativ Civil i përbërë nga shqiptarë, dhe i kryesuar nga ish
përfaqësuesi A-H i KNK. Ky Këshill ishte i përbërë nga disa drejtori, si
drejtoria e arsimit, financave dhe e drejtësisë.
• U organizua dhe administrata në
bazë dhe kuadri i saj ishin nëpunësit shqiptarë brenda kufirit të Shqipërisë së
1913 dhe matanë këtyre kufijve.
• U hapën shkolla shqipe,
• u lejua ngritja e flamurit
shqiptar,
• u formua “Komisia Letrare” e
drejtuar nga Aleksandër Xhuvani dhe Luigj Gurakuqi, e cila luajti rol në
lëvrimin e gjuhës shqipe, në përparimin arsimor dhe kulturor të kësaj pjese të
Shqipërisë. Në këtë mënyrë edhe në Shqipëri monarkia danubiane njohu autonominë
kulturore të shqiptarëve.
• Në zonën e pushtimit A-H u bënë
ndërtime objektesh publike, sidomos rrugësh, si dhe u hapën miniera të reja.
Iniciativa A-H funksionoi shumë mirë. Por rekrutimi ushtarak, rekuizimet e
shumta si dhe puna angari shkaktoi edhe revolta, siç ishte ajo e popullsisë së
Shkodrës, në prill 1916.
Megjithatë në Vjenë e kuptonin se shqiptarët ishin të shqetësuar për të ardhmen
e vendit të tyre. Më 23 janar 1917, autoritetet austro-hungareze shpallën
“autonominë e gjithë Shqipërisë nën egidën e Monarkisë Dualiste”. Kjo deklaratë
ishte dhe një kundërpërgjigje ndaj nënshkrimit të Protokollit të Korçës të
nënshkruar më 10 dhjetor ndërmjet forcave pushtuese franceze dhe përfaqësuesve
të qytetit të Korçës me rrethe për autonominë e Korçës.
Zona pushtuese italiane
Në fund të vitit 1916, forcat italiane dëbuan forcat greke nga Shqipëria Jugore.
Kështu, Zona pushtuese italiane shtrihej që nga Shkumbini e deri në
Gjirokastër. Italia nuk qëndroi inaktive ndaj përçapjeve të autoriteteve
franceze dhe A-H. Ministria e Jashtme italiane e konsideroi Protokollin e 10
dhjetorit 1916 të autonomisë së Korçës një veprim të njëanshëm, që ishte bërë
pa u konsultuar paraprakisht me Italinë dhe si një shkelje të dispozitave të
Traktatit të Fshehtë të Londrës, 1915, sipas të cilit Italia dhe Franca ishin
palë. Si kundërveprim Italia mori disa masa, lejoi ngritjen e flamurit shqiptar
në disa qendra të Shqipërisë jugore (Gjirokastër, Delvinë, Tepelenë, Leskovik);
lejoi arsimin në gjuhën shqipe, bëri ndërtime publike (rrugë), trajnim të
forcave policore shqiptare etj. Kurse më 3 qershor 1917, në Gjirokastër, autoritetet
italiane të pushtimit shpallën Proklamatën për “Unitetin dhe pavarësinë e
gjithë Shqipërisë nën egidën dhe mbrojtjen e Italisë”.
Proklamata e Gjirokastrës shënon mbizotërimin e atyre qarqeve italiane që ishin
për monopolin italian në Shqipëri, pra kundër “ndarjes së plaçkës” me shtetet
fqinje të Ballkanit. Iniciativa franceze e autonomisë së Korçës shikohej si një
ndërhyrje e pajustifikuar në një zonë të rezervuar për interesat italiane.
Proklamata italiane shkaktoi pështjellim në kancelaritë e Antantës, të cilat
kundërshtuan në mënyrë jo publike (konfidenciale) dhe kërkuan sqarime nga
qeveria italiane, pasi Proklamata “ishte në kundërshtim me marrëveshjen e
Londrës”. Italia kundërshtoi nëpërmjet ministrit të saj të Jashtëm, Sonnino, i
cili u shpreh se
• kjo masë ishte plotësisht e
justifikuar në referencë me shpalljen e autonomisë së krahinës së Korçës.
