Sistemi I timarit u zbatua ne te gjithe teritorin vecanarisht ne zonat
fushore. Sistemi I timarit nuk mundi te shtrihej ne krahinat e thella malore te
cilat ruajten per nje kohe te gjate te derjten e qeverisjes autonome. Te tilla ishin:
malesia e madhe, dukagjini, mirdita, dibra, cermenika, laberia, himara.
Kuvendet shqiptare dhe ballkanike
Me qellim qe
qendresa antiosmane te organizohej me mire dhe te
kishin nje udheheqje te vetme
u mbajten disa kuvende shqiptare e ballkanike. Qeshor 1594 u mblodh kuvendi I pergjithshem shqiptar ne manastirin e Shen
Merise ne Mat. Ai vendosi qe te organizohej kryengritja e pergjithshme
clirimtare. Por perfaqesuesit e ketij kuvendi nuk siguruan dot ndihmen e
kerkuar nga perendimi. Me 1601 ne manastirin e shenkollit ne bjeshket e oroshit
te krahines se atehershme te dukagjinit u mblodh nje kuvend tjeteri
pergjithshem ku moren pjese delegate nga 14 krahina shqiptare duke perfshire
dhe kosoven. Pervec ketyre u bene
perpjekje dhe ne shkalle ballkanike per organizimin e luftes antiosmane. Korrik
1614 u mbajt kuvendi I pare ballkanik ne Kuc te Malsis se madhe dhe perfaqesues
shqiptare, serb, malazez, maqedonas. Shtator 1614 u mblodh ne kuc kuvendi I 2
ballkanik 1616 u mblodh kuvendi I 3 ne prokup te serbise. 1620 kuvendi I 4 ne
Beograd ne keto kuvende u hartuan projektet per nje kryengritje te pergjithshme
kunder sundimit osmsn.
Cilat qen shkaqet
kryesore te konvertimit nga feja krishtere ne fene islame.
Sultan mehmeti 2 patrik Gjergj Skalarin. patrikane institucion legal me
synimin[; 1. per te kontrolluar popullin e krishteruar dhe per te vjelur sa me
shume taksa. Fillesat e perhapjes se
islamizmit ne trevat shqiptare ndeshen ne shek XVI. Lidhet me dervishet
misionare konvertimi ne fene islame deri ne fillim shek XVI ne trevat shqiptare
ishin te medha perhapja e islamizimit mori hov ne fund shek XVII. Konvrtimi nga
feja ortodokse dhe katolike ne fene islame u be ne dy rruge: 1. Vullnetare 2. Detyrim
pra ne menyre te drejtperdrejt dhe terthorazi.
Cdini per shtetin e epirit
Shteti I epirit shtrihej ne jug te mbreterise se Ardianeve nga lumi Vjosa
deri ne gjirin e ambrakise nga deti jon deri ne mallet e Pindit. Popullsia e
shtetit epirit ishin iliret, prandaj sipas tradites e kohes antike shkrimtaret
greke I quanin epiriotet barbare. Epitet qe greket ua vinin te gjithe popujve
qe nuk ishin greker. Ne epir jetonin 14
fise te medha dhe shume fise te tjera te medha. Fiset kryesore ishin moloset,
thespotet kaonet. Shteti I epirit filloi organizimin e tij ekonomik qe ne shek
V p.k. mbreteria molose krijoi nje organizim politik e ushtarak me te fuqishem
se ato te krijuara nga fiset e tjera. Kjo u dha mundesi moloseve te njiheshin
si shtet I forte ne qender te epirit.
Arti dhe kultura
ilire paganizmi.
Iliret gjate kohes se organizimit fisnore kane pasur zhvilluar artin
dekorativ, artin e zbukurimeve figurave gjeometrike. Arti figurative ka qene
pak I zhvilluar. Arti dekorativ ka pasur qellim: 1. Estetik zbukurues
2. Botekuptimore qe shprehej ne shume motive qe kishin karakter pagan figurat
gjometrike me te pelqyera per iliret ka qene trekendshi rreti vijat zig zag.
