Pasqyra
e lendes
Ç’ është
adoleshenca?
- Zhvillimi moral
- Formimi identitetit
- Bindjet - pjesë e identitetit
- Përpjekje për sisteme sjelljesh të reja Biblografia
Ç’
është adoleshenca?
Adoleshenca
është
periudha e jetës, e cila përfshin vitet
ndërmjet fëmijërisë dhe moshës së rritur. Ajo
shoqërohet me ndryshime rrënjësore, të cilat kanë të bëjnë jo vetëm me rritjen biologjike, por edhe me zhvillimin mendor, sjelljen, komunikimin etj. Në pikëpamje psikike, adoleshenca është një periudhë krize, që përfshin njëkohësisht ndarje, shkëputje, zhvillim e vetaktivizim të vrullshëm në një klimë shndërrimesh e shpërthimesh të mëdha.
shoqërohet me ndryshime rrënjësore, të cilat kanë të bëjnë jo vetëm me rritjen biologjike, por edhe me zhvillimin mendor, sjelljen, komunikimin etj. Në pikëpamje psikike, adoleshenca është një periudhë krize, që përfshin njëkohësisht ndarje, shkëputje, zhvillim e vetaktivizim të vrullshëm në një klimë shndërrimesh e shpërthimesh të mëdha.
Adoleshenca nuk
është thjeshtë një stinë e jetës, por një mënyrë ripërtritjeje e psikikës, ku
pasiguria dhe ankthi për të ardhmen, ndikimi i instinkteve, nevoja për
përkujdesje dhe dëshira për liri, japin të gjitha së bashku mundësitë e shfaqjes
mbi të cilat mund të zhvillohet vetë jeta. Por në kushte të ndryshme jetese,
kemi vështrime të ndryshme. P.sh., në vendet e zhvilluara nga ana ekonomike
rritja biologjike në ditët tona bëhet më shpejt nga ç’ndodhte vite më parë,
edhe shkollimi që u ofrohet të rinjve është i ndryshëm, është më i gjatë.
Pavarësia ekonomike arrihet më vonë, përtej moshës 20 vjeç. Ndonëse pjekuria
biologjike është realizuar, statusi i të rriturve ende nuk u njihet. Vetë të
rinjtë nuk ndjehen të rritur. Ata, siç i trajton shoqëria, janë në rrugën drejt
formimit. Pra, adoleshenca përfaqëson një kohë kalimtare nga fëmijëria në
pjekurinë relative. Ajo është një moshë kritike ndryshimesh dhe përjetimesh,
prandaj ndikimi i faktorëve shoqërorë në të është shumë i rëndësishëm. Kohëzgjatja
e adoleshencës mund të mos korrespondojë e njëjtë për të gjithë njerëzit përsa
u takon karakteristikave të tyre të ndryshme të zhvillimit. Në vështrim të
përgjithshëm, adoleshenca është një dukuri e përbashkët për të gjithë
individët, por natyrisht për secilin individ ose grup individësh ka ndryshime,
që i ndeshim rëndom. Ato ndodhin për shkak të nivelit kulturor, periudhës
historike dhe veçorive individuale të çdo subjekti. Duke u mbështetur në këto
argumente, mund të arrijmë në përfundimin se adoleshenca pavarësisht
mospërputhjeve kohore në mënyrë të plotë, përbëhet apo kalon në tri faza apo
pjesë, të cilat janë: paraadoleshenca,
adoleshenca e hershme dhe adoleshenca e vonë. Në etapën e parë, paraadoleshenca, që lidhet
me rindërtimin e organizmit, zhvillimi fizik dhe fiziologjik nuk bëhet i
njëtrajtshëm. Prandaj koha e pubertetit shfaqet jo në të njëjtën kohë, duke e
shtrirë krizën. Ritmet e zhvillimit janë të larta, por në planin e formimit të
personalitetit ka paqëndrushmëri të madhe, megjithëse bie në sy e shprehet
ndjenja e të rriturit. Shfaqen dyzime e lëkundje në karakter, të rinjtë
dashurojnë vrullshëm dhe urrejnë papritmas, binden, nënshtrohen, por edhe
rebelohen, paraqiten të sjellshëm e idealistë, por edhe brutalë e materialistë.
