Perandoria
Osmane
Perandoria
Osmane (1299 - 1923), është shteti paraardhës i Republikës së Turqisë së sotme
dhe një nga perandoritë më të mëdha të historisë. Përfshinte 22,9 milion km² në
majë të lulëzimit
në shekullin XVI duke mbajtur të pushtuara viset nga Afrika
Veriore, Lindja e Afërt, Kaukazi deri në Evropë. Ishte rivali kryesor i
shteteve evropiane kundër të cilave ndërmori shumë fushata ushtarake. Brenda
perandorisë mbizotëronte rendi ushtarak dhe aristokracia e zgjedhur e padishahut
ose sulltanit, sovranit të shtetit. Kryeqyteti ishte Stambolli
(Konstandinopoja)
Shekujt
XVI dhe XVII ishin kulmi i lulëzimit të kësaj perandorie, ndërsa në shekujt
XVIII dhe XIX luftërat e shpeshta me Rusinë dhe Austro-Hungarinë shënojnë
rënien. Përfshirja në Luftën e Parë Botërore, në krah me fuqitë qendrore,
Austro-Hungarinë dhe Perandorinë Gjermane, osmanëve iu solli shkatërrimin e
plotë të perandorisë së tyre. Lëvizjet nacionaliste turke shpallën Republikën e
Turqisë në territorin e mbetur, i cili kryesisht banohej nga populli turk.
Perandoria
Osmane në shek. XVII-XVIII:
Anglia
e udhëhequr nga qëllimet e saj në luftën kundër shteteve të tjera evropiane,
filloi të mbështesë shtetin osman dhe të ndikojë në politikën e tij të jashtme.
Në sajë të ndihmës së vertete, osmanët në vitin 1645 morën nga venecianët
ishullin e Kretës, qendrën e rëndësishme tregtare në Mesdhe.
Në
mesin e shek XVII, gjendja ndërkombëtare e Perandorisë Osmane u keqësua. Në
mbarim të luftës 30-vjeçare (1689) në Evropë ndodhën një varg ndryshimesh të
mëdha. Franca kërkonte të mbizotëronte në Evropën Qendrore dhe Perëndimore.
Austria, humbjet në Perëndim donte t’i kompensonte në Lindje, duke i marrë
shtetit osman tokat hungareze. Rusia kërkonte Ukrainën, për të cilën ishte
interesuar edhe Polonia.
Në
vitet 70 të shek. XVII shteti osman zhvilloi një luftë të gjatë me Poloninë.
Kjo e fundit u ndihmua nga Rusia. Sulltani u detyrua t’i lëshojë Polonisë afro
2/3 e territorit të Ukrainës, kurse Rusisë Kievin e bregun e majtë të Ukrainës.
Lufta
Osmano-Austriake:
Luftën
më të gjatë shteti osman e zhvilloi me Austrinë. Lufta filloi në vitin 1683.
Pretekst ishte përkrahja që i bëri Austria grupit kundërosman. Ushtria osmane
arrinte mbi 170 000 veta kurse ushtria austro-polake deri 63000 veta. Në
ushtrinë osmane ishin marrë me forcë persona që nuk kishin kapur armë me dorë:
si shërbëtorë, zejtarë, tregtarë etj. Ushtria osmane me në krye sulltan
Mehmetin IV dhe vezirin e madh, Kara Mustafa pashën, hynë në territoret
hungareze që ndodheshin nën Austrinë. Sulltani synonte të merrte Vjenën.
Rrethimi
i Vjenës zgjati dy muaj. Atë e mbronin 13000 veta si zejtarë, studentë, banorë
të tjerë e fshatarë të krahinave përreth. Ndonëse nuk ishin të armatosur mirë
ata i qëndruan ushtrisë osmane. Gjatë sulmeve për pushtimin e Vjenës sulltani
humbi pothuajse 1/4 e ushtrisë. Më 12 shator ushtria osmane u sulmua edhe nga
një ushtri prej 25000 vetësh e përbërë nga polakë, ukrainas dhe kazakë e
komanduar nga mbreti polak Jan Sobeski.
Të
vënë midis dy zjarreve, osmanët pësuan disfatë, lanë 20000 të vrarë dhe 3000
topa. Veziri i madh mezi shpëtoi kokën dhe u tërhoq në Beograd. Atje u
ekzekutua me urdhrin e sulltanit. Mbreti polak ndoqi ushtrinë gjatë tërheqjes dhe
e theu atë edhe një herë në Brigjet e Danubit. Kjo disfatë e ushtrisë osmane
ngjjalli shpresa për dëbimin e osmanëve nga Evropa. Por realizimi i kësaj
kërkonte bashkimin e forcave të disa shteteve.
Lidhja
e Shenjtë:
E
quajtur ndryshe aleanca e shenjte në vitin 1684 u krijua një koalicion
kundërosman.Në koalicion merrnin pjesë Austria, Polonia, Venediku, Malta dhe
pas dy vjetësh hyri edhe Rusia.
Gjendja
e shtetit osman ishte keqësuar edhe më shumë. Në letër ushtria osmane
llogaritej rreth 300 000 veta, kurse në të vërtetë nuk i kalonte të 160 000
vetat. Përsa i përket armatimit dhe stërvitjes së ushtarakëve kishte të meta të
mëdha. Më e keqe ishte gjendja e spahinjve. Forcat e Lidhjes së Shenjtë filluan
luftën në vitin 1686.
Ushtritë
austriake morën Budën që kishte 160 vjet që ndodhej në duart e osmanëve, thyen
në Mohaç ushtrinë osmane, në vendin ku më 1526 u vendos fati i Hungarisë dhe
pushtuan Beogradin; në Vidin pranë Danubit, u thye flota osmane. Në përparimin
e shpejtë të ushtrisë austriake ndikoi edhe qëndrimi i ushtrisë osmane.
