Periudha
me fjali të varura rrjedhimore
1.
Periudhë me fjali të varur rrjedhimore është ajo periudhë në të cilën shprehen ose marrëdhënie
në mes një sasie, shkallës a interest të madh të parashtruar në fjaklinë
kryesore si shkak ose pasojë a rrjedhimit që vijnë prej sajë, të shprehur në
fjalinë e varur, ose mardhënie në mes faktit
a ngjarjes së shprehur në fjalinë
e varur, ose marrëdhënie në mes faktit a ngjarjes së shprehur nga fjalia
kryesore dhe përfundimit ligjik të tij, të shprehur në fjalinë rrjedhimore:
Garda
mbretërore u sul e tëra si një trup dhe e goditi qendrën turke me aq tërbim, sa kjo nisi të tronditej. Zbathur ajo
ecte aq lehtë, sa nuk i ndiente dhe vetë
çorapet e saj. Analiza qe kaq e imët,
sa zgjati plotë tetë orë. Heshtja qe
e tillë, që zhurmën e një qepeni e dëgjonte
gjithë pazari. Stadium nuk nxinte më, kështu
që mjaft sportdashës mbetëm jashtë.
Elementet themelore të strukturës së periudhës
me fjali të varura rrjedhimore janë: në fjalinë e varur lidhëzat sa, sa që, aq sa, që kështu që, edhe, në
kushte të caktuara sintaksore, në mënyrë
që: në fjalinë kryesore fjalët korrelative të mjeteve të lidhjes të së
varurës me kryesoren si fjalët aq, kaq, përemrat
i atillë, i tillë, ose shprehje, si: gjer
atje deri atje, në atë shkallë, në atë
pikë, në atë ditë dhe, në kushte të tjera edhe ndajfoljet e sasisë mjaft,
tepër.
Në disa raste dallimi i fjalisë rjedhimore nuk
bëhet dot vetëm nga mjeti i lidhjes.
Prania e mjetit të lidhjes sa ose që nuk është gjithmonë e mjaftueshme për të bërë dallimin nga tipa
të tjerë fjalish të varura që kanë këto mjete të lidhjes, prandaj duhen marrë
parasysh edhe elemente të tjera të fjalisë së varur dhe të fjalisë kryesore.
Pra duhet pasur parasysh tërësia e mjeteve strukturore si dhe bashkëlidhja e
brendive reale të fjalive të periudhës.
Fjalia rrjedhimore dallohet prej
fjalisë së varur krahasore që ka po atë mjet të lidhjes dhe po atë fjalë
korrelative në kryesoren nga trajta dhe kuptimi leksikor i kallëzuesit: te
fjalia rrjedhimore kemi rrjedhim si pasojë e një sasie të madhe që paraqitet si
shkak kurse te fjalia kryesore kemi përshtatshmërin në mes një sasie të
parashtruar në fjalinë kryesore dhe një tjetër që paraqitet në të varurën të
shprehur me kallëzues që kanë kuptim leksikor të njëjtë, të afërt a të kundërt.
Krahasoni:
Ferdinanti ishte thyer në betejën e Sarnos dhe ndodhej aq keq sa e shoqa kërkonte ndihma nga besnikët (fjali rrjedhimore).
Alfonci i dha Skëndërbeut aq të holla sa ishin të nevojshme për të financuar
këtë ekspoditë (fjali
krahasore e barazisë).
Më i vështirë është dallimi i
fjalisë rrjedhimore nga fjalia kohore, me lidhëzën sa: Thirri sa u ngjir. Nëse kemi këtu fjali
rrjedhimore nga fjalia kohore, me këtë mund ta zgjidhë konteksti a situata. Pas
kallëzuesit emëror me gjymtyrë emërore nga një mbiemër, që tregon mjaftueshëm
ose pamjaftueshmëri, mund të dalë edhe një paskajore e zgjeruar me vlerën e një
fjalie të varur rrjedhimore ose të një ndërtimi sinonimikë me të:
Drita e saj ishte e mjaftueshme
për të zbuluar udhën.
2. Periudha me fjali të varura
rrjedhimore ngërthen dy nëntipa kryesorë semantiko-strukturorë: nëntipin
me fjali rrjedhimore të bashkëlidhur (korrelative) dhe nëntipin
me fjali rrjedhimore jo të bashkëlidhur (jokorrelative).
Në nëntipin me fjali
rrjedhimore të bashkëlidhur (korrelativ) ku lidhëza i përgjigjet ose mund t’i
përgjigjet një fjalë e bashkëlidhur (korrelative) në fjalinë kryesore, fjalia e
varur tregon një rrjedhim si rezultat i një sasie, shkalle, interesiteti të
madh, ose i një cilësie të shprehur në kryesoren; lidhja ndërmjet fjalive është
e ngushtë.