Ata manifestojnë gjendje të ngritur emocionale dhe pa u kuptuar shndërrohen në
pesimistë e kokëfortë, jo rrallë hutohen, përfshihen nga ndjenja e të qenit i
pavlefshëm (kjo ndikon të mbyllen në vetvete). Në këtë moshë zhvillohet të
menduarit teorik refleksiv, shkallë-shkallë ngrihen në një nivel më të lartë
veprimet mendore: analiza, sinteza, klasifikimi, përgjithësimi etj. Lindin
elementet e logjikës së të rriturit, duke u ngritur cilësia e perceptimeve, të
kujtesës dhe imagjinatës. Adoleshenca e hershme është koha e vërtetë kalimtare
ndërmjet paraadoleshencës dhe rinisë. Në këtë moshë krijohet një përfytyrim
fillestar për orientimin profesional, gjë e cila krijon një tendosje e frikë,
pavarësisht nga zgjedhjet që mund të bëhen. Gjatë saj marrin përparësi vlerat
vetjake në krahasim me ndikimet e jashtme, ndërtohet plani jetësor dhe nevoja
për intimitet është e papërballueshme. Ndjeshmëria emocionale e adoleshentëve
është e lartë. Prandaj në këtë moshë shfaqen reagime të forta në çaste të
papritura. Vlerësimi dhe vetëvlerësimi janë mekanizma nxitës, por në pranimin e
tyre real ka luhatje të mëdha. Ndryshimet fizike dhe emocionale të ndjeshme e
të shpejta ndodhin në një hapësirë kohe të caktuar. Ato zgjasin deri në
arritjen e autonomisë së plotë, atëherë kur vendosen raporte emocionale
instinktive të shpejta me grupe të tjera dhe me mjedisin shoqëror. Megjithatë
është disi e vështirë të përcaktojmë kufirin kohor të mbylljes së adoleshencës.
Frojdi e ka përcaktuar këtë afat kohën kur “adoleshenti është i aftë të dojë e
të punojë,” ndërsa Erikson e përcaktoi si kohën kur i riu “është i aftë të
përfshihet për një raport intim me një tjetër, duke realizuar një takim
ndërmjet dy “unë-ve” të ndryshëm”. Pra, adoleshenca mbyllet kur individi është
i aftë të krijojë raporte të qëndrueshme me veten, me grupin e afërt dhe gjithë
mjedisin ku jeton. Ky koncept i bazuar në aftësinë e përshtatjes me veten, me
të tjerët apo me botën, tregon si ndodhin ndryshimet, që e detyrojnë individin
të sillet e të formohet në bazë të raporteve që ka me mjedisin ku bën pjesë, me
grupin më të afërt dhe me shndërrimet e tij të brendshme. Adoleshenca mund të
karakterizohet si fazë e kalimit nga bregu i frikës dhe i ankthit në atë të
structures funksionuese të sigurisë së të të rriturit. Ky kalim nuk bëhet në
një ditë, as në mënyrë të rrufeshme. Për të duhet të shmangen a të kapërcehen
një mori pengesash një nga një dhe jo të grumbulluara në mënyrë absurde. Një i
ri, edhe pse është i gatshëm të jetojë i pavarur nëpërmjet punës së tij, ende
trajtohet adoleshent dhe mbetet për një farë kohe nën ndikimin e të tjerëve,
veçanërisht të prindërve të tij jo vetëm për forcën e zakonit, por për efekte
të tjera, kryesisht psikologjike, shoqërore dhe ekonomike. Prandaj themi që
adoleshenca vazhdon e zgjatet. Kjo na bën të bindemi që edhe pse arrihet mosha
20 vjeç, individi ende nuk e ka mbaruar këtë fazë kritike, pra ai nuk është I
gatshëm të futet në botën e të rriturve. Pikërisht përballë kësaj zgjidhjeje
ekziston rreziku i tërheqjes, veçanërisht kur të rinjtë nuk arrijnë të
ndërtojnë raporte të drejtpërdrejta me realitetin. Për këtë arsye, në momente
të tilla mund të paraqiten mundësi për t’u shfaqur te adoleshentët edhe prirje
neorotike. Në të kundërt, ka nga ata të rinj që rriten përpara limiteve të
caktuara kohore për arsye mbijetese, megjithëse kapacitetin, gjykimin e
kritikën ende nuk e kanë të zhvilluar në nivelin e dëshiruar. Një tipar tjetër
i këtij ndryshimi, është rritja e adoleshentëve me shfaqje e prirje mbrojtëse,
maniake e paranojake, dukuri këto të mundshme gjatë zhvillimit, të cilat
shfaqen ose jo gjatë kësaj periudhe. Prandaj me të drejtë nga shumë studiues
adoleshenca është përcaktuar si moshë e cila shoqërohet me probleme tepër të
ndjeshme.