Jeniçerët dhe një pjesë e ushtarëve të kategorive të tjera u rebeluan,
braktisën frontin dhe u kthyen në Stamboll. Ushtria veneciane u hodh në sulm në
More dhe në Dalmaci. Brenda një kohe të shkurtër në duart e venecianëve ra
gjithë Moreja.
Në
suksesin e forcave të Lidhjes së Shenjtë ndikoi dhe lufta çlirimtare e popujve
të Ballkanit për të flakur zgjedhën osmane. U ngritën serbë, bullgarë, grekë
dhe shqiptarë. Ata iu përgjigjën thirrjes së perandorit austriak për të luftuar
kundër osmanëve. Kryengritje të fuqishme shpërthyen në rajone të Tërnovës e të
Sofjes në Bullgari. Bojari rumun doli hapur kundër pushtetit qendror.
Kriza
Lindore:
Kriza
lindore është emri i konfliktit mes Perandorisë Osmane dhe Evropës që rezultoi
në ndryshimin e kufijve të vendeve evropiane midis të cilave dhe Perandoria
Osmane.Shkaqet për shpërthimin e Krizës Lindore ishin kryesisht ekonomike,
politike, dhe lëvizjet nacinalçlirimtare.
Probleme
ekonomike:
Në
vitet 70 ekonomia e perandorisë osmane ndodhej në një amulli të përgjithshme.
Gjatë dy dekadave të fundit vërshimi i mallrave të industrisë evropiane ishte
trefishuar.
Më
1875 niveli i eksportit përfaqësonte çerekun e importit. Kriza e saj financiare
ishte acaruar në kulm. Porta e Lartë ishte e detyruar të merrte çdo vit nga
jashtë borxhe të reja, pasi me të ardhurat buxhetore nuk përballonte dot as
gjysmën e shpenzimeve të veta. Më 1875 të ardhurat ishin 800 milionë franga
ari, kurse borxhet e saj të jashtme kapnin 5,3 miliardë franga ari. Perandoria
Osmane nuk ishte në gjendje të shlyente jo vetëm këstet e kredive, por as
kamatën e tyre të përvitshme.
Probleme
politike të brendshme:
Me
gjithë përpjekjet e tyre gjysmëshekullore, qarqet sunduese osmane nuk i
siguruan dot Perandorisë së tyre as qetësinë e brendshme politike. Kryengritjet
e masave popullore kundër shtypjes feudale dhe ato të kombësive joturke kundër
zgjedhës osmane, vazhduan të shpërthenin në të katër anët e Perandorisë. Për më
tepër, tani kishte dalë në skenë, si forcë e re kundërshtare, edhe lëvizja
liberale demokratike turke, e përfaqësuar nga organizata e Osmanëve të Rinj, e
cila synonte të zhdukte despotizmin feudal teokratik të sulltanëve.
Probleme
politike të jashtme:
Edhe
gjendja ndërkombëtare po zhvillohej në dëm të saj. Gjatë viteve 70 kishte dalë
në skenë Perandoria Gjermane, e cila kishte filluar të trondiste pozitat
ndërkombëtare të dy perandorive koloniale, të Anglisë dhe të Francës. Disfata
që pësoi Franca nga Prusia (1871), i dha rast Rusisë cariste të hidhte poshtë
nenet e Traktatit të Parisit (1856), që e pengonin të armatosej në Detin e Zi
kundër Perandorisë Osmane.
Po
ashtu, Austro-Hungaria, pas disfatës që kishte pësuar politika e zgjerimit të
saj në Gjermani e në Itali, kishte filluar të aktivizohej në drejtim të
Gadishullit Ballkanik dhe të detit Egje. Gjatë kësaj kohe edhe Italia, e cila
kishte përfunduar bashkimin e saj politik dhe kishte hyrë në radhët e Fuqive të
Mëdha, ndonëse ishte ende e dobët, aspironte të vinte një këmbë në bregdetin
lindor të Adriatikut.
Si
pasojë e këtyre ndryshimeve, përballë Anglisë e Francës, të cilat përpiqeshin
si edhe më parë ta mbanin në këmbë Perandorinë Osmane, tani, gjatë viteve 70,
qëndronin dy fuqi të tjera të mëdha që dëshironin shembjen e saj të shpejtë -
Rusia cariste dhe Austro-Hungaria.
Për
të vënë në jetë planin e saj ekspansionist, Rusia filloi të nxiste popullsitë e
shtypura të Turqisë Evropiane për kryengritje kundër Portës së Lartë dhe
sidomos shtetet sllave ballkanike për luftë kundër Perandorisë Osmane. Për këtë
qëllim ajo doli me flamurin e “pansllavizmit”, i cili në të vërtetë çonte në
nënshtrimin e kombësive sllave dhe josllave ndaj politikës cariste.
Fillimi
i lëvizjeve kundërosmane:
Në
këto rrethana shpërtheu në korrik të vitit 1875 kryengritja çlirimtare
kundërosmane në Hercegovinë. Muajin tjetër ajo u shtri në Bosnjë. Në
kryengritjet e të dy vendeve morën pjesë vetëm popullsitë sllave të krishtere.
Banorët sllavë myslimanë, të cilët në Bosnjë përfaqësonin shumicën e
popullsisë, qëndruan jashtë kryengritjes, madje pjesërisht anuan kundër saj. Me
gjithë ndihmën që patën nga Serbia e Mali i Zi, kryengritësit nuk i bënë dot
ballë kundërveprimit ushtarak osman. Në vjeshtë e në dimër, hovi i
kryengritjeve ra, por në pranverën e vitit 1876 ato u gjallëruan përsëri. Për
më tepër, në prill 1876 shpërtheu kryengritja çlirimtare në Bullgari.