Kultura ilire
Kultura ilire mori zhvillim ne shek VIII plk. Kjo culture u formua ne saj
te vete zhvillimit shoqeror ne vendbanimet ilire dhe te zgjerimit te
mardhenieve tregtare e kulturore me vendet me te perparuara fqinje. Iliret
ishin mjeshter te punimit te metalit pas shekullit 5 p.k kultura ilire arriti
nivelin e cultures qytetare. Ato nuk qendruan te izoluara vetem me kultren e
tyre tradicionale por diten te huazonin cdo gje perparimtare, bashkekohore si
ne ekonomi organizim politik.
Shkollat shqiptare
gjate shek XI
–XV shkollat ishin kishtare dhe drejtoheshin nga kleri kishtar. Rol te
rendesishem fetar kulturor letrar dhe shkencore luajten manastiret dhe shkollat
kishtare ne trevat shqiptare ortodokse dominonin shkolle greqishte dhe
sllavishte gjuha shqipe nuk kishte status te tille ajo ishte ne ndikimin e
kultures greko-bizantine dhe slave.
Shkollat ortodokse
Greke dhe slave
ne trevat shqiptare ishin kryesisht shkollat elementare. Planet dhe programet e
ketyre shkollave nuk ishin unike por vareshin nga shkalla dhe aftesia e mesuesit.
Nxenesit mesonin greqisht arihmetik lexim dhe vepra krishtare dhe klasike.
Mesuesit ishin klerik por edhe artizanet te ndryshem (rrobaqepes kepucet) te
cilet mesimi e zhvillonin ne kisha. Mesimi ishte thjeshte kolastik. Ne mesimin
e lexim shkrim perdornin metoda e mesimit shkronje per shkronje sipas emrit te
tyre. Pastaj pasonte lidhja e tyre ne shkolle nxenesit mesonin vjersha fetare
dhe kenge kishtare. Mesimin e vijonin djemte.
Shkollat katolike.
Ne shekkullin IX
kisha e romes dergoi missioner te urdherit te benedikaseve. Ne pjesen veriore
te arberise murgjit francez benediknin u vendosen ne 1236. Parimi themelor I tyre ishte lutu e puno. U shquan per punen e tyre.
Veprimtaria e tyre ne lemin e shkollimit zhvillohej ne disa drejtime. Ato ruajten dhe
pershkruan doreshkrime te mocme sikurse shkrimin e shenjte. Merreshin me artikteture duke
ndertuar kisha e kuvende, shkolla. Merreshin me agriculture duke kultivuar
ullishte e vreshta. Ne manastiret e tyre zuri fill dhe letersia e mirefillte
artistike mesjetare. Prane kuvendeve te tyre u happen dhe shkolla te ulta
fetare dhe shkalla e studimit te larte.
Cilet ishin
mbreterite e para ilire dhe organizmi I tyre.
Mbreteria e enkejve,
taulanteve, ardianeve, dardaneve, shteti I erpirit, shteti I paioneve, organizimi
I tyre.
Keto 4 shtete jane
organizmat e para shteterore plotesisht te formuara. Ne fillim tee
pokes se hekurit pas shekkullit XI PLK organizmi ekonomik filloi te ndryshoje. Ne disa dege te ekonomise zejtari, bujqesi, blegtori, lindi prona private.
Kjo ndikoi ne zhvillimin ekonomik dhe per nje organizim te brendshem me te
persosur. U vecua aristrokracia fisnore dhe ushtarake qe perbehej kryesisht nga
pronaret e zejtareve dhe te ekonomive te tjera te vendit.
Cdini per qytetet
ilire. Ishin qytete te fortifikuara apo jo? Dhe organizimi politik.
Nder qytetet
kryesore ilire ishin damastoni, bylysi, albanapoli, dimali, skodra, lisur,
metaoni, ulcini, rizoni etj… disa prej tyre prene dhe monedhen e vet prej
bronzi dhe prej argjendi. Keto qytete luajten rol te madh jo vetem ne ekonomi e
ne culture por dhe ne historine politike te ilirise duke u bere baze e gjith
organizimi shoqerore politik perfshirja e kolonive helene dyrrahu dhe apolonia
ne shtetin ilir dhe perzirja e banorve te tyre me iliret ndikuan ne rritjen e
fuqise ekonomike dhe zgjerimin e mardhenieve tregtare me te gjitha krahinat e
ballkanit dhe jasht tije.
Cdini per bazat
shoqerore ilire. Shtresat e shoqerise.
Qytetare te lire,fshatare te lire, shklleverit,
Fshatari I lire tek adrianet kishin nje numer te vogel fshataresh te
shpronesuar te cilet I shin detyruar qe nje pjese te provimeve tu a jepnin
zotrave te tyre te tokes ku punonin.
