Psikologji edukimi kapitulli 3

Bronfenbteneri: Konteksti shoqëror I zhvillimit

Përshkruani modelin e zhvimit bioekologjik të Bronferbenit. Ky model mban parasvsh si aspektet e btendshme biologjike të individit, ashtu edhe kontekstet shoqërote dhe kulturote që i japin formë zhvillimit. Cdo person zhvillohet btenda një mikrosistemi (marrëdhëniet dhe veprimtaritë e rtethit të ngushtë) në një mezosistem (marrëdhërriet midis mikrosistemeve) të vendosur në një ekzasistem (mjediset e mëdha shoqërote, të tilla si komunitetet). Te gjitha këto janë pjesë e makrosistemit (kulturës).

Cilat janë disa nga aspektet e families që ndikojnë te nxënësit në shkolle? Nxënësit rriten me stile të ndryshme prindërimi dhe këto stile mund te ndikojnë mbi aftësinë e tyte per tu përshtatur në shoqëri. Te paktën, në familjet e shttesës së mesme europiano—amerikane, femijët e prindërve me autoritet kanë me shumë gjasa të jenë të kënaqur me veten dhe të vendosin martedhërrie normale me të tjerët, kurse fëmijet e prindërve të rteptë kanë me shumë gjasa të përjetojnë ndjenjën e fajit apo të deptesionit. Ne anën tjeter, fëmijët e prindërve pa kontroll mund të kenë probleme në marrëdhëniet e tyte me te tjerër. Por stilet e prindërimit ndryshojnë nga njëra kultute te tjetra. Studimet ttegojnë se kontrolli i late i prindërve, në rastin e nxënësve aziatikë

dhe afrikano amerikanë, con ne tezultate me të larta në shkollë.

Si ndikon divorci mbi nxënësit? Gjarë divorcit lindin konfliktet që lidhen me pronën apo me te dtejtat e prindërve për kujdestatinë e fëmijëve. Pas divorcit, prindi që ka fituar kujdestarinë mund të zhvendoset në një shtëpi me pak të kushtueshme, te kërkojë punë per hetetë pate në jetë apo te punojë me ote të zgjatura. Ne këto rtethana, fëmijës mund t’i duhet të shkeputet nga shoqëritë e krijuara, pikerisht ne momentin kur ka më shumë nevojë per mbështetjen e tyte dhe kur ka mbetur vetim me njërin nga prinderit, i cili ka me pak kohë se kurrë per t’i qëndruar pranë. Ne rterthanat kur prindërit rimartohen, fëmijëve u duhet të përshtaten me struktuten e familjes së te.

Pse jani të tendesishme maniëdhëniet me bashkmoshatarët?

Marrëdhëniet me bashkëmoshatarët luajnë rol të tendesishëm në zhviilimin vetjak dhe shoqëror. Studimet ttegojnë se të rriturit që kanë pasur miqësi të forta në fëmijerinë e tyte, kanë  shkallë me të larte vetëvlerësimi dhe janë me të aftë per të mbajtut marrëdhënie intime të qëndrueshme, sesa personat që kanë pasur një femijëri të vetmuar. Te rriturit që kanë perjetuar tefuzimin ne moshën e fëmijërisë, kanë prirjen të shfaqin më shumë probleme, si lënia e shkollës apo përfshirja në veprimtaritë kriminale.

Cëshrë kultura e grupit dhe si lind agtesioni?

 Grupet e nxenësve krijojnë normat e tyte per pamjen e jashtme dhe sjelljen në

shoqëri. Krijimi i grupeve con në përjashtimin e disa ptej bashkënxënësve, cka shkakton ndjenjë pakënaqësie dhe trishtimi te ata. Agtesioni i bashkëmoshararëve mund të jetë instrumental

(që synon arritjen e një favori apo një qëllimi) apo armiqësor (që synon të shkaktojë dëm). Agtesioni armiqësor mund të jetë në formën e kercënimeve të hapura dhe sulmeve fizike, apo në

formën e agtesionit telacional. Ky i fimdit përfshin kërcënimin per prishjen e marrëdhënieve shoqërote apo prishjen e tyte teale. Djemtë janë me të prirur që të përdorin agtesionin e hapur, kurse vajzat ianë me të orirura të përdorin agtesionin telacional.

