Rilindja është një periudhë në historinë e Evropës në fillim të vitit për 1400, dhe pas periudhës mesjetare, i njohur edhe si periudhe e Mesme. LEXO ME SHUME....
Fjala Rilindja vjen nga fjala frëngjisht &qdo të thotë ri-lindje. Arsyeja që kjo periudhë quhet me këtë emër eshte se në atë kohë, njerëzit filluan të kene një interes në mësimet e lashta, në mënyrë të veçantë ne mësimet e lashta të Greqisë dhe Romës. Rilindja u konsiderua si një rilindje e mësimit. Rilindja shpesh thuhet të jetë fillimi i kohes moderne. Gjatë Rilindjes, ka qenë shumë artistë të famshëm, shumë shkrimtarë dhe shumë filozofë. Shumë njerëz studiuan matematikën dhe shkencat e ndryshme. Një person i cili është i zgjuar në një numër të madh të gjërave është quajtur ndonjëherë një "Rilindas". Leonardo da Vinçi, i cili ishte një piktor, një shkencëtar, muzikant dhe filozof, është më i famshmi Rilindas.
Rilindja nisi në Itali, por u përhap shpejt nëpër tërë Evropën. Në Itali kjo kohe ishte ndarë në tri periudhat:
-Rilindja e hershme.
-Rilindja e Lartë
-Në fund të Rilindjes e cila quhet edhe periudha manerist.
Pas periudhës manerist ishte periudha Barok e cila gjithashtu u përhap në të gjithë Evropën rreth 1600. Jashtë Italis, mund të jetë e vështirë për të të treguar se kur përfundon periudha e Rilindjes dhe kur periudha Barok fillon. Në mesjetë, ka qenë shumë pak libra. Libra që ka ekzistuar pothuajse të gjithë i përkisnin kishave, apo universitete, apo të njerëzve shumë të pasur. Ata ishin shkruar me dorë dhe shpesh kishin piktura te bukura te bera me dore. Ato ishin aq të shtrenjtë që shumica e njerëzve nuk mund ti merrnin. Edhe në qoftë se një person i zakonshëm shkonte në kishë dhe deshironte te shikonte ndonje liber, ata nuk mundnin ti lexoni ato, sepse ato ishin të shkruara në gjuhën latine, gjuhë e Romakëve e lashtë që është përdorur në Kishën katolike dhe kuptuar vetëm nga priftërinj dhe njerëz të arsimuar mire. Njerëzit ishin të ndaluar me ligj per ta kopjuar Biblen ne italisht, anglisht, gjermanisht, frengjisht ose ndonje gjuhe lokale. Në 1423 librat e parë të shtypura janë bërë në Evropë. Mënyra e shtypjes u përmirësua shpejt në mënyrë që librat të mëdha si Bibla mund të behen dhe shiten me çmim të ulët. Shtepit printuese pastaj filluan të shtypnin çdo gjë që ata mendonin se ishte interesante: - shkrimet e lashtë greke dhe romake , poezi, jetët e shenjtorëve, tekstet e matematikës, tekste mjekësore, histori të krishterë, shkrime te pista, libra për kafshët dhe perbindesha, këshilla për princat se si të drejtojne popullin e tyre dhe hartat e botës.