Kush I drejtonte
qytetet si e kryenin veprimtarine.
Shteti ilir ishte mbreteri e trashguar. Ne krye te shtetit ilir ishte
mbreti. Drejtimi I shtetit behej me bashke sundues ose miqte e mbretit. Lejohej
qe fronin mbreteror ta zinin edhe grate. Qytetet kishin te drejten e vete
qeverisjes se tyre Brenda kuadrit te shtetit ilir. Ne krye te qytetit
qendronte poli dinasti, sundimtaret e
qytetit. Ne kohen e mbretit kent pushteti I polidinastive u
kufizua mjaft dhe pushteti mbreterore u be I pakufizuar.
Sa luftra romake –ilire u zhvilluan dhe kush ishin
shkaqet
U zhvilluan 3 luftra romako-ilirie. Mendimi me I perhapur per shkaqet e
fillimit te ketyre lufterave eshte qe romaket e nisen luften kunder ilireve
sepse pirateria ilire ishte bere shqetesuese per tregtaret romakedhe sepse
mbreteresha ilire teuta, ishte sjelle keq ndaj perfaqesuesve te romes qe kishin
ardhur per tu ankuar kunder pirateve ilire. Ne te vertete keto jane vetem
pretekste qe perdoren romaket per te filluar luften. Shkaku I vertete I
pushtimeve romake ne iliri jane synimet hegjenomoniste te romes te asaj kohe ku
ajo ishte kthyer nga nje nga shtete me te
fuqishme mesthetare. Edhe fuqizimi ekonomik ilir demtonte interest e
tregtareve dhe sklavopronare romak.
Pasojat e dyndjes e popullit barbar.
Dyndjet barbare
paten pasoja te thella ekonomike shoqerore politike dhe etike. Vendi u
shkaterrua fshatrat u shkretuan, qytetet u plackiten, perberja e popullsise
ndryshoi, pushteti bizantin u dobesua dhe popullsia ilire u ndodh perballe
rrezikut te shkllaverimit. Me gjith ate popullsia e prevalasit, dardanise
epirit te ri epirit te vjeter I beri balle me sukses edhe vales kolonizuese
slave, qendroi kompakte aty ku oshte ne atedheun e vet historic me gjuhen e saj
te lashte dhe me karakter etnik te vecante.
Cdini per pricipaten e arberit dhe despotin e artes
U krijua nje klase pronaresh te medhenje te quajtur dinate qe benin pjese
ne aristrokacine ushtarake civile dhe ne klerin u shtua nr I fshaterave qe
detyroheshin te punoni ne pronat e dinateve si qiramarres ose si puntore me
meditje. Filluan te njiheshin disa fise qe u bene te fuqishme si Skurra,
Arianitet Muzank Vrana. Ne fund shek XII fillim shek XIII ndryshuan mjafte
rrethanat politike. U krijuan shtete te
reja.
Principata e Arbrit Perfaqesuesi I pare ka qene Progoni 1190- 1198. Qendra
e princioates u be kruja pas tij sundimin e vazhduan bijte e tij gjini
1198-1208 e me pas Dhimitri 1208-1216. Kulmin e fuqise principata e arriti nen
drejtimin e dhimitrit I cili mbante tituj te larte si gjykates e princ i
arberve, arkond I madh etj. Dhimitri nenshkroi nje marreveshje bashkepunimi me
republiken e raguzes. Filloi bisedimet me papen e romes per konvertimin e fese
se tij nga ortodokse ne katolike.
Despotati I Artes qe fillimisht perfshiu trevat kryesisht trevat e
shqiprise se poshtme. E krijoi Mihal Engjell KOmneni. Trashgimtar ishte Teodori
vazhdoi politiken e pushtimeve dhe pati nen ndikimin e tij principaten e arbrit. Ai synonte rimekembjen e perandorise byzantine.
Besimi ilire
Forma me e lashte e besimit tek iliret eshte paganizmi . perhapje te madhe
tek iliret pati kulti I diellit. Mjaft I perhapur ka qene edhe kulti I
gjarperit. Ate e konsideronin si mbrojtes te luftetareve dhe te te vdekurve.