Zhvillimi
moral
Në pamje të parë, qëndrimi
socialopolitik e çështjet publike duket se janë larg interesave dhe vemendjes
së adoleshentëve. Duke i vlerësuar nga ky këndvështrim, mund të themi se ata
janë të lirë, të painteresuar. Prandaj ngjajnë sikur rrinë në heshtje. Shoqëria
e të rriturve është e domosdoshme dhe mjaft e nevojshme që të dekodifikojë të
gjitha mesazhet e të rinjve. Jo vetëm ato që kanë të bëjnë me miqësinë, me
raportet ndërmjet bashkëmoshatarëve, me raportet me familjen e me relacionet e
dashurisë etj., ku për probleme të tilla adoleshentët nuk del se rrinë të
njanshëm e të heshtur. Ka faktorë të mjaftueshëm pse adoleshentët propozojnë
shndërrimin relacional në botën e dashurisë dhe jo në atë të politikës. Të
rinjtë kanë dëshirë, veçanërisht gjatë viteve të shkollës së mesme, të jenë
gjithnjë e më të pavarur. Kjo vërehet në veshjen e tyre, në pjesëmarrjen në
diskutime, në mendimet e vlerësimet që shfaqin, në teknikat që përdorinpër
zgjidhjen e problemeve. Ata janë të shqetësuar se çfarë të tjerët thonë e
mendojnë për ta. Të gjitha këto krijojnë një periudhë stuhie, trazirash dhe
stresi, të cilat, veç të tjerash, rrjedhin dhe nga prirja për t’i zgjidhur të
gjitha gjërat përnjëherë. Jo në pak raste adoleshentët që dështojnë,
manifestojnë akte brutaliteti e vandalizmi. Reagime të tilla të rënda amortizohen
me marrëdhënie të ngrohta, me shprehje të besimit reciprok, me qëndrime
dashamirëse, me respect duke shmangur vërejtjet, britmat dhe ironinë. Vlerësimi
I anëve pozitive, krijimi i besimit në aftësitë dhe mundësitë që kanë të
rinjtë, krijojnë kushte reale për të ndërtuar projektin e suksesshëm edukativ.
Të rinjtë që kanë vlerësim të tepruar në shkollë apo familje, pa baza e arritje
konkrete, rrezikohen të shndërrohen në idhuj të rremë. Baraspesha e kërkesave,
kritikave e vërejtjeve me vlerësimet dhe vetëvlerësimet kërkohet të ruajnë
raporte që të shërbejnë për nxitje e motivim të mëtejshëm. Koha e adoleshencës
mund të karakterizohet si kalim ndërmjet moralit të detyruar dhe bashkëpunimit.
Në fund të shkollës së mesme vajzat kanë më shumë çrregullime emocionale se
djemtë. Ato janë të shqetësuara dhe në disa raste të frikësuara për të ardhmen
e tyre. Ato shfaqen të çorientuara në punë të ndryshme. Në mësime marrin
vlerësime të pakënaqshme. Adoleshentët me çrregullime emocionale bëhen
depresivë. Niveli dhe shkalla e prekjes së tyre nga depresioni varet nga
cilësitë e karakterit. Ata të cilët ndjehen të paaftë për të realizuar detyrat,
të painteresuar për shokët, familjen dhe që sundohen nga mendimi negativ, kanë
shfaqje tipike depresive. Shkaqet e burimet e depresionit janë të ndryshme, por
më së shpeshti për adoleshentët mbeten dështimet në jetën e përditshme, edhe në
mësime, të cilat analizohen e vlerësohen me përgjegjshmërinë karakteristike të
moshës së tyre. Nëse një adoleshent për dështimin në një provim fajëson veten,
ai fillon të mendojë dhe mund të arrijë në përfundimin se është me mangësi
mendore. Duke e mbështetur dështimin kështu në një tezë të padrejtë, ai fillon
të inatoset me veten. Thellimi i një mendimi të tillë pesimist e vetëfajësues
nuk është gjë tjetër, veçse një ndjenjë depresioni e mungesës së shpresës.