Papritmas, e gjithë kjo dituri e mrekullueshme ishte në dispozicion për mijëra njerëz që nuk kishin atë më parë. Para 1423, të gjitha këto njohuri i takonte të priftërinjve, manastireve dhe universiteteve. Papritmas ajo ishte pronë e të gjithëve. Koha e Greqisë së lashtë dhe të Romës, kur ka pasur shumë filozofë, shkrimtarë, piktorët, skulptorët, arkitektët dhe matematikanë u pa nga njerëzit si Epoka e Artë, një kohë kur gjërat ishin të bukura, të organizuara mirë dhe drejtuar mirë. Kjo kohë zgjati prej rreth 400 pes në rreth 400 AD. Në vitin 1400, në qytetin e Romës, njerëz mund të enden përreth duke kërkuar deri në rrënojat e një qyteti që kishte qenë dikur e madhe. Brenda mureve të thyer që kishin qenë shkatërruar në 410 pes Krishtit ishin mbetjet e tempujve të mëdha, arena sportive, banjot publike, blloqet e apartamenteve dhe pallateve. Pothuajse të gjithë ata ishin rrënuar dhe nuk mund të përdoreshin. Pothuajse të gjithë ato ishin gjysmë varrosur nën dhe. Një shumë prej tyre u nxorrën poshtë për të përdorur si gurë të ndërtimit. Por ato i treguan popullit se çfarë gjërash të mëdha mund të bëhen. Ndër rrënojat e këtij qyteti dikur te madh, populli i Romës jetonte në cottages. Ata ende shkonin në kishë, në kishat e madhe (basilicas) ndërtuar nga perandori i parë Kristian, Konstandini i Madh, në shekullin e 4. Ata ende mbanin ditën e pazarit në tregun romak te vendi Piazza dei Fiori ( Vendi i luleve). Një ditë në 1402, në mes të Romës, erdhi një njeri i ri i quajtur Filippo Brunelleschi dhe një djali të ri i quajtur Donatello. Ata ishin hipnotizuar nga çdo gjë që ata e shihnin. Ata matnin ndërtesa të lashta te shkatërruar, ata gërmuan me javë kërkonin pjesë të statujave të thyer dhe qeramikë te pikturuar me qellim qe ato ti ngjitnin se bashku. Ata ishin ndoshta arkeologët e parë botërore. Pas nje kohe që ata u kthyen në shtëpi në Firence, ata dinin më shumë për arkitekturën e lashtë romake dhe skulpturën se qdokush tjeter qe kishte njohur për rreth një mijë vjet. Brunelleschi u bë një arkitekt i famshëm dhe Donatello u bë një skulptor shumë i njohur.
Qyteti i Firences është me të vërtetë ku filloi Rilindja. Në ato ditë, Italia nuk ishte një vend i vetëm. Ajo ishte e perbere nga shume shtete të vogla, ku të gjitha drejtoheshin në mënyra të ndryshme dhe të gjitha luftonin ose duke bërë aleance me njëri-tjetrin gjatë gjithë kohës. Roma ishte politikisht i fuqishëm, sepse Roma kishte Papen, person në kontroll të Kishës Katolike Romake. Për shkak të rëndësisë së tij shumë të madhe si një udhëheqës shpirtëror, shumica e njerëzve dhe qyteteve nuk donin te prisheshin me Papen, cilado Pape qe ai mund të jetë. Sepse një pape i ri zgjidhej kur vdiste i vjetëri, të gjithë te cilet ishin te pasur kishin shpresa gjithmonë se mund të jetë një anëtar i familjes së tyre. Ishte gjithmonë një ide e mirë që disa njerëz të rinj në familje te trajnuar si priftërinj, per cdo rast. Gjithashtu ishte një ide e mirë për të qenë miq të mirë me familje të tjera të pasur. Një mënyrë për të bërë këtë ishte të kene shumë vajza për tu martuar me njerëz të pasur të fuqishëm nga qytete të ndryshme. Kjo ishte mënyra se si politika ka punuar. Qytetet e tjera që ishin të fuqishme ishin Venecia me marinën e madhe te saj, Milano kontrollonte tregtinë me Evropën veriore dhe ishte shumë e pasur, Genoa e cila kontrollonte tregtin me Francën dhe Spanjën dhe ishte shumë e pasur, si dhe Firenca. Fuqia e Firences nuk ishte themeluar mbi një ushtri të fortë, në një kala të fortë apo një pozitë të mirë për të kontrolluar tregtinë. Ajo u themelua me banka. Zgjuarsi në biznes të një familjeje të vetme ishte shumë e rëndësishëm në bërjen e Firences te fuqishme dhe qendër e mësimit te Rilindjes. Familja u quajt Medici.