Në nëntipin me fjali rrjedhimore
jo të bashkëlidhur (jokorrelativ) ku lidhëzës i përgjigjet ose mund t’i
përgjigjet në kryesoren ndonjë fjalë e bashkëlidhur (korrelative), fjalia e
varur tregon një rrjedhim “të thjeshtë”, një përfundim logjik që nxirret nga
brendia e tërë fjalisë kryesore: lidhja ndërmjet fjalive është më e çlirët.
2.1. Nëntipi me fjali të varur të
bashkëlidhur (korrelativ) paraqet këto bashkëlidhje lidhëzash dhe fjalësh: aq...sa, kaq...sa, kaq...saqë, kaq... sa që,
i atillë... sa, i tillë...sa, i (a) tillë...sa që, i (a) tillë...që.
Fjalët e bashkëlidhura aq, kaq përcaktojnë zakonisht një
mbiemër një folje, një emër: aq i madh,
aq i mirë, aq njerëz, aq trimëri.
Përemri dëftorë ai (rrallë ky) në togfjalësha emërorë pranë disa emrave më kuptim të caktuar
leksikor (dhe të kufizuar në numër si shkallë,
masë, pikë dhe ditë, mund të
shërbejë si fjalë e bashkëlidhur e mjetit të lidhjes sa; po ashtu edhe gjer atje,
deri atje, kurse fjalët shënuese mjaft,
shumë, tepër dalin si fjalë të bashkëlidhura të lidhëzës që.
2.1.1. Sasia (masa, shkalla,
intensiteti) e dëftuar nga korrelatët aq,
kaq, mund të ketë të bëjë me anë të ndryshme të sendeve e të dukurive:
a. Me ciliësin e shprehur nga mbiemri, sipas tipit aq i madh, aq rrënjësor etj.
Era ishte aq e fortë, sa përmbysi dhe theu qelqin e llambës.
b. Me një rrethanë të shprehur nga një ndajfolje: aq mirë, aq shumë, aq larg ej.
Kaq shumë më do, sa nuk jeton dotë pa mua? I tregonte
ngjarjet aq bukur, sa që njeriu e
besonte.
c. Me sende konkrete ose abstrakte të shprrehura me
emra: aq njerëz, aq trimëri etj. Shpezët bënë kaq zhurmë me krahët e tyre, sa
e trembën inxhinierin. Ai drejtoi trupin me aq nervozizëm, sa i shkau guna nga shpatullat.
2.1.2. Shkalla e cilësisë mund të shprehet edhe me ndajfoljen e sasisë mjaftë së cilës i përgjigjet lidhëza sa dhe që. Karakteristikë është përdorimi i foljes-kallëzuese në lidhore.
Tipari i përmendur në kryesoren përbën një arsye të mjaftueshme (ose jo, kur
kallëzuesi nështë mohor) për të sjellë (ose për të mos sjellë, kur kallëzuesi është
mohor) rezultatin, pasojën e shprehur tek e varura.
Ky qe një argument mjaft serioz që kryedaktori të mos
kundërshtonte më.
2.1.3. Me fjalën e bashkëlidhur (korrelative) tepër tregohet si tipari
shfaq në një shkallë të lartë, tej mase por ai nuk është në pajtim me përmbajtjen
e fjalisë së varur, prandaj nuk mund të shkaktojë pasojën, rezultatin e
shprehur prej saj:
I biri i Skëndërbeut ishte tepër i vogël që të vihej në krye të Ligës.
Ndërtime me fjalët e bshkëlidhura (korrelative) mjaft, sumë, tepër janë karakteristikë për stilin
publicistiko-shkencor.
2.1.4 Përemrat dëftorë i atillë, i
tillë si fjalë të bashkëlidhura (korrelative) dëftojnë pa e emëruar një cilësi
që sjell rrjedhimi. Këto fjalë hyjnë në lidhje me lidhëzën që (rëndom) ose sa (më
rrallë):
Ishte
situatë e tillë, që askush s’e kursente
veten. Era e tyre ishte e tillë sa gjithë zogjtë e blertë ajo erë i
ndillte.