Iliret nderonin gjithashtu token paraardhesit e fisit dhe te familjes. Kulti
matriakal I nenes si prodhuese ne jete mbeti tek ata si kulti me I perdorur. Nen ndikimin
Helen ne besimet ilire u futen dhe kultet e perandorive greke si zeusi perendia
e gjithpushtetshme, posedoni zot I detrave, artemisi perendia e blegtorise etj.
Popullsia ilire
Si banoret me te lashte parailire dhe paragreke njihen pallazget. Ata paten
nje shtrirje te gjere nga ballkani I jugut e deri ne Azi te vogel. Herodit
tregon se gjuha e pellazgeve ishte e ndryshme nga gjuha greke. Mereshin me
buqesi e detari ishin mjeshter te mire ndertimi u permenden nga shkrimtaret e
lashte greke homeri dhe herodoti.
Iliret 2 teorit
Lidhur me prejardhjen e ilireve ka 2 teori
1. Teoria me e vjeter
pohon se iliret kane ardhur nga Europa qendrore ne ballkan dhe kane sjelle
kulturen e tyre te italshtatit. Kjo lidhet me dyndjet e popujve nga veriu ne
shek XII –XI PLK qe u shtrin edhe ne ballkan. kjo teori eshte rrezuar nga
studimet arkeologjike te kryera pas L2B. ato kane treguar se gjurmet e
kulturave perendimore Halshtatiane ndeshet ne Iliri me shume si rezultat I
kontakteve kulturore e tregtare dhe I levizjes artizane te perpunimit te
metaleve. Vete fakti se varrimet me diegie dhe futja e kockes se djegur ne ene
nuk jane tipike per trevat e shtrirjes se ilireve por ndeshen rradhe e vetem ne
zona te kufizuara. Kjo deshmone kunder
ardhjes se ilireve ne ballkan.
2. Teoria e dyte me e
qendrueshme me argumenta bindese eshte ajo qe I sheh iliret si autokton ne
ballkanin perendimore. Kjo do te thote qe : 1. Iliret formuan kulturen ne
vendin e tyre 2. Formuan gjuhen ne vendin e tyre 3. Formuan edhe tiparet
antropologjike te vendit te tyre ne ballkan . kjo argumentohet me zbulimet
arkeologjike ne shume qendra vendbanimi dhe varrezat ku shtrine iliret.
Formi I etnasit
ilir Fillimet I ka ne periudhen e
bronzit te mesem e vazhdon deri ne periudhen e hekurit te hershem.
Autotoktonia ilire Nenkupton formimin etnik ne vend , mbi bazen e nje vazhdimesie te gjate
kulturore e cila ka pesuar ndryshimet e kohes, duke marre edhe nga kultura e
popujve fqinje apo te ardhur, por duke ruajtur gjithnje tiparet e veta etnike.
Tevat e banuara nga
iliret. Vendbanimet ilire gjendeshin
ne pjesen perendimore te gadishullit te ballkanit, qe nga deget e danubit
lumenjte sara dhe drava ne very e deri ne gjirin e ambrakise ne jug, ne lindje
me maqedonine perendimore.
Vendbanimet ilire. I perkasin shk XI-V p.l.k ne vendet
kodrinore – malore x tu mbrojtur nga kundershtaret. Vendbanime te sofistikuara
me mur guri. Sip e vendbanimeve ilire ishin 4-5 HA, ishin vendbanime fshatare.
Emir etnik ‘’ilir’’
I kesaj po permendet me shpesh
ne veprat e autoreve antic qe ne shekkullin
V p.k por emrat e disa fiseve te vecanta ilire fillonin te permenden qe
nga Homeri ne shek XII p.l.k.
Fiset ilire.
1.Enkelejdet
x gjate lumit ohrit
2.
Desartet ne qytetin e antipatise (berat) deri ne pelion (pogradec)
3. Taulantet, lumi vjosa ne jug – durres.
4.
Albanet perbri taulanteve.
5.
adrianet x rreth shkodres.
6.
dardanet trevat e kosoves.
7.
paionet very te kosoves, lumi varda- lumi struna
8. dalmatet x gjate adriatikut te mesem.
9. penestet per gjate drinit te zi.
10. molaset ne epir nga lumi shkumbin – lumi vjosa ne
jug.
11. kaonet x gjate lumit drinos qendra ishte saranda.
12 thespatet ne jug te butrintit - gjiri I ambrakise.
