Historia e skulpturës më të hershme të Skënderbeut
Për të mbetet një zbulim i rrallë. Portreti i
Skënderbeut, mbase më origjinali, ai që mund të jetë më pranë imazhit real që
ka pasur Gjergj Kastrioti,
gjendet mes nëntë skulpturave të personazheve më të
mëdha të botës, Kristofor Kolombit, Aleksandrit të Madh, Çezarit…, pranë një
kështjelle mesjetare në Pulja. Studiuesi Moikom Zeqo është përballur rastësisht
me këtë skulpturë, e cila daton rreth vitit 1525. Një bust ku detajet rrëfejnë
shumë, kjo skulpturë mund të jetë e një rëndësie të veçantë. Jo vetëm pse daton
më herët nga të gjitha skulpturat që janë bërë për Skënderbeun, as për detajet
e portretit, por për pozicionin që i është dhënë nga fisnikët e familjes
Coroliano. Ata e kanë renditur Gjergj Kastrioti Skënderbeun mes figurave më të
famshme, me të cilat krenoheshin e nderoheshin. Në secilën nga nëntë dritaret e
pallatit të tyre që shërbente si rezidencë kishin vendosur skulpturën e një
personaliteti të madh. Skënderbeu ka në krah Kristofor Kolombin, e më tej
vijojnë portrete të Çezarit, të Aleksandrit të Madh etj. Për këtë zbulim, që
Zeqo ngulmon ta quajë rastësor, dhe historinë e kësaj skulpture të hershme, ai
tregon detaje që janë zbuluar pikërisht nga një libër i botuar në vitin 2000.
KJO SKULPTURË E RRALLLË E SKËNDËRBEUT, ËSHTË ZBULUAR
RASTËSISHT NGA NJË LIBËR.
ÇFARË ËSHTË KY LIBËR?
Ky libër është shkruar nga Orlando D´Osro dhe titulli
i librit ishte “Coroliano de Otranto”. Libri është botuar në Leçe, në vitin
2000. Është një libër me format të madh dhe me shumë ilustrime që synon të bëjë
historinë e antikitetit të vonë dhe të mesjetës, të të gjthë zonës së Otrantos,
dhe kryesisht të zonës së Pulias, Barit e të gjithë Italisë së Jugut. Libri ka
një numër të madh dokumentesh ku përmenden shpesh shqiptarët, sepse dihet se në
Italinë e Jugut ka pasur emigracion shqiptar që nga shekulli XII. Por ajo që më
tërhoqi vëmendjen ishte në faqen 256, ku flitej për qytezën Tran, e cila është
afër Pulias. Në qytezën Tran ekziston një kështjetë mesjetare që ka qenë
rezidencë e familjes Coroliano, një familje e njohur fisnikësh. Pranë
kështjellës është modifikuar një pallat dukal, i cili ka nëntë dritare. Në secilën
dritare, në pjesën e sipërme ka një konsul dhe mbi këtë konsul është vendosur
nga një portret në bust i figurave të mëdha të historisë. Dhe mes këtyre
figurave ishte portreti i Skënderbeut, apo jo? Ky varg portretesh niste në fakt
me figurën e Timurlengut, i cili krijoi perandorinë e madhe mongole në
shekullin e 13-të. Pastaj vjen figura e Gjegj Kastrioti Skëndërbeut, e pas tij
figura të tjera të mëdha të historisë, kryesisht gjeneralë. Në shënimet që jep
libri thuhet se ndërtimi i pallatt dukal afër kështjellës është bërë në vitin
1525, pra fillimi i shekullit XVI.
SI PARAQITET SKËNDERBEU NË KËTË SKULPTURË?
Gjergj Kastrioti Skënderbeu paraqitet në bust. Është
në një altoreliev të thellë. Paraqitet me pamje në profil, në anën e djathtë.
Mjekrën e ka të gjatë, mustaqet e spikatura, hunda e tij karakteristike, dhe
mbi kokë, ka një kapelele venedikase të tipit “karamanjolë”. Rreth e përqark
këtij busti është një kurorë me dafina që jep idenë e lavdisë. Ndërsa nën bust
është shënuar emri Scandar beg. Ju përmendni faktin se kjo është skulptura që i
afrohet më shumë pamjes reale që ka pasur Skënderbeu. Pse? Po të shihet me
kujdes ikonografia e kësaj figure është afër portretit autentik që lidhet me
një gravurë, e cila ka afqërsisht të njëjtat tipare. Gravura për të cilën flas
është botuar në librin e Marlin Barletit në vitin 1508 - 1510 në Romë. Deri më
sot studiuesit mendojnë se portreti në gravurë i botuar në librin e Barletit
është më autentiku. Aq më tepër që libri i është kushtuar nipit të Skënderbeut,
që quhet Don Ferante Kastrioti, (Gjergj Ferante), të cilit Barleti ia kushton
këtë libër. Ai ka pasur mundësi të bëjë konsultime të portretit me sytë e tij,
sepse është pjesë e familjes. Për ikonografinë e Skënderbeut është folur shumë.