2.1.5 Shkalla e lartë e shtjellimit të veprimit të fjalisë kresore jepet
disa hetë me lokucionet frazeologjike gjer atje, deri atje, gjer në atë shkallë,
gjer në atë gradë, dhe në stilin bisedor me shprejet më atë ditë, më këtë ditë, të cilat duke shërbyer
si fjalë korrelative tregojnë shkallën e skajshme të shtjellimit të veprimit që
sjell pasojën e përmendr tek e varura rrjedhimore. Kallëzuesit e fjalisë
kryesore shprehen rëndom me folje jo kalimtare që tregojnë lëvizje: arrij, vete, shkoj etj.
Gjer atje kishte arritur puna, sa
turqit me një ushtri të vogël kishin shpresë të merrnin Krujën. Puna vajti gjer atje, sa u mblodhën të gjithë
vërsnikët për ta bindur.
2.1.6.
Pranë këtij tipi qëndrojnë edhe ato
periudha që nuk kanë fjalë të bashkëlidhura (korrelative) por mund të shtihen
aty pa sjellë ndryshime thelbësore gramatikore dhe semantike: mund të shtohen
jo vetëm fjalët e bashkëlidhura (korrelative) aq, kaq por ede një togfjalësh që në kontekst ka kuptim metaforik
hiperbolik si: gjëmon (zëri gjëmonë) ulërinë (bërtet me të madhe), egërsohem (zemërohem në kulm), tretem (dobësohem, tretem pa masë):
Ulëriti një herë sa u tund pylli. Gjyshi u egërsua, sa i dridhej tërë trupi. Për
tri javë u tret, sa mezi mbahej më
këmbë.
2.1.7. Kuptimi i intensitetit të madh të shtjellimit të veprimit
shprehet në stilin bisedor me togjet e përfunduara nga përsëritja e së njëjtës
trajtë foljore bashkuar nëpërmjet lidhëzës bashkërenditëse e:
Tetoja
qau e qau, sa iu bëri nuses qull futën.
Dhe vasha qau e qau, sa u tret.
2.2. Nëntipi me fjali jo të bashkëlidhura (jokorrelative) ka këto
karakteristika: a. Mjetit të lidhjes nuk mund t’i përgjigjet ndonjë fjalë
korrelative në kryesoren, kjo shkakton një lidhje të dobët ndërmjet fjalive nga
ana gramatikore dhe kuptimore, sepse fjalia kryesore është relativisht e plotë
nga kuptimi:
b. Brendia e fjalisë së varur është më të shumtën
një thënie që del si një përfundim logjik i nxjerrë nga gjithë brendia e fjalisë
kryesore.
Fjalia e varur bashkohet me kryefjalën
me kryesoren me lidhëzat e lokucionet lidhëzore aq as, kështu që, në mënyrë që dhe që.
2.2.1. Fjalitë e bashkuara me lokacion
lidhëzor aq sa kanë të bëjnë zakonisht me një fjali kryesore
tek e cila shkalla, masa, sasia e cilësia është shprehur konkretisht dhe fjalia
e varur tregon më fort njëfarë përfundimi të nxjerrë nga gjithë brendia e
kryesores. Këto gjejnë shprehjën e vet në fjalinë kryesore me mjete leksikore,
me mjete gramatikore dhe me anë të brendisë së nnjë thënieje të mëparshme:
Në
të vërtetë ai kishte ndrequr shumë gjëra ata gjashtë muaj në kooperativë, aq sa nganjëherë qeshte me mendjen e dikurshme. Ai kishte ndryshuar krejt, aq sa nuk e njihje.
Fjalia e varur rrjedhimore me lidhëzën
aq sa nuk është e zhveshur krejt nga ndonjë ngjyrim sasior dhe nuk është e njëjtë
me vlerën e fjalisë së varur rrjedhimore me lidhëzën kështu që.
2.2.2. Në periudhën me fjali të varura rrjedhimore
me lidhëzën kështu që tregohet jo një
përfundim që del nga ndonjë shkallë
sasiore e madhe e nga ndonjë cilësi e përmendur në fjalinë kryesore, por një përfundim
disi objektiv i gjithë brendisë reale të fjalisë kryesore. Lidhja midis fjalisë
së varur dhe kryesore është mjaftë e dobët, disi më e dobët se te rastet me
lidhëzën aq sa:
Karrige s’kishte për të gjithë, kështu
që një pjesë e spektatorve shtrohej këmbëkryq.
Për fat të mirë,shtëpia e saj nuk rrinte kurrë bosh, kështu që ajo s’e ndiente veten të vetmuar:
2.3. Në stilin publicistiko-shkencor përdoret
edhe një fjali e varur rrjedhimore me lidhëzën në mënyrë që dhe me foljen –kallëzuaes në mënyrën dëftore: kjo
fjali tregon një pasojë, por me ngjyrim
të mënyrës së shtjellimit të veprimit të fjalisë kryesore:
Këngëtari
ishte fort i ri, po drita i binte në mënyrë
që e rrëfente shumë të ngrysur.