Megjithatë Porta e Lartë mundi përsëri t’i shtypte kryengritjet bullgare,
boshnjake dhe hercegovinase.
Sapo
shpërtheu kryengritja në Hercegovinë e në Bosnjë, Serbia e Mali i Zi u përpoqën
ta shtrinin zjarrin e saj edhe në popullsitë e tjera të shtypura të Turqisë
Evropiane. Ato i nxitën për kryengritje kundërosmane edhe shqiptarët, por këta
nuk lëvizën, sepse panë që Beogradi dhe Cetina kishin qëllime aneksioniste ndaj
trojeve të tyre.
Në
qershor 1876, kur u pa se plani i shpërthimit të kryengritjes së përgjithshme
të popujve të shtypur të Ballkanit kishte dështuar, Beogradi e Cetina kaluan në
aksion të hapur. Serbia më 30 qershor dhe Mali i Zi më 1 korrik 1876 i shpallën
luftë Perandorisë Osmane. Serbia e Mali i Zi patën përkrahjen e Perandorisë
Ruse, e cila u dërgoi armatimet e nevojshme dhe, së bashku me to, edhe 30 mijë
“vullnetarë” rusë për të luftuar për çlirimin e “vëllezërve” sllavë nga zgjedha
osman
Lufta
në Shqipëri:
Në
këto rrethana të favorshme, ushtria austriake përparoi në Bullgari dhe në tokat
e shqiptarëve. Në Prishtinë forcat austriake u pritën nga 5000 kryengritës
shqiptarë, kurse në Prizren nga 6000 kryengritës të tjerë shqiptarë. Në betejën
e Kaçanikut 2 janar 1690 ushtria austriake së bashku me kryengritësit shqiptarë
pësunan disfatë. Pas kësaj ushtritë osmane, brenda një kohe të shkurtër,
arritën të pushtonin qytetet e Rrafshit të Dukagjinit dhe të Kosovës.
Shqiptarët
luftuan përkrah austriakëve në Novobërdë e në disa qytete të tjera. Këto beteja
përfunduan me fitoren e ushtrisë osmane. Pas këtyre disfatave, me austriakët u
tërhoqën nga Kosova mjaft kryengritës. Faktin e largimit të mjaft kryengritësve
nga Kosova e shfrytëzoi më vonë monarkia serbe e cila krijoi legjendën e së
ashtuquajturës “shpërngulja e serbëve” nga Kosova dhe popullimin e saj prej
shqiptarëve. Historiografia shqiptare me argumente shkencore ka hedhur poshtë
këtë tezë anti-shqiptare.
Copëtimi
i Perandorisë Osmane:
Lufta
e dy monarkive ballkanike kundër Turqisë krijoi një situatë tepër të ndërlikuar
në arenën ndërkombëtare. Cilido që të ishte përfundimi i saj, ajo do të
tërhiqte ndërhyrjen e Fuqive të Mëdha për të rregulluar, secila sipas
interesave të vetë, hartën politike të Evropës Juglindore.
Në
të vërtetë, një javë pas fillimit të luftës, më 8 korrik 1876, Rusia dhe
Austro-Hungaria bënë me anën e dy notave të veçuara një marrëveshje të fshehtë
në Rajhshtat (Reichsttadt) të Bohemisë për ta rregulluar Gadishullin Ballkanik
sipas interesave të tyre ekspansionistë. Vjena e Peterburgu vendosën të mos
ndërhynin ushtarakisht në konfliktin e Serbisë e të Malit të Zi me Turqinë.
Por
të dyja palët ranë në ujdi që, po ta fitonte luftën Perandoria Osmane, nuk do
të bëhej asnjë ndryshim në hartën politike të Gadishullit Ballkanik.
Megjithatë, në këtë rast do ta detyronin Portën e Lartë të zbatonte në favor të
popullsisë sllave disa reforma si ato që iu dhanë Kretës më 1886, ndërsa po ta
fitonte luftën pala tjetër (Serbia e Mali i Zi), Bosnja do të kalonte nën
zotërimin kryesisht të Austro-Hungarisë dhe pjesërisht të Serbisë, e cila do të
merrte gjithashtu një pjesë të Kosovës, kurse Mali i Zi një pjesë të
Hercegovinës.
Bullgaria
do të bëhej një shtet autonom dhe Rumelia një vilajet autonom. Në këtë rast
Vjena vuri conditio sine qua non që të mos krijohej një shtet i madh sllav në
Gadishullin Ballkanik. Kjo do të thoshte që as Serbia nuk duhej të shtrihej
deri në Adriatik, as Bullgaria nuk duhej të përfshinte Maqedoninë, sepse, si
njëra, si tjetra, do ta pengonin ekspansionin e Austro-Hungarisë drejt Egjeut.
Në
notën austro-hungareze parashihej krijimi i një shteti autonom shqiptar, kurse
nota ruse nuk e përfillte fare fatin e Shqipërisë. Në Rajshtat çështja
shqiptare hyri për të parën herë në qerthullin e diplomacisë evropiane si
çështje politike.
Megjithëse
aty nuk u mor asnjë vendim, qysh në hapin e parë u shfaqën dy qëndrime të
kundërta, që do ta karakterizojnë, tani e tutje, trajtimin e çështjes shqiptare
nga kancelaritë e mëdha: njëri i Rusisë, që mohonte krejtësisht të drejtat
kombëtare të shqiptarëve, tjetri i Austro-Hungarisë, që kërkonte, veçse
pjesërisht, respektimin e tyre. Edhe ideja e Vjenës për krijimin e një
formacioni politik shqiptar, ishte e kushtëzuar me futjen e këtij shteti nën
protektoratin e saj.