• Gjithashtu në kushtet kur në
Ballkan po bëheshin përpjekje intensive për krijimin e një shteti të bashkuar
jugosllav, që e nxirrte Serbinë në Adriatik, Shqipëria merrte një rëndësi
ekskluzive për Italinë. Shteti i bashkuar Serbo-Kroato-Slloven do të
zëvendësonte A-H në Adriatik dhe Roma ishte shumë e shqetësuar.
• Ministri i jashtëm italian u shpreh
disa herë në Parlamentin italian se rregullimi i çështjes së Adriatikut pas
Lufte paraqiste një “interes vital” për Italinë, dhe si komponent i çështjes së
Adriatikut ishte dhe Shqipëria. Italia ishte për “pavarësinë e Shqipërisë”,
Pra, në vigjilje të përfundimit të Luftës, Italia ishte për të mos lejuar asnjë
partnership ballkanik ose tjetër lloj. Ajo nuk ishte më për “ndarjen e
plaçkës”.
Megjithëse përfaqëson realizimin më të rëndësishëm të Lëvizjes Kombëtare
Shqiptare, në rrethanat tepër të vështira të okupacionit të vendit nga ushtritë
e palëve ndërluftuese, jetëgjatësia e KAK qe e shkurtër. Pas shtatorit 1917, u
morën një varg masash që çuan brenda pak muajsh në suprimimin e administratës
shqiptare dhe në rikthimin e qytetit dhe të krahinës së Korçës nën një regjim
ushtarak tradicional të trupave franceze.
• Koloneli francez Dekuan, që kishte
ndjekur kursin e vetëqeverisjes së Krahinës u shkarkua nga detyra.
• Kurse Themistokli Gërmenji, që
kishte luajtur një rol jashtëzakonisht të rëndësishëm në organizmin e forcave
të xhandarmërisë dhe të administratës së Krahinës, u dërgua në Selanik për
gjykim dhe u ekzekutua në nëntor 1917.
• Bashkëpunëtorët më të afërt të
Themistokliut u burgosën, u pushuan nga puna dhe disa u internuan.
• Autonomia u cungua pak nga pak,
derisa u arrit në shkurt 1918, kur Protokolli u anulua zyrtarisht dhe në vend
të tij u shpall vendimi i 16 shkurtit 1918. Sipas këtij vendimi administrata e
mëparshme shndërrohej në një administratë ushtarake, ku elementi vendas ishte
më i pakët dhe drejtimi i saj bëhej drejtpërsëdrejti nga gjenerali francez.
Megjithatë francezët nuk vepruan në mënyrë ballkanike, me egërsi të skajshme.
Popullsisë vendase iu lanë disa të drejta të fituara, si flamuri kombëtar,
shkollat shqipe, ndaj të cilave popullsia shqiptare ishte veçanërisht e
ndjeshme. Gjithsesi, ajo që duhet theksuar është që qyteti dhe krahina nuk iu
dorëzua autoriteteve greke, ashtu siç kishte kërkuar qeveria e Athinës. Ato
mbetën nën administratën franceze deri në mbarimin e Luftës, madje edhe pak
kohë më tej.
Gjatë viteve 1917-1918, pati një lloj statusquoje ushtarake ndërmjet trupave
italiane e franceze nga një anë dhe atyre austriake nga ana tjetër. Vetëm
luftime të vogla për pozicione. Vetëm në verë 1918, filluan operacionet në
shkallë të gjerë. Megjithatë fati i luftimeve në territorin shqiptar u vendos
nga luftimet në sektorët e tjerë më të rëndësishëm në Ballkan e në Evropë. Nga
shtator-tetori 1918, ushtria A-H u tërhoq nga viset shqiptare drejt veriut. Në
Shqipërinë e Mesme dhe në një pjesë të Veriut përfituan dhe hynë forcat
italiane, që ndodheshin në Shqipërinë Jugore me qendër në Vlorë. Francezët në
verilindje ua dorëzuan viset shqiptare - forcave të ushtrisë serbe. Në Shkodër
u vendosën forcat ndërkombëtare të komanduara nga gjenerali francez De Furtu.
Lufta e Parë Botërore filloi në korrik 1914, me sulmin e Austro-Hungarisë kundër Serbisë. Së shpejti në këtë luftë u përfshinë dy blloqet kundërshtare, Antanta (Franca,