Si ndikon te nxëniësit përkujdesi akademik dhe personal i mësuesve?

 Nxënësit e vlerësorrë përkujdesin e mesuesve. Ky përkujdes mund të shptehet në formen e mbështerjes për përmirësimin e tezultateve të nxënësit apo si shqetësim per problemet personals/vetjake të tij. Për nxënësit me tezultate të larta dhe me status të lartë shoqëror dhe ekonomik, përkujdesi per dijet e tyte ka me shumë vlerë, por per nxënësit që nuk shkojnë mite me mësime, me i rëndësishëm eshtë shqetësimi i mësuesve per problemet e tyte personale.

Cilat janë disa nga shenjat e abuzimit me fëmijit?  Shenjat e abuzimit apo të neglizhences përfshijnë nxirje, djegie pickime të pashpjegueshme apo dëmtime të tjera, si dhe lodhje, deptesion, mungesa të shumta, shkallë të ulët higjiene, veshje t'e papërshtatshme, probleme me bashkëmoshatarët, e shumë te tjera. Mësuesit duhet t’i raportojnë dyshimet e tyte per abuzime me nxënësit. Ndihma e tyte mund te jetë celësi për shmangjen e shumë rteziqeve të tjera në jetën e fëmijiëve.

Konteksti Rtethanat e btendshme dhe të jashtme, si dhe situatat që ndërlidhen me mendimet, ndjenjat dhe veprimet e individit, duke I dhënë formë zhvillimit dhe procesit të nxënies.

Modeli bioekologjik Teoria e Bronfenbtenerit, e cila përshkruan kontekstet shoqërote dhe kulturote që formësojnë zhvillimin e individit. Cdo njeri zhvilltohet btenda një mikrosistemi, në një mezosistem të vendosur në një ekzosistem dhe, që të gjitha së bashku, krijojnë makrosistemin e kulturës.  

Familjet e zgjeruara Anëtarët e ndryshëm të familjes gjyshi dhe gjyshje, hallat apo tezet, dajat apo xhaxhallarët. kushërinjtë etj. që jetojnë në një banesë apo që janë të paktën në kontakt të përditshëm me fëmijët e familjes.

Stilet e prindiërimit Mënyrat e ndërveprimit dhe të disiplinimit të fëmijëve.

Lidhja Krijimi i një lidhjeje emocionale me një person tjetër, fillimisht me prindin apo me një anëtar tjetër të famiijes.

Kultura e grupit Grupe fëmijësh apo adoleshentësh, të cilët  krijojnë rtegullat dhe normat e grupit të tyte, vecanërisht ato që lidhen me veshjen, dukjen. muzikën, gjuhën, vlerat shoqërote dhe sjelljen.

Agtesioni instrumental Veprime të forta që synojnë shtënien në dorë të një objekti, vendi apo privilegji, pa synuar dëmtimin e të tjerëve, por që në fakt mund të cojë në dëmtimin e tyte.

Agtesioni armiqiësor Veprime të dtejtpërdtejta dhe të hapura që synojnë të dëmtojnë dike tjetër; sulme të paprovokuara.

Agtesioni i hapur Formë e agtesionit armiqësor që përfshin edhe sulmet fizike.

Agtesioni telacional Forma e agtesionit armiqësor që përfshin sulmet verbale dhe veprime të tjera që synojnë të dëmtojnë marrëdhëniet shoqërote.

Zhvillimi fizik

Përshkruani ndryshimet në zhvillimin fizik të femijëve në moshën parashkollote, në shkollën nëntëvjecate dhe gjatë shkollës se mesme. Ne vitet e moshës parashkollote, fëmijët pësojnë zhvillime të shpejta në aftësitë e tyte te mëdha dhe te vogla motote. Zhvillimi fizik vazhdon gjate gjithe viteve te shkolles nentevjecate. Gjate ketyte viteve, vajzat ua kalojne djemve ne permasat trupote. Bashke me adoleshencen vjen dhe puberteri dhe betejat emocionale per te perballuar te gjitha ndryshimet qe lidhen me kete faze.