Sukseset
e ushtrive austriake e shqetësuan Francën, prandaj ajo u hodh në luftë kundër
Austrisë. Austria, duke mos qenë në gjendje të luftonte në dy fronte, u tërhoq
nga lufta me shtetin osman. Kështu brenda një kohe të shkurtër forcat osmane u
shkaktuan humbje forcave austriake dhe i dëbuan nga Bullgaria, Serbia, Kosova e
Transilvania. Ndërkohë edhe anëtarja e katërt e Lidhjes, Rusia zhvilloi luftë
me Perandorinë Osmane. Në vitet 1686-1687 dy ekspeditat e saj kundër Krimesë
përfunduan në disfatë. Pas shumë përpjekjeve një dhjetëvjeçar më vonë ajo mori
Azovin.
Në
këto kushte gjendja e Perandorisë Osmane u keqësua shumë. Prandaj sulltani
kërkoi paqe. E interesuar për luftë ishte edhe Austria. Anglia e Holanda, si
armike të Francës, ndonëse mështetnin Austrinë, ishin për përfundimin e luftës.
Për këto arsye në vitin 1698 në Karlovac të Sllovenisë u thirr konferenca për
hartimin e kushteve të paqes midis shtetit osman dhe “Lidhjes së Shenjtë”.
Më
26 janar të vitit 1699 u arrit një paqe për 25 vjet me Austrinë, Poloninë e
Venedikun. Austria mori pothuajse gjithë territorin e Hungarisë që deri para
luftës i përkiste shtetit osman, Transilvaninë dhe Slloveninë. Polonia mori
bregun e djathtë të Ukrainës, kurse Venediku vuri nën sundim Morenë. Gjashtë
kështjella në Dalmaci dhe një radhë ishujsh të arkipelagut.
Nuk
vonoi shumë edhe Rusia bëri paqe me shtetin osman në verën e vitit 1700. Sipas
kushteve të paqes Rusia mori Azovin me territorin përreth, fitoi të drejtën të
lundrojë në Detin e Zi dhe të mbajë ambasador në kryeqytetin osman, si gjithë
shtetet e tjera. Fetarët rusë kishin të drejtë të vizitonin vendet e shenjta në
Palestinë.
Kriza
Lindore dhe Shqipëria:
Gjatë
viteve 70 të shek. XIX u duk qartë se politika 40-vjeçare reformuese e Turqise
gjate periudhes se Tanzimatit nuk arriti të ndalte procesin e shthurjes së
mëtejshme të perandorisë së sulltanëve. Plogështia e strukturës shtetërore,
arbitrariteti i hallkave administrative dhe korrupsioni i aparatit burokratik,
që Perandoria Osmane kishte trashëguar nga sistemi i mëparshëm feudal-ushtarak,
u shtuan më shumë.
Shqipëria
në fillim të Krizës Lindore (1875-1876):
Fillimi
i Krizës Lindore i gjeti shqiptarët në marrëdhënie të acaruara me Perandorinë
Osmane. Asnjë nga kërkesat e ngritura prej tyre gjatë dhjetëvjeçarëve të
mëparshëm nuk ishte pranuar nga Porta e Lartë. Shqipëria nuk gëzonte asnjë të
drejtë kombëtare. Në viset e saj, administrata e vilajeteve ndodhej gjithnjë në
duart e nëpunësve turq.
Në
krahinat malore vazhdonte presioni i pushtetit qendror për t’ua hequr
malësorëve venomet tradicionale dhe për t’i futur nën zgjedhën e administratës
burokratike centraliste. Vendi nuk ishte lehtësuar as nga pesha e rëndë e
taksave, as nga shërbimi i gjatë i nizamit. Me masat centraliste që Porta
kishte ndërmarrë pasi shpalli dekretin e dytë të Tanzimatit (Hatt-i-Humayun i
vitit 1856), gjendja e Shqipërisë u keqësua më shumë. Kudo mbretëronte varfëria
ekonomike, administrata shtetërore e shthurur, korrupsioni pa skrupull i
qeveritarëve dhe krimet e pandëshkuara të hajdutëve.
Banorët
e Shqipërisë ndodheshin, sipas shprehjes së një dëshmitari të huaj, në “kulmin
e varfërisë”. Gjykatat burokratike perandorake, të urryera nga shqiptarët,
vinin duke u forcuar vazhdimisht. Po aq e rëndë ishte edhe gjendja politike dhe
ajo e arsimit në Shqipëri. Porta e Lartë vazhdonte t’i diskriminonte
shqiptarët, të mos i njihte si komb më vete dhe shqiptarët e tri besimeve si
elementë të të njëjtit komb.
Ngritja
e shkollave shqipe vijonte të ishte e ndaluar, në një kohë kur rrjeti i
shkollave të huaja po zgjerohej nga viti në vit. Trojet shqiptare qëndronin të
copëtuara ndërmjet vilajeteve të ndryshme. Me këtë copëtim, Porta e Lartë
vijonte t’ua mohonte atyre karakterin etnik shqiptar. Megjithatë, regjimi
policor e teokratik nuk kishte mundur ta asgjësonte idenë e çlirimit të
Shqipërisë nga zgjedha shekullore osmane. Ndikimi i ideve çlirimtare e
patriotike ishte shtrirë në të katër anët e atdheut.
Malësorët
qëndronin të gatshëm për të mbrojtur autonominë e tyre lokale nga çdo ekspeditë
e befasishme osmane. Shqiptarët kishin filluar të bindeshin se shpëtimi i
vendit mund të arrihej vetëm me një kryengritje të përgjithshme çlirimtare dhe
me formimin e një shteti kombëtar e të veçantë shqiptar ose, siç shprehej një
vëzhgues i huaj, të një principate të lirë shqiptare.