Giovanni Bicci de Medici (1360~1429), ishte anëtar i parë i rëndësishëm i familjes. Ai kishte investuar paratë e tij me mençuri dhe u bë shumë i pasur. Ai dhe i biri i tij, Cosimo de Medici (1389-1464), filloi Bankar Medici Company, që lulezoi aq mirë se ata së shpejti kishin degët e bankave në qytetet e mëdha në të gjithë Evropën, duke përfshirë në Londër dhe Paris. Giovanni Bicci dhe Cosimo ishin njerëzit më të pasur në Evropë. Pasuria e tyre inkurajoi familjet e tjera nga Firenca. Firenca tashmë kishte një industri, industri te veshembathjes. Tregtarët fiorentin (tregtarët) tregtonin me tregtarët Lombardit nga veriu i Italisë. Ata blenë leshin anglez dhe mëndafshin kinez të endura në pëlhurë më madhështore në Evropë te krijuara nga fabrikat në bregun e lumit te Firences. Firenca ishte e përkryer për të bërë veshembathje. Një sasi e ujit është e nevojshme për të bërë veshembathje. Qytete të tjera afër janë të larta në majet e maleve, por Firence është në një luginë të gjerë, ku rrjedh lumi Arno gjerë nëpërmjet saj. Gjithashtu ishte një port në bregdetin pranë Pizës. Pisans nuk janë shumë miqësore ndaj Firence, kështu që ata u morën mbi Firencen. Pastaj tregtarët e pasur te Firence kishin anijet e tyre dhe nuk duhet të brengoseshin me për tregtarët e Lombardit që i sillnin mallrat e tyre në gjithë Evropën dhe nepermjet maleve mbi kurrizin e gomarëve. Kosimo de Mediki ishte një patriot dhe një patron. Ai ishte një patriot, sepse ai ka vepruar si një baba për qytetin e tij. Ai u bë pjesë e këshillit të qytetit. Ata ishin një grup njerëzish të quajtur signoria(të moshuarit apo pleqtë). Kosimo bëri ligjet të cilat rregullonin taksat. Disa njerëz te pasur si pelqeu kjo dhe e lane qytetin, duke u bërë Kosimo edhe më i fuqishem. Ai u kujdes mirë per industrine, tregtinë dhe i bujqësinë, sepse Firences i nevojiteshin të gjitha këto gjëra. Ai veçanërisht kishte nevoje per besnikërinë e të gjitha fermave dhe fshatrave, sepse një qytet në një luginë është e lehtë për tu sulmuar nga një ushtri. Kosimo ndërtoi ndërtesa publike dhe kur ai ndërtoi një pallat për veten e tij, ai kishte ndërtuar gur muret nga guri te gjata per te varfërit dhe të moshuarit që të ulen mbi to. Ai ishte një patron, sepse ai mbështeste kishen, dhe shumë shkrimtarë, artistë, arkitektë dhe studentë. Ai themeloi një "Akademi Platonike", ku studentët mund të studionin veprat e shkrimtarëve e lashtë greke dhe te diskutonin për politikë, fe dhe ide të reja. Kreu i Akademisë ishte një filozof i quajtur Marsillio Fikino. Kosimo inkurajoi arkitektët për të hartuar ndërtesa në stilin e lashtë te Romës. Ai mbledhi një bibliotekë të madhe librash dhe iu dha manastirit te San Lorenzos që të përdoret nga studentët. Kur ai donte disa kohë të qetë, ai shkonte në një manastir, Sant Marco, ku ai inkurajoi një nga murgjit, Fra Angelico, për të pikturuar pikturat e shenjta. Pas vdekjes së Kosimos, nip i tij Lorenzo de Mediki u bë edhe më i famshëm. Ai thirrej Lorenzo il Magnifiko (Madheshtore). Ishte gjatë kohës së Lorenzo ku disa prej artistëve më të famshëm në historinë e botës ishine gjallë në Firence, dhe punonin për Medikin: siq ishin Botiqelli, Mikelangjello dhe Leonardo Da Vinçi.