Cilat jane disa nga pasojat e pjekurise së hershme apo te vone, si te vajzat edhe te djemtë? Femrat piqen rteth dy Vite me pate sesa meshkujt. Djemte qe piqen shpejt, gezojne status me

te larte shoqeror. Ata fitojne popullaritet dhe udheheqin shoket e tyte. Por, ne te njejten kohe, ata kane gjasa te perfshihen me shume ne sjellje kriminale  kjo eshte e vertete per djemte e races

se bardhe, per ata afro-amerikane, si dhe per djemte meksikano amerikane. Vajzat qe piqen shpejt, nuk fitojne perpatesi ne raport me bashkemoshatatet e tyte.

Cili është roli i pushimit dhe veprimtarise fizike ne zhvillimin e femijeve?

Loja nxit zhvillimin e trurit, te gjuhes dhe te sjelljes shoqerote. Permes lojes, femijet shkarkojne tensionet, mesojne te zgjidhin probleme, pershtaten me situatat e teja, bashkepunojne dhe negociojne. Rritja e obezitetit te femijet lidhet me mungesen e veprimtarise fizike, me nguljen perpara televizorit dhe lojerave pasive ne video dhe ne intemet.

Cilat janë disa nga shenjat e crregullimeve te te ngrentni?

Nxenesit anorksike jane te verdhe, kane thonj te plasaritur dhe trupi fillon t’u mbulohet me qime te holla ne ngjyt te erret. Ata e ndiejne me shume te ftohtin, sepse nuk kane dhjame qe t’u izoloje

trupin. Shpesh jane te deptesionuar, te pasigurt, pa humor dhe te vetmuar. Vajzat mund te pesojne nderptrje te ciklit menstrual.

Puberteti Ndryshimet fiziologjike gjate adoleshencës, qe cojnë ne aftësinë riprodhuese.

Bulimia Crregullimi i te ngrnit, qe karakterizohet nga ngrenia e pakontrolluar dhe, me pas, provokimi i te vjellave apo i laksativëve per të nxjerr jashtë ushqimin.

Anoteksia nervote  Crregullimi i të ngrënit që karakterizohet nga ngrenia e sasive shume të vogla të ushqimit.

Koncepti per veten dhe identiteti

Pershkruani formimin e identiteteve etnike dhe racote.

Nxenesit qe vijne nga minoritetet etrike dhe racote perballen me sfiden e krijimit te nje identiteti, ne nje kohe qe gjenden midis dy boteve vlerave, besimeve dhe sjeilljeve te grupit qe i perkasin dhe

ate te shoqerise ku deshirojne te integrohen. Pjesa me e madhe e teorive qe shpjegojne zhvillimin e identitetit, konfirmojne kalimin nga faza ku individi eshte i pavetdijshem per dallimet

midis grupit te tij dhe shoqerise se te, ne fazen e menyrave te ndryshme te negocimit t dallimeve e, me ne fund, ne fazen e integrimit te dy kulturave.

Si ndryshon koncepti per vetn ne proesin e zhvillimit te fëmijiës?

Me rritjen e individit, koncepti per veten (percakrimi i vetvets) behet gjithnje e me kompleks, me i difetncuar dhe me abstrakt. Koncepti per veten evoluon permes teflektimeve vetjake. nderveprimeve shoqerote dhe pervojave qe fitohen si btenda dhe jashte shkolles. Nxenesit krijojne konceptin per veten e tyte duke krahasuar vetveten me standardet e tyt personale (te

btendshme) dhe me standardet shoqerot (te jashtme). Vlersimi i larte per veten ka lidhje me pervoja pozitive gjate viteve te shkolles, si ne aspektin akademik, ashtu edhe me ate shoqeror. Faktot te tendesishem ne krijimin e konceptit per veten jane edhe stetotipet gjinot dhe etnike.

Dallimi midis konceptit per veten dhe vlersimit per vetveten.