Gjendjet shpirtërore i japin ngjyrë mendimit, kur ndjehemi të lumtur, kujtojmë
e mendojmë gjëra të bukura. Nëse gjendja shpirtërore errësohet, mendimet marrin
udhë të tillë, fillojnë e grumbullohen ide e mendime të errëta dhe ngjarje
negative. Në këtë moment marrëdhëniet e adoleshentëve zbehen, sjellja ndryshon,
ata ndjehen të vetmuar, të veçuar nga të tjerët dhe pa perspektivë për të
ardhmen, gjë e cila mund të nxisë përvoja negative. Për t’u dhënë fund
situatave të tilla, kërkohet një punë këmbëngulëse. Në raste të tilla, fëmijëve
në kohën e përshtatshme u duhet dhënë një shpjegim alternativ për shqetësimin
dhe dështimet e mundshme, për të kuptuar shkakun e tyre të vërtetë. Prandaj
është mirë që të rinjtë të marrin informacion për mundësitë e aftësitë që në të
vertetë kanë, gjë që do t’i ndihmojë për të krijuar sfondin emocional pozitiv
për t’i motivuar në veprimtaritë e ardhshme. Krijimi i përfytyrimeve dhe i
besimit për arritje më të mira, rrit dëshirën e nivelin e kërkesave dhe të
synimeve për objektiva më të lartë.
Formimi i identitetit
Në lidhje me formimin e identitetit në
moshën adoleshencës, Erikson ka thënë se ky proces është rrjedhojë pozitive e
konflikteve jetësore, të cilat i japin ritmin ciklit të jetës nga lindje gjer
në vdekje. Adoleshentët për të përballuar vështirësitë me mjetet sa më
racionale, duhet të kenë një mbështetje të veçantë shoqërore, e cila u jep
atyre edhe një farë sigurie. Shpërndarja e vetes përbën zgjidhjen negative të
të njëjtit konflikt. Psikologët e kanë përshkrur “identitetin” si një lloj ose
si vendosje e një baraspeshe ndërmjet impenjimit dhe konfuzionit rreth vlerave
shoqërore.
Marcia
e ka lokalizuar interesin e tij
për llojin dhe mënyrat e impenjimit të çdo adoleshenti përballë
realitetit në
të cilin ndodhet. Çdo impenjim është cilësuar si një nivel indentiteti
dhe çdo
nivel është i përcaktuar mbi dy mundësi.
E
para është eksplorimi i alternativave të mundshme në fushën e punës, të
politikës etj. E dyta
është impenjimi me alternativën e zgjedhur.
Sipas Marcias nivelet e indentitetit
janë katër:
1)Fitimi
i indentitetit;
2)Bllokimi
i indentitetit;
3)Vonesa;
4)Përhapja
e indentitetit.
Kush ka fituar identitetin, e ka arritur
atë falë një procesi eksplorimi në të cilin indetifikimet e mëparshme janë
radhitur në një paraqitje të vetes, e cila nga ana cilësore është superiore nga
shuma e komponentëve që e përbëjnë. Duke formuar identitetin, adoleshenti
braktis konceptin e vetvetes, që është krijuar në bazë të opinionit të
prindërve, duke e zëvendësuar me atë që formohet nga vlerësimet që vijnë nga
moshatarët. Ky koncept i ri i vetvetes përmban aspektin fizik, tërheqjen
seksuale dhe inteligjencën. Po u vlerësua negativisht një nga këto elemente,
shkaktohet ankthi. Duhet kaluar një përvojë eksplorimi, duhet kaluar kriza e
zgjedhjeve të zhvillimit për të arritur stacionin e dëshiruar, për kapjen e të
cilit ka shumë mundësi, megjithëse ai mbetet i njëjtë. Ndërsa adoleshentët që
janë në “nivel bllokimi” ende nuk kanë filluar asnjë lloj eksplorimi të
nevojshëm për të formuar një identitet origjinal. Kështu, identifikimi me
njerëz të tjerë të afërt e të rëndësishëm qëndron si e vetmja alternativë për
të zgjidhur problemin, për t’u rritur në kuptimin e vertetë të këtij koncepti.