REFORMA LUTERIANE
Më 31 tetor 1517 Martin Luteri i revoltuar me kishën katolike që ishte shtetërorizuar, paganizuar, kulturalizuar, ishte çiftëzuar me fisnikët, i shtypte fshatarët dhe të varfrit, i revoltuar se njeriu i asaj kohe nuk kishte as liri e as mendim, i revoltuar se nuk predikohej ungjilli i Krishtit, ai i shpalli 95 tezat e tij të njohura në derën e kishës së Vitenbergut. Tezat ishin mënyra, programi dhe platforma e reformacionit. Pesë tezat kryesore që nxitën edhe interesimin më të madh tek njerëzit nga shtresa të ndryshme në Gjerani, Zvicër, Francë etj. ishin këto:
SOLA FIDE (VETËM BESIMI)
Shpëtimi vjen vetëm nga besimi në Zotin, dhe njeriu nuk është i detyruar të bëjë vepra të mira për t’u shpëtuar. Në Bibël (tek Letra e Palit drejtuar Romakëve 4:5 thuhet:“Kush pranon se nuk ka asnjë punë (merituese) për të treguar, por i beson Atij që i fal plotësisht fajtorët, del i pafajshëm me anë të pranimit të faljes”.
SOLA GRATIA (VETËM HIRI)
Shpëtimi, dhe jeta si besimtarë, vjen vetëm nga hiri i Perëndisë, dhe njeriu nuk mund ta fitojë as ta meritojë. Tek Letra e Palit drejtuar Efesianëve 2:8 thuhet: “Jeni të shpëtuar me anë të hirit, nëpërmjet besimit, dhe kjo nuk vjen nga ju, po është dhurata e Perëndisë....”
SOLA CHRISTUS (VETËM KRISHTI)
Shpëtimi vjen vetëm nga Jezus Krishti, dhe nuk nevojitet asnjë ndërmjetës tjetër. Në Bibël tek libri Veprat e Apostujve 4:12 thuhet: “Vetëm Jezus Krishti mund t’ju sjellë shpëtim....”
SOLA SCRIPTURA (VETËM SHKRIMI I SHENJTË)
Fjala e Zotit është fjala e fundit në jetën tonë si besimtarë. Po të mos i përputhesh Fjalës së Shenjtë, asnjë këshillë tjetër nuk është e drejtë. Tek Vep. 17:11 thuhet: “Ata ishin... duke shqyrtuar çdo ditë SHKRIMET PËR TË PARË NËSE KËTO GJËRA ISHIN ASHTU”.
SOLI DEO GLORIA (LAVDIA I TAKON VETËM ZOTIT)
Lavdia nuk na takon neve. Synimi i jetës sonë nuk është ai që duhet të jemi të suksesshëm, të pasur, të zotët, ose që do t’i plotësojmë nevojat tona. Zoti na ka krijuar dhe na ka shpëtuar me anë të forcës dhe dashurisë së Tij. Ai ka kryer gjithçka në jetët tona, dhe gjithashtu meriton lavdi nga tërë popujt e botës. Tek Efes. 1:11-12 thuhet: “Në të (Zotin) edhe kemi qenë zgjedhur...që ne të jemi për lëvdim të lavdisë së Tij....”
Reformacioni i Luterit u bë një lëvizje e madhe dhe e fuqishme gjithëpopullore, dhe synimi kryesor ishte liria individuale, zbatimi mësimit të Krishtit, deshtetërorizimi i kishës, decentralizimi kishtar, shembja e kultit të papës dhe rolit të tij në jetën e të krishterëve, përkthimi i Biblës në gjuhët kombëtare, adhurimi dhe lavdërimi të bëhej në gjuhët e amtare, heqja e ikonave dhe e statujave nga kisha e Zotit, mohimi i sakramenteve katolike, heqja e ligjit të beatifikimit, ndalimi i shitjes së indulgjencave, mohimi i doktrinës së purgatorit, riinterpretimi i transsubancializimit, heqja e ndikimit të traditës mbi Biblën, shpallja legale e martesës së klerit etj.
Evropa e cila mbështet mbi tri shtylla civilizimi (kultura pagane, filozofia greko-romake, religjioni i krishterë) për së paku qe dy mijë vjet ndryshimin më të madh e ka pasur pikërisht në fillim të shekullit të XVI me shfaqjen e reformacionit, përkatësisht me shfaqjen e kishës protestante me Martin Luterin, dhe kjo datë është 31 tetori, andaj ky vit është edhe viti jubilar i Reformacionit Protestant, pasi po mbushen plot 480 vjet.