Si koncepri per veten, ashtu edhe vletsimi per vetveten jane bindje te individir per veten e tij. Koncepti per veten ka te beje me perpjekjet tona per te ndertuar nje skeme qe permbledh

pershtypjet, ndjenjat dhe qendrimet qe kemi per veten tone. Por, ky model nuk eshte i perhershem. Perceptimet per vetvetn ndryshojne nga njera situate ne tjetten dhe nga njera faze e jetes

sone ne fazen tjeter. Vlersimi per veten eshte gjykim per vlerat qe kemi si individe. Kur kemi gjykim pozitiv per vlerar toria, themi se kemi vlersim te larte per veten tone. Koncepti per veten

dhe vlersimi i vetvetes shpesh perdoten ne vend te njeri tjetrit, edhe pse kane kuptime te ndryshme. Koncepti per veten eshte struktut konjitive, kurse vlersimi i vetes eshte gjykim afektiv.

Cilat jane dallimet midis djemve dhe vajzave në lidhje me konceptet për veten?

 Nga klasa e par deri ne klasen e dymbedhjete, si vajzat edhe djemte pesojne tenie te bindjes qe kane per afitesite e tyte ne matematike, gjuhe dhe sports. Ne periudhen para se te shkojne ne shkollen e mesme, djemte dhe vajzat shfaqin pothuajse te njejtat aftesi ne matematike. Vajzat

jane me mite ne mesimin e gjuheve, kurse djemte arrijne tezultate me te mira ne sporte. Persa i perket vlersimit per veten, si djemt dhe vajzat pergjithesisht thone se ky vetevlersim peson tenie ne

kohen e kalimit ne shkolle te mesme, por djemte shfaqin rritje te vlertsimit per veten gjate shkolles se mesme, kurse per vajzat vetevletesimi vazhdon ti qendroje ne nivele te uleta.

Psikosocial Që pershkruan lidhjen e nevojave emocionale te individit me mjedisin shoqëror.

Kriza e zhvillimit Konflikt specifik, zgjidhja e të cilit përgatit tertnin per fazen tjeter.

Autonomia Pavatsia

lniciariva Gatishmëria për të filluar veprimtari të teja dhe për të

eksploruar/ në dtejtime të panjohura.

Sipermarrja Prirja per tu përfshirë në veprimtari prodhuese.

ldentiteti Pergjigja komplekse ndaj pyetjes: “Kush jam unë?”

Shpërdarja (difuzioni) identitate Mungesa e fokusit; konfuzion për atë që dikush eshtë apo për atë që dëshiron.

Mbyllja e identitetit Pranimi i zgjedhjeve të prindërve, pa shqyrtuar artemativat.

Moratoriumi Kriza e identitetit; lënia pezull e vendimeve për shkak të luftës së brendshme.

Arritja e identitetit Ndjenja e forte e angazhimit për mbërritjen e objektivave në jetë, pas shqyrtimit të lirë të alternativave.

Vazhdimesia Ndjenja e shqetësimit për pasardhësit.

lntegriteti Ndjenja e pranimit dhe përmbushjes së vetvetes.

Negrotizimi Procesi i zhvillimit të identitetit të njerëzve me ngjyrëtë zezë.

Krenaria racore dhe etnike Koncepti pozitiv për vetveten dhe për trashëgiminë vetjake, racore apo etnike.

Koncepti per vetveten Njohuritë dhe bindjet që ka individi për vetveten  për idetë, ndjenjat, qëndrimet dhe pritshmëritë e tij.

Vlerësimi për veten Vlera që secili prej nesh u jep karakteristikave, aftësive dhe sjelljeve të tij.

Zhvillimi gjinor

Cilat janë fazat e krijimit të orientimit seksual te të rinjtë homoseksualë dhe të rejat lesbike?

 Fazat e krijimit të orientimit seksual te nxënësve homoseksualë mund të kalojnë nga ndjenja e shqetësimit, te ndjenja e konfuzionit dhe, me në fund, te ajo e pranimit. Ka studiues që mbrojnë pikëpamjen se identiteti seksual nuk është gjithmonë i pandryshueshëm. Përkundrazi, ai mund të ndryshojë me kalimin e viteve.