Me
qëllim që të largonte rrezikun e shpërthimit të kryengritjes çlirimtare në
Shqipëri, Porta e Lartë shpalli në verën e vitit 1875 se tani e tutje nuk do
t’i përsëriste më ekspeditat ushtarake për vendosjen e pushtetit të saj
centralist në krahinat e panënshtruara. Por ky vendim, me të cilin Perandoria
Osmane vuloste fundin e periudhës së Tanzimatit në trojet shqiptare, nuk e ndryshoi
gjendjen e brendshme të Shqipërisë. Orvatjet e saj për t’i mobilizuar
shqiptarët në masë kundër kryengritësve hercegovinas e boshnjakë dështuan.
Thirrjes së saj iu përgjigjën vetëm pak feudalë derebej, të cilët për më tepër
qëndruan pasivë në prapavijat e frontit.
Në
fillim të Krizës Lindore, Shqipëria kishte, pra, forca të gatshme për të
shpërthyer një kryengritje çlirimtare kundërosmane. Megjithatë, qarqet politike
shqiptare nuk u treguan të prirura për shpërthimin e saj. Në ngurrimin e tyre
ndikoi jo aq mungesa e një organizate kombëtare që t’i grumbullonte rrëketë
krahinore në lumin e kryengritjes së përgjithshme çlirimtare, sesa koniunktura
negative për çështjen shqiptare në arenën ndërkombëtare. Kriza Lindore e viteve
70 i gjeti shqiptarët të rrethuar nga mospërfillja e Fuqive të Mëdha, asnjëra
prej të cilave nuk ishte shprehur publikisht për njohjen e të drejtave të tyre
kombëtare.
Në
radhë të parë ishte rreziku që kryengritja shqiptare të shkaktonte ndërhyrjen
në favor të Portës së Lartë të Fuqive të Mëdha, të cilat nuk dëshironin që të
prishej status quo-ja në Gadishullin Ballkanik. Por edhe sikur kjo të prishej,
qarqet patriotike shqiptare ishin të bindura se Fuqitë e Mëdha, meqenëse nuk e
përkrahnin, qoftë edhe në parim, idenë e pavarësisë politike të Shqipërisë,
madje as atë të autonomisë së saj administrative, do të shfrytëzonin rastin ose
për ta okupuar atë ushtarakisht (Austro-Hungaria dhe Italia), ose për ta
copëtuar atë midis shteteve fqinje (Rusia, Anglia, Franca).
Gjendjen
ndërkombëtare të çështjes shqiptare e ndërlikonte sidomos politika e tri
monarkive fqinje ballkanike. Krahas mobilizimit ushtarak për luftën kundër
Perandorisë Osmane, Serbia, Greqia e Mali i Zi po zhvillonin një veprimtari të
dendur diplomatike e propagandistike, për të siguruar nga ana e Fuqive të Mëdha
miratimin e aspiratave të tyre mbi trojet shqiptare. Kriza Lindore krijoi
kështu një situatë mbytëse, madje të rrezikshme për kryengritjen çlirimtare
kundërosmane në Shqipëri.
Ajo
e ktheu mundësinë e copëtimit të Shqipërisë nga një rrezik potencial në një
rrezik real. Në këto rrethana qarqet politike shqiptare nuk e shtruan çështjen
e kryengritjes së armatosur për pavarësinë e Shqipërisë. Derisa të krijohej
gjendja e favorshme ndërkombëtare, ato i vunë vetes si qëllim të vijonin
përpjekjet për të arritur bashkimin e trojeve shqiptare në një vilajet autonom
në kuadrin e Perandorisë Osmane, zgjidhje kjo që nuk e cenonte politikisht
status quo-në në Evropën Juglindore dhe që do të krijonte kushtet për sigurimin
e tërësisë e të paprekshmërisë së territoreve shqiptare.
Krijimi
i një vilajeti autonom shqiptar u bë kështu, në fillim të Krizës Lindore,
program i përbashkët politik si për atdhetarët më radikalë rilindës, ashtu dhe
për qarqet atdhetare të moderuara. Megjithatë, ndërmjet programit autonomist të
të dyja rrymave kishte ndryshime në këto drejtime: të parët e vlerësonin
autonominë administrative si një etapë drejt pavarësisë kombëtare të
Shqipërisë; të dytët e shikonin si qëllim në vetvete, si program maksimal të aspiratave
të tyre politike; të parët mendonin ta realizonin vilajetin autonom me rrugën e
kryengritjes; të dytët, që kishin besim në dashamirësinë e sulltanit,
shpresonin ta arrinin me anën e reformave që do të bënte Porta e Lartë.
Me
platformën për krijimin e vilajetit autonom shqiptar nuk u bashkuan vetëm
bajraktarët e disa krahinave malore të veriut dhe, në mënyrë të veçantë,
kapedani i Mirditës, Preng Bibë Doda, biri i Bibë Dodë pashës. Në të vërtetë,
qysh nga vdekja e të atit (1868), Prenga, ende i ri, mbahej i internuar në
Stamboll me pretekst se ishte duke vijuar shkollën.
Por,
me këmbënguljen e vazhdueshme të mirditorëve, Porta e Lartë u detyrua, në fund
të korrikut 1876, ta kthente Preng Bibë Dodën në Shkodër, duke i dhënë titullin
pashë dhe duke e emëruar kajmekam të Mirditës. Prenga, tani 17-vjeçar, ishte si
dhe i ati, një prijës partikularist. Gjatë qëndrimit të tij në Stamboll ai u
kishte parashtruar ambasadorëve të Rusisë, të Francës dhe të Austro-Hungarisë
ambicjen e vet për t’u bërë princ i Mirditës autonome.
Parisi
e Vjena nuk e përkrahën projektin e tij, pasi nuk donin t’i shkaktonin në këto
çaste Perandorisë Osmane shqetësime në Shqipërinë Veriore. Përkundrazi, Rusia e
Italia e miratuan, por i vunë si kusht që ai të lidhte aleancë ushtarake me
Cetinën dhe të sulmonte me mirditorët ushtritë osmane, të cilat tani ishin të
zëna me luftën në kufirin malazez. Në këto rrethana Preng Bibë Doda ngriti në
Orosh flamurin e luftës për autonominë e Mirditës. Në të njëjtën kohë filloi
bisedimet e fshehta me qeveritarët serbë e malazezë për të hyrë në luftë krahas
tyre kundër Turqisë.