Premisat për një reformacion evropian
Qysh se krishterimi ra në dorën e perandorit romak me prejardhje ilire Konstantini i Madh, në çerekun e parë të shekullit të katërt pas Krishtit, dhe deri në çerekun e parë të shekullit XVI, pra plot 1200 vjet, është ajo periudha e gjatë historike që quhet mesjetë. Gjithë jetën dhe kulturën evropiane e kontrollonte kisha e Romës e cila kishte rrëshqitur skajshëm nga mësimi i Krishtit dhe nga parimet tjera ungjillore dhe biblike. Gjatë mesjetës njerëzit nuk mund ta lexonin Biblën fare, dhe konsiderohej se njeriu është aq mëkatar sa nuk është i denjë ta ketë në duar Fjalën e Tij.
Kisha gjatë asaj kohe, në Evropën Perëndimore ishte vetëm katolike, u thoshte popujve se Bibla i takonte vetëm kishës dhe udhëheqësve të saj, kështu që liderët mund t’ua lexonin, por ishte e rrezikshme që populli ta lexonte vetë, për shkak të ‘paditurisë’ së tyre. Përveç kësaj, të krishterët duhej të bënin shumë punë tjera për ta siguruar shpëtimin e tyre, dhe shumica e këtyre punëve e përfitonin kishën të cilat nuk ishin përmendur në Bibël asnjëherë. Në vitin 1382, anglezi John Wyclif e përktheu Biblën nga latinishtja në anglisht, dhe tash mund të lexohej nga populli. Më vonë, një prift çek bëri protestë se çdo njeri duhej të kishte të drejtë ta lexonte Biblën në gjuhën e tyre, dhe jo vetëm ta dëgjonin nga priftërinjtë në gjuhën latine. Në fillim të shek. XVI, shumë evropianë thoshin se Erazmo Roterdami qëndroi si klloçka mbi vezët, ndërsa çeli Martin Luterin. Në fakt gjithmonë kisha e vërtetë krishtere (ungjillore) kishte mbetur në opozitë prej përmbytjes së saj në shek. IV pas Krishtit.
ARTI I RILINDJES
Rilindja Arti është art, pikturë skulpturë dhe dekorative të asaj periudhe të historisë evropiane të njohur si Rilindje, del si një stil të veçantë në Itali në rreth 1400, paralelisht me zhvillimet që ndodhën në muzikë, letërsi, filozofi dhe shkencë. Rilindja e artit, perceptohet si një "rilindje" e traditave të lashta, mori si themelimi i saj e artit antikitetit klasik, por transformuar atë traditë me thithjen e zhvillimeve të fundit në artin e Evropës Veriore dhe me aplikimin e njohurive shkencore bashkëkohore. Rilindja e artit, me filozofinë e Rilindjes Humaniste, u përhap në të gjithë Evropën, duke ndikuar dy artistëve dhe me klientët e tyre në zhvillimin e teknikave të reja dhe sensibilitetet e reja artistike. Rilindja e artit shënon kalimin e Evropës që nga periudha mesjetare në moshë të re moderne. Në shumë pjesë të Evropës, e hershme arti Rilindjes u krijua paralelisht me artin vonë mesjetare. Nga 1500 stil Rilindja mbizotëronte. Si Late Rilindja arti (mënyrë e) zhvilluar, ajo mori karakteristika të ndryshme dhe të veçantë në çdo rajon.
ARTI NE RILINDJEN ITALIANE
Shekulli xv, per Firencen dhe Italine ishte periudha e nje lulezimi te jashtezakonshem te kultures dhe arteve, qe morri emrin Rilindje. Ne te njejten kohe, ne vendet e ulta u zhvillua nje levizje e ngjashme artistike dhe, per kete arsye shpesh flitet per dy “rilindje” italiane dhe nordike. Termi Rilindje tregon nje rinovim te thelle qe ne shekullin e xv perfshiu artet dhe kulturen te cilat “rilinden” pas dekadences mesjetare. Veprat e jashtezakonshme qe u krijuan ne kete periudhe I detyrohen ne rradhe te pare nje mentaliteti te ri.