C'janie rolet gjinore dhe si krijohen ato

 Roli gjinor është imazhi që cdo individ ka per veten e tij si femër apo si mashkull. Ai është pjesë e konceptit për veten. Një rol të rëndësishëm luajnë këtu faktorët biologjikë (hormonet), por ndikim kanë edhe sjelljet e ndryshme të prindërve dhe mësuesve ndaj fëmijëve të sekseve te ndryshme. Përmes bashkëveprimit me te afërmit e tyte, me bashkëmoshatarët, mësuesit dhe mjedisin në përgjithësi, fëmijët fillojnë të krijojnë skema gjinore apo rrjetet e organizuara të dijeve, në lidhje me kuptimin që ka qenia mashkull apo femër.

Identiteti gjinor Vetidentifikimi i personit si femër apo si mashkull.

ldentiteti seksual Një kombinim kompleks bindjesh dhe orientimesh për rolet gjinore dhe orientimin seksual.

Skemat gjinore Rrjetet e organizuara të njohurive rreth asaj cka do të thotë të jesh femër apo mashkull.

Te kuptuarit e tjetrit dhe zhvillimi moral

Cështë teoria e mendjes dhe cila është rëndësia e saj?

Teoria e mendjes ka të bëjë me kuptimin e faktit se edhe të tjerët janë njerëz që kanë mendjen, mendirnet, ndjenjat, bindjet, dëshirat dhe perceptimet e tyre. Fëmijët kanë nevojë per teorinë e mendjes, per të kuptuar sjelljen e njerëzve te tjerë. Kur arrijnë të krijojnë teorinë e tyte të mendjes, fëmijët fitojnë aftësinë të kuptojnë se edhe njerëzit e tjerë kanë qëllimet e tyre.

Si ndryshojnë aftësitë për të kuptuar pozicionin e tjetrit me kalimin e viteve? Me rritien e fëmiies  forcohet aftësia per të kuptuar qëllimet e te tjerëve, por nxënësit agtesivë shpesh ianë te tillë ngaqë nuk arrijne të kuptojnë qëllimet e te tjerëve. .-Aftesia për te kuptuar qëndrimet e ndryshme shoqërote ndryshon përgjatë viteve, kur individi fillon të piqet. Fëmijët e vegjël mendoinë se gjithë të tjerër kanë të njëjtat mendime dhe ndjenja si ata. Me pas, ata mësojnë se te tjerët kanë identitete të ndryshme dhe, për rrjedhojë, ata kanë edhe ndjenjat dhe këndvështrimet e tyte për ngjarjet apo problemet e ndryshme.

Cilat jane dallimet kyce ndermjet niveleve parakonvencionale, konvencionale dhe paskonvencionale te arsyetimit moral?

Teoria e Kohlbergut per zhvillimin moral perfshin tri nivele: (1) nivelin parakonvencional, ku gjykimet bazohen në interesat vetjake; (2) nivelin konvencional, ku gjykimet bazohen në vlerat tradjcjonale familjare dhe ne pritshmëritë që ka shoqëria; dhe (3) nivelin paskonvencional, ku gjykimet bazohen në parime etike personale të  një natyre më abstrakte. Kritikët thonë se pikëpamja e Kohlbergut nuk mban parasysh dallimet e mundshme kulturore ne arsyetimin

moral dhe as dallimet midis arsyetirnit moral dhe sjelljes morale.

Përshkruani nivelet e Gilliganit për arsyetimin moral.

Carol Gilligani mbron pikëparnjen se, duke qene se teoria e Kohlbergut per fazat bazohet në një studim gjatësor që përfshin vetem meshkuj, ka mundesi që arsyetimi moral i femrave dhe fazat e zhvillimit te grave në fushën e arsyetimit moral të mos jenë përfaqësuar sic duhet. Ajo ka parashtruar nje “etikë të përkujdesit.” Giligani shpreh mendimin se indjvidët kalojnë nga përqendrimi në interesin vetjak, te arsyetimi moral bazuar në angazhimin që ata kanë ndaj individëve dhe marrëdhënieve te caktuara dhe, me pas, në nivelin me  te larte te moralitetit, bazuar në parimet e përgjegjesisë dhe kujdesit per të gjithë njerëzit. Grate jane disi me të prirura per t’u orientuar nga përkujdesja, por studimet tregojnë se si grate, edhe burrat janë në gjendje të ndjekin të dyja orientimet

