.jpg)
Esse - Ironia... veçanërisht ajo sokratike.
Ka
një ironi elementare e cila ngatërrohet me njohjen dhe që, e tillë si
art, është bijë e zbavitjes. Sigurisht, ironia është tepër morale për të
qenë vërtet artiste, dhe tepër mizore për të qenë vërtet komike.
Megjithatë, ja një tipar që i përafron : arti, komikja dhe ironia bëhen
të mundshëm vetëm aty ku çtendoset ngutshmëria jetike. Por
ironisti është ende më i çliruar se komiku ; sepse ky i fundit, shpesh
nxiton të qeshë vetëm për të mos qarë, njëlloj si ata frikacakët që i
flasin me zë natës së zezë për t’i dhënë vetes zemër ; këta mendojnë se
do ta largojnë rrezikun thjesht duke ia zënë emrin me gojë, dhe bëjnë
kështu si të lirë, me shpresën që t’ia kalojnë në shpejtësi rrezikut.
Ironia, e cila nuk ua ka më frikën befasirave, luan me
rrezikun. Kësaj here, rreziku është në një kafaz ; ironia shkon ta
shohë, e
përqesh, e provokon, e tall dhe e mirëmban për riprodhimin e
vet ; madje ajo do të rrezikojë edhe përmes hekurave të kafazit, që
zbavitja të jetë po aq e rrezikshme sa e mundur, për të përfituar kështu
iluzionin e plotë të së vërtetës ; ajo luan me frikën e saj të paqenë,
dhe nuk lodhet së ngadhnjyeri mbi këtë rrezik të mrekullueshëm që vdes
në çdo çast.
Ç’është e vërteta, loja mund të përfundojë keq, dhe Sokrati ka vdekur
nga kjo ; sepse ndërgjegja moderne nuk i ngacmon ashtu pa u ndëshkuar
krijesat e përbindshme që terrorizonin ndërgjegjen e vjetër. Megjithatë,
fryma e ironisë është pikërisht fryma e shkrehjes, dhe ajo përfiton nga
qetësimi më i vogël për ta rifilluar sërish lojën. Kështu, gjatë
historisë së vet, mendimi ka përshkuar disa oaze ironie ; këto janë
epokat e « jetës skolastike » dhe talljeve të lira ku mendimi merr frymë
sërish dhe çlirohet nga sistemet e ngurta që e shtypnin ; brezat e
ironistëve ndërrohen me breza tepër seriozë, ashtu si në jetën
individuale, tragjikja ndërrohet me moskokëçarjen. Shfaqja e Sokratit në
fund të shekullit të V-të p.e.s, përfaqëson kështu këtë ironi të parë
të adoleshencës e cila pason tek ne periudhën e frikave dhe rrëmbimeve
të rinisë. Ironia sokratike është një ironi pyetësore ;
me pyetjet e veta, Sokrati shpërbën kozmogonitë masive të Jonianëve dhe
monizmin mbytës të Parmenidit. Le të shënojmë fillimisht se Sokrati
është një sofist, ashtu si Prometeu një titan ; por ai është një sofist
që ka « përfunduar keq », një sofist që tallet edhe me sofistikën, edhe
me shkencën e meteorëve. Në thelb, fryma e humanizmit dhe debatit që
fryn tek këta sharlatanë, është vetë fryma e Sokratit ; Xhorxhias, duke
argumentuar në favor të mosqenies, përpiqet të na mashtrojë, ashtu si
dhe Abderitani Protagoras, i cili është një virtuoz i « antilogjisë ».
Për shembull, ashtu si Sokrati, Sofistët e pranojnë karakterin e
mësueshëm të virtytit, por për arsye aq të dyshimta sa Sokrati i Protagoras
duket sikur thotë se ky virtyt është i papërcjellshëm ; sepse ai kërkon
shkencën dhe jo kleçka apo receta. Ajo çfarë Sokrati iu qorton
tregtarëve orvietanë (ashtu si më vonë Auguste Comte ndaj Saint-Simon),
është se ata e kanë vënë parmendën para qeve, se improvizojnë aty ku do
të duhej analizuar, dhe se shkurt, kanë rënë në përafërsitë e rëndomta
të probabilizmit. Sofistit, me sofist : Sokrati çjerr maskën e këtij
sherri (debati), dhe mashtrimin e këtij « arrivizmi » ; Sokrati i bën
shoshë me pyetje tregtarët e fjalive të bukura, dhe ndjen një ngazëllim
të vërtetë tinzak kur ua shpon tepritë e tyre të elokuencës, kur ua
shfryn tollumbacet e mbushura plot me një dije të kotë. Sokrati është
ndërgjegja e Athinasve, njëherësh ndërgjegja e tyre e qetë dhe ajo e
rënduar ; domethënë, në funksionet e tij, gjejmë dy rrjedhojat e
ndryshme të ironisë, sipas asaj që kjo na çliron nga frikat tona apo na
privon nga bindjet që kemi. Nga njëra anë, Sokrati i zbavit Athinasit ;
Schelling e krahason me Dionisin, zotin e ri falë të cilit qielli i
shkretë i Uranosit do të mbushet me këngë dhe zhurma. Nga ana tjetër,
Parmenidi është Kronosi i filozofisë, që gëlltit, qysh në zanafillë,
veçantitë konkrete, shumësinë, lëvizshmërinë, tjetërsinë. Sokrati, me
natyrë dioniziake, e vë në lojë këtë unitet të pangopur, këtë parim
kronian që rëndonte mbi larminë e hareshme të dallimeve ; Sokrati ka
diçka prej sharlatani, xhongluesi, qenieje gëtike ; ai e deh qytetin e
vjetër të fortë e të ngurtë, themelon më në fund një dije njerëzore, të
flatruar, të hollë e të zgjuar, në fushën e së cilës do të ushtrohet
analiza e Aristotelit. Kështu, mbi Athinasit fryn një erë çmendurie ;
demoni i dialektikës i cyt të rinjtë në sheshe dhe kryqëzime ; Alqibiadi
lëshohet në gjithfarë fjalësh të çuditshme për të tërhequr vëmendjen e
qytetit… Eshtë Sokrati, njeriu demonik, ai që i tremb qytetarët, që i
deh me dialektikë dhe ide të mprehta ; tani e tutje, në Greqi ka vend
për mendime të shkathta dhe të lira, për kritikë pjellore. « Kur të
dëgjoj ty, i thotë Alqibiadi në tavolinën e poetit Agaton, më rreh zemra
më shumë se nga vallja e koribantëve… » ; dhe ai e krahason Sokratin
herë me një silen, e herë me satirën Marsias, që janë qenie dioniziane.
Por gjithashtu, Sokrati është i vetmi njeri që mund ta bëjë Alqibiadin
të skuqet ; i vetmi që e bën të kuptojë se të jetosh ashtu siç bën ai,
s’ia vlen të jetosh fare. Gjithçka duket e papërfillshme në krahasim me
nderimin e mrekullueshëm dhe prekës që Alqibiadi i bën Sokratit në fund
të Gostia të Platonit. Alqibiadi është ca i pirë, thjesht aq sa
duhet për të folur në tërë lirshmërinë e shtytjes së parë. « Pra më
duhet t’i largohem atij duke i mbyllur veshët ashtu si për sirenat… Ai
është i vetmi që zgjon tek unë një ndjesi për të cilën askush s’do të më
besonte të aftë : për turpin përballë një njeriu tjetër ; … dhe them se
shpesh do të doja që të mos ekzistonte fare.