2.2.4. Një nëntip periudhe me fjali të
varur rrjedhimore me lidhëzën që ngërthen
disa lloje sipas elementeve strukturore të fjalisë kryesore dhe fjalisë së
varur.
2.2.4.1. Fjalia kryesore ka
modalitetin e pasigurisë ose të supozimit dhe rrjedhimi i paraqitur në të varurën
jepet i shkaktuar nga një fakt i supozuar në fjalinë kryesore:
Kush e di ç’pabesi dhe tradhëti bënin princërit e tjerë, që u shtrëngua Skëndërbeu t’u aneksonte principatat.
2.2.4.2. Kur fjalia kryesore
përmban një mohim të një tipari shprehur nga kallëzuesi emëror, dhe folja –
kallëzues e së varurës është në lidhore, tregohet se mungon tipari ose
vlerësimi që mund sillte rrjedhimin në fjalinë e varur. Sfera e përdorimit të këtyre
ndërtimeve është dialogu, ligjërimi i folur:
- S’ka hapur gojë, po edhe matuf nuk është Llazi, që të mos marrë vesh! (mbaje gojën, ore
bej). S’kam qenë hyzmeqari yt, që të më
kërcënosh. Nuk kam bërë faj që të më dënojnë.
2.2.4.3. Periudha me fjali të varura
rrjedhimore me lidhëzën që mund të ketë disa nga karakteristikat e periudhës me
fjali të varur qëllimore: lidhëzën që dhe kallëzuesin në mënyrë lidhore në fjalinë e varur, një folje-kallëzues
që mund të ketë edhe kuptim leksikor të një veprimi konkret në fjalinë
kryesore. Megjithatë, fjalia e varur rrjedhimore tregon një veprim që do të jetë
rrjedhim objektiv i shkakut real i përmendur në kryesoren. Veprimi i shprehur
nga fjalia e varur nuk lidhet me synimin e vërtetë, është një pasojë objektive
e domosdoshme (a konsiderohet si e tillë prej ligjëruesit):
Tashti
po afrohet mesi i natës e ti dashke të këndosh, që të zgjosh njerëzit. Unë u zura edhe me nënën ditën e karnavaleve
se nuk doja të bëhesha nuse, që të tallëshin
pastaj shokët me mua.
2.2.4.4. Fjalia e varur me lidhëzën
që jo të bashkëlidhur (jokorrelative) mund të bashkohet me fjali kryesore ku as
mund të ketë korrelata, as kemi të shprehur leksikisht ndonjë sasi të madhe a
ndonjë cilësi, megjithatë ngjyrimi afektiv i këtyre ndërtimeve e jep si një nëntekst
sasinë a cilësinë, si diçka subjektive që vlerësohet prej ligjëruesit, si
theksim, qortim, qesëndi:
Me
punën e karikaturës me breshkën pleqtë shkuan një cop herë, që u knaqën.
Kjo lloj periudhe është karakteristikë
kryesisht për ligjërimin popullor.
3. Rendi
i fjalive në periudhën më fjali të varura rrjedhimore
Fjalia rrjedhimore e tipit jo të bashkëlidhur
(jokorrelativ) ka rend të ngulur, fjalia e varur ndjek fjalinë kryesore:
Korridori
qe mbushur plot, aq sa të zihej fryma
nga vapa. Ama atë natë kishim ndenjur vonë, kështu që as dy orë gjumë s’i kishim bërë.
Fjalitë rrjedhimore të tipit të bashkëlidhur
(korrelativ) dhe ato që mund të marrin fjalë korrelative rëndom vijnë pas
kryesores: Sytë iu mbyllën e iu shtrënguar aq fort, sa i lëshuan xixa. Lumenjtë vinin të rrëmbyer, sa nuk kapërceheshin dot.
Kur disa fjali rrjedhimore kanë të bëjnë
secila me gjymtyrë homogjene të fjalisë kryesore, gjithë të tjerat, përveç të
fundit, hyjnë në mes të fjalisë kryesore.
Në të hyrë
të kooperativës ka një rrap të madh, të moçëm, sa s’mbahet mend, me një trung të trashë, sa as dy vetë nuk mund ta pushtojnë dot.
Fjalitë rrjedhimore ndahen rregullisht
me presje.
Bëjnë përjashtim tipat e periudhave që
kanë në fjalinë kryesore ndajfoljet mjaft ose tepër:
I sëmuri ishte
tepër i dobët që të linte shtratin.