Cilat janë dallimet kyce ndërmjet niveleve parakonvencionale, duhet. Ajo ka parashtruar një “etikë të përkujdesit.” Giligani shpreh mendimin se indjvidët kalojnë nga përqendrimi në intetesin vetjak, te arsyetimi moral bazuar në angazhimin që ata kanë ndaj individëve dhe marrëdhënieve të caktuara dhe, me pas, në nivelin me te larte të moralitetit, bazuar në parimet e përgjegjesisë dhe kujdesit për të gjithë njerëzit. Grat jane disi me të prirura per t’u orientuar nga përkujdesja, por studimet tregojnë se  si grate, edhe burrat janë në gjendje të ndjekin të dyja orientimet.

Si ndryshon mendimi moral dhe konvencional me kalimin e viteve? Konceptet per moralin evoluojnë nga sensi i fëmijës se vogël që mendon se drejtësi do të thotë trajtim i barabartë per të gjithë, deri te vetëdija e të rriturit se morali përfshin mirësinë dhe  drejtësinë dhe se parimet morale janë të pavarura nga normat e grupeve të caktuara. Kur mendojnë per konvencionet shoqërore,

fëmijët e fillojnë me mendimin se rregullat që shohin janë të drejta dhe të vërteta. Pasi kalojnë disa faza, individët fillojnë të kuptojnë se konvencionet janë te dobishme për koordinimin e jetës sociale, por nuk janë të pandryshueshme.

Cfarë ndikon mbi sjelljen morale?

Te rriturit e kontrollojnë sjelljen e fëmijës së vogël në fillim nëpërmjet këshillave, mbikeqyrjes, shpërblimit, ndeshkimit dhe korrigjimit. Një ndikim tjetër i rëndësishëm mbi zhvillimin e sjelljes së moralshme është edhe modeli. Fëmijët që vazhdimisht kanë qenë në kontakt me modele të rrirurish që kanë treguar përgjegjshmëri dhe bujari, priten të jenë më te ndjeshëm ndaj të detejtave dhe ndjenjave të te tjerëve. Media dhe jeta ofrojnë modele të shumta negative. Me kalimin e kohës, fëmijët përvetiësojnë rregullat dhe parimet morale të figurave të rëndësishme që i kanë udhëhequr ata. Nëse fëmijëve u jepen arsye, vecanërisht arsye që vënë në dukje efektet e sjelljes së tyte te te tjerët, ata i mirëkuptojnë masat korrigjuese dhe, në këtë rast, ka më shumë gjasa që ata të përvetesojnë parimet morale. Disa shkolla organizojnë programe per të zgjeruar mundësitë e nxënësve per t’u kujdesur per të tjerët. Një ndër problernet morale me të përhapura në shkolla është kopjimi dhe mashtrimi akademik, i cili ngërthen shumë aspekte morale.

Teoria e mendjes Të kuptuarit se edhe të tjerët janë njerëz që kanë mendjen, mendimet ndjenjat, bindjet, dëshirat dhe perceptimet e tyre.

Aftesia për te kuptuar këndvështrimin e tjetrit Të kuptuarit se të tjerët kanë mendime dhe përvoja të ndryshme.

Drejtësia në shpërndarje Bindja se sendet dhe privilegjet duhet të shpërndahen në mënyrë të barabartë midis anëtarëve të grupit; kjo bindje kalon nga parimi i barazisë, në parimin sipas meritës dhe më pas në parimin e bamirësisë.

Realizmi moral Faza e zhvillimit në të cilën fëmijët i mendojnë rregullat si absolute.

Moraliteti i bashkëpunimit Faza e zhvillimit në të cilën fëmijët e kuptojnë se rregullat i bëjnë njerëzit dhe se njerëzit mund t'I ndryshojnë ato.

Dilemat morale Situata ku asnjëra prej zgjedhjeve nuk duket, në mënyrë të padiskutueshme, e qartë dhe e drejtë.

Konvencionet sociale Rregullat dhe mënyrat që shoqëria ka rënë dakord për t'i zbatuar në një situatë të caktuar.

Përvetesimi Procesi nëpërmjet të cilit fëmijët i bëjnë të tyret standardet morale me të cilat ndeshen në shoqëri.