Këto
traktativa nuk u pritën mirë nga bashkatdhetarët e vet dhe e diskredituan atë
në sytë e tyre. Projekti i Preng Bibë Dodës gjeti përkrahje vetëm në disa qarqe
reshpere katolike të Shkodrës, veçse, në vend të një principate të mbyllur
brenda kufijve të ngushtë të Mirditës, ato kërkonin një formacion politik më të
gjerë, - një principatë autonome, ku të hynin të gjitha krahinat malore të
Shqipërisë së Veriut. Këtë platformë politike e përqafuan edhe disa
intelektualë, si Zef Jubani, Preng Doçi, Pjetër Gurakuqi, të cilët mendonin se
krahina autonome e Mirditës do të shërbente si pikënisje për formimin më vonë
të një shteti kombëtar shqiptar.
Qarqet
patriotike shqiptare nuk u solidarizuan as me projektin e Preng Bibë Dodës, as
me idenë e reshperëve katolikë shkodranë, pasi të dyja kishin karakter
partikularist dhe nuk pajtoheshin me platformën më të përparuar rilindëse.
Mirdita e vogël dhe e izoluar, patriarkale dhe e varfër, pa qytete e pa bujqësi
të zhvilluar, nuk mund të jetonte e pavarur dhe nuk mund të bëhej bërthama e
shtetit të ardhshëm kombëtar shqiptar.
Përkundrazi,
kthimi i Mirditës katolike, qoftë edhe së bashku me fqinjët e saj, në një
principatë autonome, me një prijës partikularist në krye siç ishte Preng Bibë
Doda, do të bëhej faktor i përçarjes fetare e krahinore të vendit dhe do t’u
jepte rast tri monarkive fqinje, të përmbushnin aspiratat e tyre pushtuese ndaj
trojeve shqiptare veriore, lindore e jugore.
Grate
qe udhehoqen nen hije Perandorine Osmane:
Për
më shumë se shtatë shekuj perandoria otomane ka luajtur një rol primar, edhe
pse me ulje ngritje të fatit, mbi një pjesë shumë të rëndësishme të botës
antike, pasi i kishte zgjeruar pushtimet e veta që nga deti Kaspik deri në
Algjeri, duke kaluar nëpër Azinë e Vogël, Ballkan, brigjet e Detit të Zi dhe
Lindjen e Afërme. Ashtu si cdo perandori, edhe ajo e themeluar nga Osmani,
sulltan nga viti 1300 deri në 1326, i pari i një serie që ka dhënë 36 sovranë
perandorisë më jetëgjatë turke, ka njohur një parabolë të vecantë. Arsyet e
rënies janë sot më shumë se kurrë objekt i studimeve dhe debateve të ndezur
akademikë.
Ka
nga ata që thonë që, thjeshtë, ka qenë beteja e Lepantos e 7 tetorit 1571 që
inauguroi rënien e perandorisë turke, por kjo gjë korrespondon shumë pak me të
vërtetën. Pushtimi i terirtoreve të rinj dhe nënshtrimi i popujve të rinj kanë
qenë shumë të rëndësishëm për mbijetesën e një perandorie që shpërblente
luftëtarët e vet jo vetëm me para, por edhe me toka, të ashtuquajturit timarë.
Lepanto ishte një humbje e rëndë dhe ekspansionizmi turk humbi sigurisht
vrullin të nesërmen e 1571, mbi të gjitha në dete; megjithatë, arsyet e
bllokimit të një makinerie kaq komplekse sic ishte ajo otomane nuk mund të
reduktohen në një humbje të vetme.
Degradim
politik dhe krizë ekonomike:
Falimentin
në gjysmën e parë të shekullit XVII e solli inflacioni i monedhës turke që
erdhi prej fluksit të madh të argjendit amerikan në Mesdhe, ndërkohë që në
vijim thesari vuajti në pjesën më të madhe për shkak të luftës së gjatë me
Venecian për ishullin e Kretës (1645-69). Në ndërkohë, në nivel administrativ,
korrupsioni, klientelizmi, paaftësia e shumë sulltanëve, funksionarëve dhe
ministrave shkaktuan një paqëndrueshmëri të madhe politike. Në këtë vorbull
ngjarjesh dhe keqfunksionimesh, efektet ngatërroheshin me shkaqet.
Disa
prej këtyre, sidomos ata të listuar më sipër mund të përktheheshin nga ana e
tyre në dobësim të autoritetit në nivele më të lartë. Kjo gjë i atribuohet një
serie rrymash të tërthorta që sollën formimin e të ashtuquajturit “Sulltanati i
grave”, një periudhë e gjatë e ndikimit të haremit që e pati kulmin e vet në
gjysmën e Gjashtëqindës.
Si
dëshmi e llojit të konfuzionit që mbretëronte në atë kohë në Stamboll, mjafton
të përmenden disa shifra. Numri i sulltanëve që udhëhoqën gjatë shekullit XVII
ishte sa dyfishi i atyre të Pesëqindës ndërkohë që edhe numri i ushtarëve u
dyfishua mes viteve 1595 dhe 1652. Vetëm në periudhën 1640-1656 funksionarët
rrogëtarë u rritën nga 60 mijë në 100 mijë, ndërkohë që 18 vezirë të mëdhenj
dhe po kaq kapedanë pashallarë (admiralë të mëdhenj) udhëhoqën në detyrat më të
larta qeverisëse dhe të marinës nga 1644 deri në 1656: një numër shumë i madh
nëse konsiderohet që në kulmin e fuqisë perandoria kishte në krye të flotës
Hajredin Barbarosan, në detyrë nga 1533 deri në 1546, dhe si vezir të madh
Ibrahim Pashën.