Ekziston një anologji ndërmjet “vonesës dhe përhapjes”. Të dyja janë indikatorë
të një mungese impenjimi të saktë në drejtim të identifikimit të realitetit në
të cilin veprojmë. Në fazën e vonesës kemi një lloj sforcimi eksplorimi drejt
roleve shoqërore konveniente e të përshtatshme me natyrën e veçoritë individuale
të çdo subjekti. Përhapja i korrespondon fazës që shoqërohet me identifikime të
zbehta dhe të momentit, pa zhvillimin e një interesi të vërtetë, i cili çon në
marrjen e impenjimeve moshore. Pengesat
drejt fitimit të identitetit janë të shumta. Disa janë të lidhura me një lloj sjelljeje të
karakterit mbrojtës të familjes,
e cila e detyron dhe e bën individin të mos dijë, të mos jetë i aftë të kapërcejë identifikimet
fëminore. Rezultati i kësaj gjendjeje është mungesa e eksplorimit, bllokimi i
identitetit në një nivel zhvillimi të
karakterit pothuajse primitiv.
Mbrojtja që u bëhet të rinjve nga prindërit e tyre, mbajtja nën kontroll për gjithçka në jo pak
raste, jep ndikime negative në
edukim.Ndoshta është paksa paradoksale, por e njëjta gjë ndodh dhe kur individi
jeton në mjedise jashtëzakonisht të varfra me pak mjete nxitëse. Kjo gjendje
përgatit një tip të veçantë mjedisor, nga i cili adoleshenti nuk mund të
shkëputet lehtë. Kështu, duke qenë se nuk ka alternativa të tjera për të
zgjedhur, adoleshentit i mbetet të përcaktojë identitetin e tij në të vetmen
mënyrë që kushtet i mundësojnë. Shpërndarja është niveli në të cilin individi
nuk arrin të kalojë të bëjë dallimin ndërmjet vetes reale dhe ideales. Ai nuk
merr përsipër detyra, pasi mendon se do të gjejë diçka më të rëndësishme për
t’u përshtatur me normat shoqërore. Nga ana tjetër, nuk arrin të eksplorojë alternativat,
që ka përpara, sepse zotërohet nga ankthe të shumta dhe konflikte të brendshme,
të cilat pengojnë procesin normal të zhvillimit të individit. Vonesa është faza
në të cilin individi ëndërron, ka objektiva gjithnjë e më ambicozë. Mbase për
këtë, nxitja dhe eksplorimi në një farë mase janë të bllokuara. Kjo kohë mund të
vlerësohet si momenti kur individi përpiqet të dallojë në vetvete realen dhe
idealen. Nëse njeriu do të dijë të shfrytëzojë paknaqësinë që lind nga shkaqe
të ndryshme, pa i lënë vend zhgënjimit, ndjenjës së impotencës, pamundësisë
etj., sforcimi i tij mund të ndihmojë për të fituar identitetin. Kjo shoqërohet
edhe me përcaktimin e projekteve ambicioze për jetën. Ndërsa përzgjatja e kësaj
faze do t’i ngjajë një periudhe përhumbëse, e cila do të shoqërohet me një frustacion,
që shkaktohet prej mundësive të pashfrytëzuara. Të gjitha këto procese mund t’i
shpjegojmë me pak fjalë me këto argumente: Nëse ka shqetësime të dukshme në
rrugën e zhvillimit të konceptit të vetvetes në moshë të re, krijmi i
identitetit do të shoqërohet me komplikime, të cilat janë pasojë e tyre. Këto shqetësime
mund të vijnë si rrjedhojë e paaftësisë. Prandaj zhvillimi në një moment të
caktuar lidhet me mjedisin shoqëror, mund të jetë edhe rrjedhojë i limiteve të
rënda që vijnë nga vetë mjedisi që na rrethon. Mundësia e të përballuarit në
mënyrë pozitive me këto dhe vështirësi të tjera të mëdha në dukje, lehtësohen
nga mbështetja shoqërore. Në jetën e çdo njeriu, zgjidhja e detyrave të
zhvillimit, nga më të lehtat gjerë tek më të vështirat,realizohet falë
mbeshtetjes shoqërore, tek e cila individi shpreson dhe pret ndihmë konkrete.
Parësore është familja, e cila është përgjegjëse kryesore. Por për realizimin e
procesit të edukimit, ka edhe mjaft faktorë të tjerë, vlera e të cilëvemështë e
madhe dhe në momente të caktuara mbetet vendimtare. Përfitimi i identitetit
zgjat shumë. Ai arrihet pas përvojash e identifikimesh, duke provuar, si një
aktor, situate reale, njohje personash, vëzhgime, shfaqje ndjenjash të ndryshme:
habi, irritim e kënaqësi.
