Afganistani (Persisht-Dari: Afğānistānافغانستان) zyrtarisht
Republika Islamike e Afganistanit është shtet në Azinë qendrore që nuk laget
nga asnjë det dhe që kufizohet në perëndim me Iranin, në veri me Turkmeninë, Uzbekistanin dhe Taxhikistanin,
në verilindje me Kinën dhe
në lindje dhe jug me Pakistanin. Afganistani është vendi i gjashtë më i varfër i
botës.
Afganistani ka qenë një pikë përqendruese e lashtë e Rrugës së
Mëndafshit dhe
migracionit njerëzor. Arkeologët kanë gjetur dëshmi të banimit të njeriut që nga
periudha e Paleolitit të Mesëm. Qytetërimi Urban mund të ketë filluar në zonë
që nga vitet 3.000 deri 2.000 PK. I ndodhur në një vend të rëndësishëm
gjeostrategjik që lidh kulturën e Lindjes së Mesme me Azinë Qendrore dhe
nënkontinentin indian, Afganistani ka qenë vend i popujve të ndryshëm ndër
kohëra dhe dëshmitar i fushatave të shumta ushtarake, sidomos ato të Aleksandrit
të Madh, Xhinxhiz Kanit, dhe në kohët e sotme të forcave
lindore e perëndimore. Aganistani gjithashtu ka shërbyer si një burim nga i
cili Greko-Baktrianët, Kushanët, Heftalitët, Samanidët, Safaridët, Gaznavidët,
Goridët, Mugalët, Hotakët, Durranët, dhe të tjerë janë ngritur për të formuar
perandoritë e mëdha.
Ahmad Shah Durrani
bashkoi fiset Pashtun dhe themeloi Afganistanin më 1747. Vendi shërbeu si një
amortizator mes Perandorive Ruse dhe Britanike derisa fitoi pavarësinë nga
kontrolli joreal britanik më 1919. Një përjetim i shkurtër i demokracisë mbaroi
me grushtin e shtetit të vitit 1973 dhe me një kundër-grusht komunist më 1978.
Bashkimi Sovjetik u përpoq ta pushtonte më 1979 për të mbështetur regjimin në
shkatërrim afgan komunist, duke u hedhur në një luftë të gjatë dhe
shkatërruese. BRSS u tërhoq më 1989 pas një presioni të papërkulshëm prej
rebelëve anti-komunistë muxhahedinë që mbështeteshin ndërkombëtarisht. Një seri
luftërash civile që erdhën më pas bënë që Kabuli më në fund të binte në duart e
talebanëve (një lëvizje e vijës së ashpër e mbështetur nga Pakistani që u
krijua për t'i dhënë fund luftës civile dhe anarkisë në vend) më 1996. Pas
sulmeve terroriste të 11 shtator 2001 në Nju Jork Siti dhe Uashington D.C., një
aleancë ushtarake e SHBA me Aleancën Veriore rrëzoi regjimin taleban për shak
të strehimit të Osama Bin Ladenit. Konferenca e Bonit e OKB-së, në 2001 krijoi
dhe vendosi një program për rindërtimin politik që përfshinte adaptimin e një
kushtetute të re, zgjedhjet presidenciale të vitit 2004 dhe zgjedhjet e
Asamblesë Kombëtare të vitit 2005. Në dhjetor 2004, Hamid Karzai u bë
presidenti i parë i zgjedhur në mënyrë demokratike në Afganistan dhe Asambleja
Kombëtare u inaugurua dhjetorin e ardhshmëm. Karzai u rizgjodh për një mandat
të dytë në nëntor 2009. Pavarësisht nga përforcimi i një qeverie të qëndrueshme
qendrore, talebanët e rigjallëruar dhe paqëndrueshmëria e vazhdueshme në zonat
rurale - sidomos në jug dhe lindje - mbeten sfida serioze për Qeverinë Afgane.
Politika
Forma e regjimit të
Afganistanit është Republikë me një qeveri të përkohshme të përbërë nga
30 Ministra 4 zëvendës kryetarë (të miratuar nga kuvendi “Loja Xhirga”).
Vendi ndahet në 34 njësi administrative.
Ndarja administrative
Që nga 13 gushti 2004, Afganistani është
i ndarë administrativisht në 34 provinca (vilajete ), ku çdo krahinë ka
kryeqytetin e saj dhe një administratë provinciale. Provincat ndahen më tej në
rreth 398 komuna, secila prej të cilëve normalisht mbulon një qytet ose një
numër fshatrash. Secila komunë përfaqësohet nga një kryetar i komunës.
Kryetari i provincës
(Valiu) emërohet nga Presidenti i Afganistanit dhe kryetari i komunës zgjidhet
nga kryetari i provincës. Kryetarët provincialë janë përfaqësues të qeverisë
qendrore në Kabul dhe janë përgjegjës për të gjitha çështjet administrative dhe
formale brenda provincave të tyre. Ka edhe këshilla provinciale të cilat
zgjidhen nëpërmjet zgjedhjeve të drejtpërdrejta dhe të përgjithshme për një
periudhë prej katër vjetësh. Funksionet e këshillave provinciale janë për të
marrë pjesë në planifikimin e zhvillimit provincial dhe në monitorimin dhe
vlerësimin e institucioneve të tjera të qeverisjes provinciale.
Sipas nenit 140 të
Kushtetutës dhe të dekretit presidencial mbi ligjin zgjedhor, kryetarët e
bashkive të qyteteve duhet të zgjidhen me anë të zgjedhjeve të lira dhe të
drejtpërdrejtë për një mandat katër vjeçar. Megjithatë, për shkak të kostove të
mëdha zgjedhore, zgjedhjet për kryetar bashkie dhe komune asnjëherë nuk janë
mbajtur. Në vend të kësaj, kryetarët e komunave kanë qenë të emëruar nga qeveria.