Ka shumë portrete në vaj, kryesisht gravura, gravura në bronx, në dru. Janë të
famshme portretet e Skënderbeut që kanë bërë sidomos piktorët e mëdhenj
gjermanë, duke përfshirë edhe Albert Dyrerin. Por në këto portrete vihet re një
largim nga tipologjia e ikonografisë së Skënderbeut. Po në të njëjtën hulli ka
rënë edhe një portret, që meëndohet se i përket vetë Rembrandit, ose shkollës
së tij, ku Skënderbeu jepet si një burrë i fuqishëm dhe me një lloj çallme në
kokë. Ndërsa ky portret, i kësaj skulpture mjaft të veçantë e paraqet
Skënderbeun me veshjen e tij të kohës, më saktë veshje venedikase. Dhe besoj
është portreti më i vjetër në botë si skulpturë, i Skënderbeut. Si mendoni, pse
është renditur portreti i Skënderbeut krahas figurave të tilla të mëdha në
historinë botërore, si Kristofor Kolombi, Çezari, apo Aleksandri i Madh? Fakti
që në këtë koleksion të nëntë njerëzve të shquar të njerëzimit, krahas
Kristofor Kolombit që ka zbuluar Amerikën, dhe që është një emër shumë i madh
në zbulimet gjeografike, vendoset edhe emri i Skënderbeut, është një fakt shumë
kuptimplotë. Kemi të bëjmë me një muze në natyrë, ku dekorohen, ku tregohet
nderim për figurta më të mëdha të historisë nga familja Coroliano. Në këtë
libër shkruhet jetëshkrimi i Skënderbeut dhe thuhet se gjatë ekspeditës së tij
në vitin 1456, kur Skënderbeu erdhi me një trupë kalorësish shqiptarë për të
ndihmuar Ferdinandin e Napolit në luftë me një princ që donte t’i merrte
mbretërinë (princi Johan Anzhu), ai la përshtypje të jashtëzakonshme. Këto
përshtypje ishin në të gjithë Italinë e Jugut dhe ishin të atyre përmasave sa
ata e kanë ndjerë të domosdoshme ta nderonin Skënderbeun me një skulpturë të
tillë. Sepse Skënderbeu duke luftuar për 25 vjet me radhë kundër turqve,
mbrojti me shpatën e tij penelin e Leonardo da Vinçit, kulturën italiane. Po
ashtu, edhe në betejën e Otrantos ai dha një kontribut të madh. Pra, ka një
logjikë të brendshme pse është ngritur busti i Skënderbeut mes atyre figurave
të mëdha.
JU E KENI PARË NGA AFËR KËTË SKULPTURË?
Jo ende nuk e kam parë. Mendoj se është e domosdoshme
të kopjohet kjo vepër dhe një kopje e këtij bussti të vendoset në Muzeun
Historik Kombëtar. Unë kam ndër mend të bëj një udhëtim në Pulja dhe ta shoh
nga afër. Ndrëkohë, miku im, Niko Xhufka, është nisur sot për në Itali për të
bërë fotografi më të plota të kësaj skulpture. A nuk është pak e çuditshme që
zbulime të kësaj natyre po ndodhin gjithmonë e më shumë prej rastësisë? Është e
habitshme neglizhenca në raste të tilla. Si ka mundësi që nuk kemi asnjëherë
njoftime nga Akademia e Shkencave, që të shkojmë e të hulumtojmë në vendet ku
ka qenë emigracioni shqiptar, dhe luftëtarët shqiptarë. Si ka mundësi që ne nuk
shkojmë në Napoli për të gërmuar në arkivat e këtij qyteti, që kanë mjaft të
dhëna për Skënderbeun, apo për familjen e djalit të tij, Gjonit, dhe
pasardhësve… Unë u bëj apel të gjitha instancave kërkimore, që mos t’i mbeten
rastësisë këto zbulime, por të bëhen në mënyrë institucionale. Mes Busteve Të
Personaliteteve Timurleng – krijuesi i perandorisë mongole Gjergj Kastrioti
Skënderbeu Kristofor Kolombi – zbuluesi i Amerikës Kan Magrande - gjendet dhe
në vargjet e Aligierit Hanibali Çezari Aleksandri i Madh
REZULTON STATUJA MË E HERSHME. I TAKON VITIT 1525
ZBULIMI I RASTËSISHËM
Ai është gati i bindur se zbulimet mbi gjurmët
shqiptare po zhyten gjithmonë e më shumë në rastësi. “Rastësia ka funksionin e