Pikërisht
në kohën e vdekjes së dhunshme të Ibrahim Pashës mendohet nga historianët të
ketë qenë fillimi i pushtetit të haremit.
Të
habit fakti që një parantezë e tillë ka filluar në kohën e më të respektuarit
nga të gjithë sovranët e rrethuar nga shpata e Osmanit, ose më saktë Sulejmani
I (1521-66), i njohur nga turqit si Kanuni (Legjislatori) apo, në Europë, si
Sulejmani i Madhërishëm; por edhe një sovran i iluminuar mund të kishte
dobësitë e tij.
Më
e madhja nga të gjitha kishte një emër dhe ishte një vajzë me origjinë nga
Rutenia: Hyrrem. E lindur me emrin Aleksandra, bijë e një prifti ortodoks, ajo
u bë e njohur në sallonët perëndimorë si Roselana. Kjo skllave shumë e
këndshme, e vogël në trup por me forma joshëse, u bë pjesë e haremit në moshë
të hershme, pasi ishte blerë për një shumë të konsiderueshme.
Në
harem, Hyrrem mësoi artin e këngës, të vallëzimit dhe të dashurisë, pa e humbur
megjithatë virgjërinë, një lule që vetëm Sulltani, hija e Perëndisë mbi Tokë,
mund ta merrte. Hyrrem mori edhe mësime të fesë islamike, por pa u bërë një
ndjekëse e Profetit, që nga momenti që Kur’ani u ndalonte myslimanëve që të
katandisnin në skllavëri një njëfetar.
Për
këtë arsye, konkubinat e sulltanit ishin në origjinë skllave dhe fitonin
statusin e grave të lira vetëm pasi lindnin fëmijë: martesa nuk ishte në
vetvete një kusht i mjaftueshëm. Duhej relativisht pak që Sulejmani, tashmë
baba i dy trashëgimtarëve meshkuj, të pikaste Hyremin. Kur kjo ndodhi, sovrani
u dashurua deri në atë pikë që, të mbeste besnik i saj deri në fund të jetës.
Në
historinë otomane kishte ndodhur tashmë që grave u takonte të bënin kujdestaren
e sulltanit, mbi të gjitha në raste fushatash ushtarake që kryheshin nga vetë
sulltani. Grekia Nilyfer, shoqëruese e Sulltanit të dytë Orhan (1326-60) ishte
një regjente shumë e mirë.
Por
ndikimi që do të ushtrohej që nga shekulli XVI nga ana e Roselanës dhe grave të
tjera që erdhën pas saj ishte një fakt krejt i ri. Një prej kushteve të parë,
nëse mund të përdorim këtë fjalë, që iu “vendos” Sulejmanit nga gruaja që kish
ardhur nga verilindja e Europës ishte transferimi i haremit nga një zonë në qendër
të Stambollit, në brendësi të Topkapi, pallati perandorak, ku përthitheshin
afro 25 përqind e taksave të mbledhura në të gjithë perandorinë.
Largimi
i haremit, gratë e të cilit në kohën e Mehmetit IV ishin më shumë se 2000 (duke
llogaritur edhe ato në shërbim të të preferuarës që nuk ishin konkubina, por
zgjidheshin për shkak të bukurisë së tyre), e afroi rrezikshëm qendrën e
pushtetit politik me punët private të sulltanit. Vetë veziri i madh Ibrahim,
një prej njerëzve më të zotë të të gjithë shekullit XVI, me sa dihet u
sakrifikua për kënaqësi të rutenes së bukur dhe shoqëruesve të saj.
Veneciania
që u bë e preferuar:
Kur
Roselana i dha sulltanit një trashëgimtar të ri mashkull, Selimin, u ndez një
rivalitet i fortë mes saj dhe Gylbaharit, bashkëshortja tjetër e Sulejmanit.
Ishin ngritur të dyja në rangun prestigjoz të haseki sulltan, apo më mirë
mbretëresha, nëna të bijve meshkuj. Arsyeja e këtij rivaliteti duhet kërkuar në
një xhelozi banale dhe reciproke femërore, që megjithatë kontribuonte për acarimin
e tyre: sipas traditës otomane, e drejta për të mbretëruar nuk i përkiste
automatikisht fëmijës së parë mashkull (sic ndodhte në pjesën më të madhe të
monarkive europiane), por fëmijës mashkull që, i mbështetur nga njëri apo
tjetri grup i pushtetshëm, dilte mbi vëllezërit.
T’i
imponoheshe rivalit do të thoshte të siguroje jo vetëm pushtetin, por edhe vetë
mbijetesën. Ishte traditë në fakt që princërit e mundur mbyteshin me një lak
mëndafshi (derdhja e gjakut mbretëror ishte sakrilegj) pasi pushteti merrej
zyrtarisht nga një tjetër. Kjo gjë kishte qëllimin që të shmangte grushtin e
shtetit nga ana e pretendentëve të tjerë legjitimë: vëllezër nga nëna e nga
njerka, por edhe xhaxhallarë, kushërinj dhe nipër. Për dy haseki sulltanet, në
sintezë, imponimi ndaj tjetrës nënkuptonte pra sigurimin e mbijetesës, përvec
pushtetit, të të paktën njërit prej dy djemve.
Rangu
më i lartë i arritur nga një grua në hierarkinë perandorake ishte ai i
sulltanes nënë, e quajtur duke filluar nga gjysma e dytë e shekullit XVI,
valide sulltan. Asaj i përkiste jo vetëm detyra e mbajtjes së disiplinës në
harrem, por edhe një rol i një rëndësie parësore në drejtimin e perandorisë, në
mënyrë të vecantë nëse sulltani i ri nuk kishte moshën për të qeverisur.