Sa për kryeqytetin e Kabulit, kryetari emërohet nga Presidenti i Afganistanit.
Më poshtë është një
listë e të gjitha 34 provincat në renditje alfabetike:
|
|
Gjeografia
Afganistani
gjendet në Azinë jugore, në veri dhe perëndim të Pakistanit dhe në lindje të
Iranit. Gjendet në koordinatat gjeografike 33 00 N, 65 00 E.
Ka
një sipërfaqe totale prej 652,230 km katror, pak më i vogël se Teksasi, duke e
bërë vendin e 41-të më të madh në botë. Ka një kufi 5,529 km. Ka kufi me Kinën
(76 km), Iranin (936 km), Pakistanin (2,430 km), Taxhikistanin (1,206 km),
Turkmenistanin (744 km) dhe Uzbekistanin (137 km). Nuk dalje në det.
Klima
është aride në gjysmëaride; ka dimëra të ftohtë dhe vera të nxehta. Terreni
është kryesisht i përbërë nga male të thyera, por edhe fushor në veri dhe
jugperëndim.
Pika
më e ulët është Amu Darya, 258 m, ndërsa pika më e lartë Noshak 7,485m.
Zotëron
shumë burime natyrore. Ndër to shquhen: gazi natyror, nafta, qymyri, bakri,
kromi talku, squfuri, plumbi, zinku, hekuri xeheror, kripa dhe gurët gjysmë të
çmueshëm.
Përdorimi i tokës:
tokë
e lërueshme: 12.13%
të
korra të përhershme: 0.21%
të
tjera: 87.66%
Tokë
e ujitur:
27,200
km katror
Burimet
totale ujore të ripërtëritshme:
65
km kubikë
Shpërndarja
e ujit të pastër (shtëpiake/industriale/bujqësore):
gjithsej:
23.26 km kubikë për vit (2%/0%/98%)
për
banor: 779 m kubik për vit
Klima
Klima
e Afganistanit është kryesisht e thatë, pasi që pjesa më e madhe e vendit
ndodhet në një rripë të thatësisë që shtrihet në Azinë qendrore. Karakteristikë
e kësaj klime kontinentale është ndryshimi i madh i temperaturave në mes të
natës dhe ditës si dhe të stinëve të vitit. Erërat perëndimore në dimër sjellin
reshje mesatare të shiut ndërsa në verë sjellin thatësira po thuajse në tërë
vendin përpos në verilindje të Mosunit (int. Monsun) ku ka edhe reshje shiu.
Klima e pjesës jugore e vendit është nxehtë ku kultivohet palma Date ( lat. Phoenix dactylifera).
Po ashtu Afganistani pas Birmanisë (int. Myanmar) është prodhuesi më i madh i
Opiumit në botë.
Ekonomia
Pas
disa dhjetëvjeçarëve të luftës, ekonomia e këtij vendi zhvillohet po thuaj se
në nivel të fshatrave. Si do që të merret partnerët kryesorë të Afganistanit
janë Pakistani dhe Irani. Mbjellja e opiumit edhe pas rrëzimit të regjimit të
Talibanëve ende vazhdon dhe është produkti më i eksportuar i Afganistanit në
botë perëndimore.
Demografia
Afganistani është shtet
me popullsi shumë kombësie dhe me pakica kombëtare. Historikisht populli i
Pashtunëve ka qenë shpesh kombësi shtet formuese. Në vitin 2004 Afganistani
kishte diku rreth 28,5 milionë banorë. Ndarja e përkatësisë etnike të popullsisë
së Afganistanit është e vështirë, kështu ndarja sipas gjuhës, religjionit apo
sipas veçorive të grafike të vizatuara në trupat e banorëve të disa popujve si
të mongolëve (Hazara) mund të bëhet vetëm duke pasur parasysh që këto
ndërthurën në mes veti. Të dhënat e më poshtme japin vetëm një parafytyrim për
llogaritje të përafërt të strukturës së popullsisë
Pashtunët (Pashtun), -
Afganët etnikë, janë themeluesit dhe paguesit e vendit. Përbëjnë 40% të
popullsisë së Afganistanit
Në përbërjen e këtij
populli hynë disa fise nomade, ndër të cilët më të dalluarit janë Kuçi (ang.
Kuchi) me rreth 5 milion pjesëtarë. Ky fis është i mbrojtur dhe pajisur me
privilegje në bazë të artikullit 14 të kushtetutës së Afganistanit të cilat i
japin edhe drejtën në qeverisjen e shtetit. Edhe pse ky fis merret si pjesë e
Pashtunëve nuk janë Pashtun.
Tagjikët (ang. Tajik) –
janë banorët persë të regjionit. Përbëjnë 30% të popullsisë së përgjithshme të
Afganistanit
Ndër grupet më të
njohur të Tagjikëve janë Kiszibashët (ang. Qizilbash). Ky grup përbëhet nga
pasardhësit e ushtarëve turko-persë nga koha e sundimit të Safirëve (ang.
Safavids ) .
Hazarët (ang. Hazara) –
janë pasardhësit e ushtrisë së Xhingis Kanit (ang. Genghs Khan) , flasin gjuhën
perse dhe përbëjnë 20% të popullsisë së përgjithshme të Afganistanit.
Uzbekët (ang. Uzbek) –
një ndër popujt e shumtë turk të Azisë qendrore dhe përbëjnë 5% të popullsisë
së përgjithshme të Afganistanit
Po ashtu ka shumë grupe
të popujve të ndryshëm si Amiakët, Nuristanët dhe Baloshët (ang.Baloch)
Popullsinë e
Afganistanit e përbëjnë shumica fshatare me rreth 78%.