saj, me sa duket, në historinë e zbulimeve të veprave të artit që lidhen me
shqiptarët”. Kështu thotë studiuesi Moikom Zeqo, ndërsa nis të rrëfejë edhe
fillin e këtij zbulimi të fundit. “Megjithëse kemi një emigracion të madh në
Itali të shqiptarëve, pak kemi pasur zbulime të veprave të artit që lidhen me
shqiptarët nga djemtë dhe vajzat që janë në Evropë”, thotë Zeqo, ndërsa
shprehet se skulpturën që rezulton të jetë më e hershmja e Skënderbeut e ka
zbuluar nga një libër historik. “Para ca ditësh duke shkuar në bar “Çaplin”,
ndalon një makinë luksoze, prej së cilës zbret një djalë i ri, i cili quhet
Astrit Miho. Ai më ndalon dhe më thotë: Unë kam nëj libër historie, që dua t’jua
jap juve. E mora atë libër dhe pashë se ishte më shumë se interesant, për sa i
takon lidhjes me Shqipërinë”. Zeqo thotë se libri i Orlando D´Osro me titull
“Coroliano de Otranto” kishte mes të tjerash shumë fakte dhe dokumente ku
përmenden shpesh shqiptarët, por, mbi të gjitha, interesante për të ishte
zbulimi i një fotografie, ku mes të tjerash duket një skulpturë e Skënderbeut
krahas figurave të tjera të mëdha, si Kristofor Kolombi etj., në një pallat
afër një kështjelle mesjetare në Pulja. Portreti mendohet të jetë më afër
imazhit real të heroit nga të gjitha skulpturat e tjera
NË GJURMËT E SKULPTURAVE TË PRIJËSIT
Moikom Zeqo: Këto janë të gjitha statujat e heroit
nëpër Evropë Mund ta hasësh portretin e Skënderbeut në mes të Romës, të
Parisit, në Bruksel, në Poloni, e gjetkë. Në piktura, apo grafika ai gjendet më
dendur, ndërsa në skulptura, njihen pak raste. “Ikonografia e Skënderbeut është
shumë e pasur. E, megjithatë, në skulpturë mund të thuhet se është e mangët”.
Sipas studiuesit Moikom Zeqo, që nga skulpturat e para e deri më sot, për
Skënderbeun kemi pak dëshmi. Ai thotë se skulptura e zbuluar në pallatin e
Corolianove është skulptura më e vjetër. “Deri tani dëshmohen disa medalione në
bronx, që janë pak më të vona dhe pas tyre kemi disa riprodhime, si altorelievi
i Gjergj Kastriot Skënderbeut me figurën e Huniadit në Poloni. Pastaj shumë
vonë, në shkullin XX kemi një varg skulpturash të Skënderbeut”. Ndërsa i
përmend të gjitha me radhë, Zeqo, ngulmon të veçcojë si skulpturën më të
famshme atë të Janaq Paços, e realizuar në Krujë më 1957. Kjo skulpturë ndodhet
sot në Muzeun Historik të Krujës. Por një tjetër skulpturë ishte realizuar në
Shqipëri, vite më parë, më 1938, nga skulptori i amdh Odhise Paskali. Skulptura
u vendos në Kukës, ndërsa portreti i Skënderbeut shihte nga kosova. Pas kësaj
skulpture, ai përmend edhe “bustin madhështor dhe shumë artistik të Odhise
Oaskalit”, e më tej monumentin në qendër të Tiranës, “Skënderbeu në kalë”, që
është një bashkëpunim i Odhise Paskalit dhe Janaq Paços. Ndërsa në sheshet e
botës, ai përmend skulpturën që është vendosur në vitin 1968 në sheshin
“Albania”, apo një basoreliev në sheshin “Albania” në Paris, po në të njëjtin
vit. Po gjysmës së dytë të shek. XX i përket edhe një bust i vendosur në
Bruksel, ndërsa skulptura e fundit e heroit është ajo e vendosur në Prishtinë,
në vitin 2001, dhe është pikërisht skulptura e Janaq Paços. E ndërsa kthehet
tek fillesa që ngacmon gjithë këto raste, Zeqo ngulmon se rëndësia e skulpturës
së zbuluar në Pulja, nuk qëndron vetëm tek niveli i lartë artistik i saj dhe as
te ndonjë detaj tjetër. I rëndësishëm mbetet fakti se ajo skulpturë është më e
hershmja e zbuluar deri më sot.