Gruaja
e parë që mori zyrtarisht titullin valide ishte Nurbanu, gruaja e Selimit II. E
lindur me emrin Sesilia, Nurbanu ishte bijë natyrore e patricit venecian
Niccolo Venier, pronar i Paros dhe Violanto Baffo. Kur ishulli u pushtua nga
Hajredin Barbarosa në 1537, vajza e re u mor dhe iu dha si dhuratë Sulejmanit,
i cili nga ana e tij ia dha Selimit që në të ardhmen do të bëhej Selimi II.
Pasi u bë e preferuar e princit, Sesilia mori emrin Nurbanu, nxorri në dritë
një fëmijë mashkull në korrik 1546 dhe përqafoi fenë e Profetit.
Përfaqësuesit
diplomatikë venecianë të kohës, Bailët thoshin që Nurbanu kishte një ndikim
shumë të madh në politikën otomane, gjë që vazhdoi edhe kur u bë Sulltane nënë.
Kur erdhi në fron Murati III, valide sulltania me origjinë venecianie i mbajti
sërisht fort duart në frerët e pushtetit, duke këshilluar të birin në të gjithë
vendimet e tij politikë.
Në
marrëdhëniet me jashtë, kërkoi sa më shumë të ishte e mundur që të pengonte
përplasjet ushtarake me Venecian, edhe pse nuk mundi të pengojë rrethimin e
Qipros dhe betejën e Lepantos. Si kompensim luajti një rol vendimtar në
marrëveshjen e paqes të firmosur mes Stambollit dhe Venecias të nesërmen e
betejës. Pati kontakte me shtete të tjerë italianë dhe prej këtyre u konsiderua
një ndërmjetëse e fuqishme. Në vitin 1580 edhe Katerina de Medici, nënë e
mbretit të Francës Henriku III, iu drejtua asaj për t’i kërkuar një ndërhyrje
për rinovimin e disa marrëveshjeve në afat përfundimi mes dy shteteve.
Në
vitet e fundit të jetës ndikimi i saj u reduktua shumë prej xhelozive dhe
intrigave të oborrit. Kundërshtarja e saj kryesore ishte shqiptarja Safije
Sulltan, e preferuar e vetë Muratit III (dhe nënë e Mehmetit III), e cila,
ashtu si edhe Sesilia, pati një rol të dorës së parë në orientimin e zgjedhjeve
të bashkëshortit dhe më pas të nipit, duke demonstruar edhe që dinte të
drejtonte vetë cështjet e shtetit kur bashkëshorti ishte nisur në një fushatë
ushtarake.
Fundi
i tmerrshëm i Kësem:
Valide
sulltania e fundit ishte grekja Kësem, e lindur me emrin Anastasia dhe bashkëshorte
e Ahmetit I, bir i Mehmetit III. Kësem pati aftësinë të kushtëzonte marrjen e
pushtetit nga kunati Mustafa si dhe të siguronte njëkohësisht mbijetesën e
bijve Murat dhe Ibrahim, falë korrupsionit dhe ndikimit të saj personal. Eshtë
e vërtetë që ligji vëllavrasës në ndërkohë ishte shfuqizuar, por në cdo kohë ai
mund të risillej, duke sjellë asgjësimin e vëllait. Në fakt ishte ende i gjallë
kujtimi kur, pas hipjes në fron të Mehmetit III, në 1595, plot 19 kufoma
princërish u larguan nga pallati në zbatim të ligjit vëllavrasës.
Kur
i erdhi radha të mbretërojë Ibrahimit I, ky rezultoi, sic ka thënë historiani
anglez Jason Goodëin “më i marri mes sovranëve të kësaj familje gjithnjë e më
të marrë dhe patologjike”. Crregullimet që pllakosën shumë princër dhe
sulltanë, duke filluar nga Selimi II (epiteti i të cilit ishte Pijaneci) mund
të shpjegohen me rivalitetin e pamëshirshëm të oborrit më shumë se sa me
ndërrimin e munguar të gjakut tipik në monarkitë perëndimore, ciftëzimet në të
cilat ndodhnin në brendësi të një rrethi të ngushtë familjesh mbretërore.
Në
të kundërt, sovranët otomanë shumë pak gjëra turke kishin: gjak gjithnjë i
freskët futej në familjen mbretërore përmes konkubinave që vinin nga cdo anë.
Një studim autoritar i kryer në fillim të shekullit XX ka nxjerrë që në venat e
Mehmetit V nuk kishte më as një të një miliontën pjesë gjak turk. Pas rrëzimit
dhe ekzekutimit të Ibrahimit I (8 gusht 1648), një luftë shumë e fortë vuri
përballë valide sulltan Kësemin dhe Hatixhe Turhan, nënë e Sulltanit të ri
Mehmeti IV. Fitoi e dyta.
Kësem,
nënë e dy sulltanëve humbi përgjithmonë ndikimin e saj mbi pushtetin. Por edhe
jetën. Në 1651, e zhveshur nga rrobat dhe bizhutë, e lënë ashtu lakuriq, u
tërhoq zvarrë nga këmbët dhe u lidh me një litar. Në 15 shtator 1656 Mehmeti
IV, apo më mirë nëna e tij Hatixhe Turhan emëroi vezir të madh energjikun
Mehmet Koprulu, pasi sulltani i pavend ia kish dhënë detyrën një furrtari.
Ishte fillimi i një periudhe më shumë se 20-vjecare stabiliteti dhe qeverisjeje
si dhe restaurimi të prestigjit të shtëpisë së Osmanëve: ishte pra drita në
fund të tunelit. Edhe një herë kish qenë një grua, në të mirë e në të keq, që
kishte vendosur fatet e perandorisë otomane.