Bindjet - pjesë e identitetit
Duke u nisur nga mosha e adoleshentëve,
e cila është mjaft e ndjeshme, bindjet morale bëhen pjesë e rëndësishme e
identitetit të tyre personal. Për këtë arsye moralin si kategori mund ta
përcaktojmë si një respekt të veçantë për rregullat dhe normat shoqërore, për
drejtësi, të paturit kujdes për tëmtjerët etj.
Përsa i përket detyrave me të cilat
përballohen adoleshentët, Harighurst veçon, ndër të tjera, kërkimin e pavarësisë
si një ndër çeshtjet kryesore të kësaj moshe. Në një studim të tij, ai ka
paraqitur një listë me dhjetë detyra që vlerësohen si më vendimtaret, të cilat
mendohet se e dallojnë adoleshencën nga grup-moshat e tjera:
1) Ndërtimi
i raporteve të reja me moshatarë të të dyja gjinive;
2) Përfitimi
i një roli shoqëror;
3) Të
pranojë dhe të përdorë në mënyrë të frytshme trupin e tij;
4) Të
ketë pavarësi emotive nga prindërit dhe të tjerët;
5) Të
arrijë një siguri që rrjedh nga pavarësia ekonomike;
6) Të
orientohet e të përgatitet drejt një pune e profesioni;
7) Të
përgatitet drejt në jetën familjare (martesa);
8) Të
zhvillojë intelektin;
9) Të
ketë sjellje shoqërore të përgjegjshme;
10) Të
fitojë një sistem vlerash etike, të cilat duhet t’i shërbejnë si udhëheqje e
sjelljes në jetë.
Në shoqërinë që po ndërtojmë,
demokratike e komplekse, sidomos në kohën e trazicionit, vështirësitë që duhen
përballuar, nuk janë të njëjta dhe të ngjashme për të gjithë njerëzit. Disa
prej tyre janë pjesë “e udhëtimit” njerëzor, por disa nga ato në një masë të
ndjeshme nuk janë të pashmangshme. Adoleshenca është periudha e jetës me më
shumë ndryshime, të cilat rrjedhin me shpejtësi, me intesitetin e vrullit të
tyre dhe në mjaft raste të krijojnë idenë se ndodhin pa ndonjë kontroll të vetëdijshëm.
Objektivi që ka çdo fëmijë për t’u bërë sa më parë i rritur, për të vepruar i
lirë dhe i pavarur jo vetëm e shoqëron atë gjatë gjithë periudhës së adoleshencës,
por edhe e mundon në çdo hap, e streson dhe e detyron që shpesh me veprimet e
pakontrolluara të dalë jashtë vetvetes. Kërkesa për të fituar hapësira më të mëdha,
mbetet permanente. Kjo edhe për arsye se në shumë raste ato u mungojnë në
mënyrë të pakuptueshme. Një dukuri e tillë shpjegohet kryesisht nga mungesa e
emancipimit të brezit më të rritur, i cili, i mbërthyer nga psikologjia e më të
fortit, e më të diturit, vë në plan të dytë në mjaft raste arsyen.
BIBLIOGRAFI
1. “Psikologjia zhvillimore”, Mithat Hoxha, Shkodër, 2002 ISBN 999 27-49-14-8
2. Aftësitë për jetën, Tiranë 2002
3. “Social-Psikologjia”, David G. Myers, përkthim E. Çela Tiranë, 2003 ISBN 999 27-54-62-1
4. “Psikologjia”, Terry Pettijohn, Tiranë, 1996
5. “Mendja e pashkolluar”, H. Gardner. përkthim, ISP, Tiranë, 2002
6. “Forcat e ndryshimit në arsim”, Michael Fullaun, përkthim, ISP, Tiranë 2003
7. Dimensionet e mendjes, Hauard Gardner. Përkthim ISP Tiranë 2003
8. “Në rrugën që rrallë shkohet”, Skott (1) DHE (2)
9. “Adoleshenca”, Fransuazë Dolto, Tiranë, 2003, ISBN: 99927- 54-38-9
10. “Drejt vetëmësimit dhe vetëformimit intelektual permanent”, Mark Vuji, 2003