NGJASHMËRI ME GRAVURËN TEK BARLETI
Ka gjasa që ky portret të jetë portreti më autentik i
Skënderbeut. Sipas Zeqos, dilet në këtë përfundim duke e krahasuar me gravurën
që është botuar në librin “Historia e Skënmderbeut” të Marin Barletit. Këtë
libër Barleti ia ka kushtuar pasardhësit të heroit, nipit të Skëndërbeut, don
Ferantes. Zeqo thekson se ky i fundit mund të ishte personazhi që e kishte në
mendje figurën më të saktë të Skënderbeut dhe ka qenë i pranishëm në kohën e
botimit të gravurës në librin e Barletit. Krahasimet me këtë gravurë çcojnë në
përfundimin se kjo skulpturë e sapozbuluar ka ngjashmëri shumë të mëdha, dhe
mund të jetë skulptura më afër pamjes reale që ka pasur Skënderbeu.
RASTET E DETAJUARA TË SKULPTURAVE TË SKËNDERBEUT
Skulpturën e parë në Shqipëri për Skënderbeun e ka
realizuar Murat Toptani në shek XIX. Është një skulpturë në miniaturë, e vogël,
e cila sot ndodhet në Galerinë Kombëtare të Arteve. Në vitin 1938 Odhise
Paskali realizoi bustin e Skënderbeut, i cili u përurua po këtë vit në Kukës,
Skënderbeu ishte me fytyrë nga Kosova. Në shekullin XX skulptura e parë ku Skënderbeu
paraqitet me kalë, u realizua në Krujë në vitin 1957 nga Janaq Paço. Në Tiranë,
në vitin 1968, u realizua monumenti i njohur i Skënderbeut nga Janaq Paço dhe
Odhise Paskali. Në vitin 1968 në sheshin “Albania” në Romë u vu skulptura e
realizuar nga Romanjoli. Një tjetër skulpturë e Skënderbeut (bust) u vu ën
Bruksel, po në vitin 1968. Në sheshin “Albania” në Paris, më 1968, u realizua
një reliev me figurën e Skënderbeut, në kohën kur kryebashkiak i Parisit ishte
Shiraku. Skulptura e Janaq Paços, në vitin 2001 u vendos në sheshin kryesor të
Prishtinës.
Skulptura
e përdhosur e Skënderbeut, pronari i tokës: U hodh nga një kamion
Statuja e Skënderbeut e përdhosur
ku shfaqet me bisht është krjuar nga një skulptor i cili akoma nuk është
arrestuar, ndërkohë Policia ka identifikuar pronarin e tokes ku u gjet statuja.
Ruhi Valiasi është shtetasi në pronën e të cilit u gjet statuja e deformuar e
Heroit Kombëtar, Skënderbe.
Por ai ka mohuar te kete lidhje
me kete gje. Valisi ku u gjet statuja e Skënderbeut sqaron se skulptura u hodh
nga një kamion që vinte nga Dogana e Tiranës. “Sapo pashë bustin e deformuar
njoftova policinë, ndalova madje njerëzit që ta fotografonin bustin e
deformuar. Policia bllokoi bustin, unë dhashë deponim”.
Ndërkaq hetimet e policisë janë
shtrirë për gjetjen e skulptorit që ka krijuar statujën e Skënderbeut me bisht.
Fotoja e kësaj statuje e
publikuar nga arkitekti Artan Shkreli ka ngjallur shumë zemërim, ndërsa
fillimisht u mendua se ishte vjedhur dhe ishte shkatërruar më pas. Satuja e
dyshimtë u gjet në anë të rrugës automobilistike në zonën e njohur si
‘Qafë-Kashar’ në Tiranë. Statuja, rreth 3 metra e lartë, është konstatuar
mbrëmjen e djeshme, ndërsa policia ka mbërritur në Qafë-Kashar dhe ka nisur
punën për zbardhjen e ngjarjes. Statuja i përket figurës së Skënderbeut dhe
mendohet të jetë shkulur nga diku e më pas është hedhur në rrugë. Policia nuk
ka lejuar mediat të afrohen në vendin e ngjarjes, ndërsa e ka zhvendosur
statujën nga rruga. Ekspertë të policisë pritet të zbardhin detaje të tjera
rreth ngjarjes, të cilat do të bëhen publike më pas edhe për mediat.
