Permbajtia
Ceshtja
e minoriteteve ka terhequr vemendjen dhe eshte percaktuar si nje problem dhe
nje nisme nderkombetare,pas Luftes se pare Boterore. Traktati i Versajes,
i imponoi Evropes ndryshime te medha territoriale, ndryshime qe sollen pasoja
te medhe per shume shtete dhe midis tyre dhe Shqiperine. Keshtu ,ne
vazhdim te Lufterave Ballkanike te 1912-1913 ,u nda me dysh e me tresh midis
shteteve fqinje. Ketu u vulos edhe fati i Kosoves.
Pikerisht
per te lehtesuar disi regjimin e ketyre popullsive te shkeputura nga shteti e
tyre,sidomos te te shmangur tendencat per separatizem, fuqite aleate percaktuan
disa detyrime ne lidhje me trajtimin e ketyre popullsive, detyrime qe binin mbi
ato shtete qe kishin te tilla popullsi minoritete brenda territorit te tyre.
Vec asaj, u vendos qe fati i ketyre popullsive,mbikqyrja e trajtimit te tyre
t’i besohej se pares organizate nderkombetare me karakter universal sic ishte
Lidhja e Kombeve.
Mbrojtja
e minoriteteve ne Evrope ka qene pjese perberese e misionit te Lidhjes ne
ruajtje te paqes. Ajo e ushtronte funksionin e garantit nepermjet nje praktike
te shqyrtimit te peticioneve,qe mund t’i paraqiteshin ne emer te
minoriteteve kur keto kishin pretendime per shkelje te te drejtave te tyre.
Prane Keshilit te Lidhjes kishte nje komitet te posacem, qe i shqyrtonte
keto peticione. Ne ndonje rast, edhe Dhoma Permanente e Drejtesise
Nderkombetare ftohej te jepte mendime konsultative per ceshtje te diskutueshme
juridike. Nje nder te metat kryesore te sistemit ka qene mungesa e
universalizimit ne rregullat e miratuara. Detyrimet ne fushen e minoriteteve u
ngarkoheshin vetem shteteve te lidhura me Traktatet e Paqes,nderkohe qe Fuqite
e Medha u shmangeshin atyre.
2.
Cfare jane minoritetet? Nocioni juridik.
Pas
Luftes se pare Boterore,ceshtja e minoriteteve ka terhequr nje vemendje me te
madhe. Por jane hasur veshtersi ne ndryshme. Veshtiresite jane se pari juridike
dhe me e madhja veshtiresi ne kete drejtim lidhet me percaktimin e nocionit te
minoritetit. Ne fakt ,nje shumice tekstesh ekzistuese nderkombetare kane dhene
deri tani ndonje perkufizim te pergjithshem te nocionit te minoritetit,nje
perkufizimi i cili te mund te perfshinte grupet e ndryshme minoritare.
Jane shprehur edhe dyshime se disa shtete nuk jane te interesuar per nje percaktim
te qarte te ketij koncepti, me qellim qe te mos arrihet qartesia e duhur
persa i perket regjimit te minoriteteve. Eshte fakt se disa shtete jane
deklaruar prej shekujsh shtete unitare dhe ato druhen se nje perkufizim i
pergjithshem i minoritetit mund te krijoje probleme,mund te coje deri ne
rivendikime territoriale e ne tendenca separatiste.
Pervoja
ka treguar se eshte e veshtire te jepet nje perkufizim, i cili te perfshije te
gjitha kategorite e minoriteteve, per shkak te larmise se madhe te grupeve minoritare
dhe te veshtiresise objektive per ti klasifikuar ne menyre homogjene.
Si
rezultat,aktet e ndryshme nderkombetare nuk e permbajne nje perkufizim te
pergjithshem te minoritetit. Nje vemendje e vecante i duhet kushtuar
Konventes-kuader per mbrojtjen e minoritetteve kombetare ,miratuar nga Keshilli
i Evropes ne nentor 1994. Por edhe kjo i eshte shmangur kesaj ceshtjeje.
Megjithate, kur flitet sot per ceshtjen e minoriteteve permendet nje
protokoll qe eshte hartuar nga Asambleja Parlamentare e Keshillit Te Evropes me
1993. Aty behet nje tentative per nje perkufizim te tille. Mirepo, dihet
se projekti nuk u miratua nga Komiteti I Ministrave e Keshillit te
Evropes dhe kjo i heq atij karakterin detyrues per shtetet anetare. Gjithsesi,
Asambleja Parlamentare ka kerkuar qe legjislacioni i shteteve anetare dhe i
shteteve qe kerkojne te aderojne ne Keshillin e Evropes te jete ne perputhje me
kerkesat e protokollit ne fjale.
Sipas
ketij projekti shprehja ‘’minoritet kombetar’’ tregon nje numer personash
ne nje shtet te caktuar, te cilet
a)
banojne ne territorin e nje shteti dhe jane shtetas te tij
b)
mbajne lidhje te vjetra ,te forta dhe te qendrushme me kete shtet
c)
shfaqin karakteristika etnike,kulturore,fetare ose gjuhesore te vecanta
d)
ndonese me te paket ne numer sesa pjesa tjeter e popullsise se ketij
shteti ose te nje rajoni te ketij shteti,jane perfaqesues ne menyre te
mjaftueshme
e
) jane frymezuar nga vullneti per te ruajtur kulturen,traditat,fene ose gjuhen
e tyre.
Projekti
permban tregues te natyres objektive dhe subjektive. Elementet objektive kane
te bejne me ekzistencen,brenda nje shteti te caktuar,te grupeve te vecanta te
popullsise qe kane karakteristika etnike, fetare e gjuhesore te qendrueshme.
Elementi subjektive ka te beje me vullnetin per te ruajtur karakterin e vecante
te grupit. Se ketejmi rrjedh se vetem grupet qe i pohojne dallimet e tyre
gezojne nje trajtim special, ndersa mbeten jashte ata qe jane asimiluar me
vullnetin e tyre te lire dhe jane shkrire me shumicen e popullsise.
Gjithsesi, mungesa e nje perkufizimi te pergjithshem nuk ka penguar qe
rregullat perkatese nderkombetare te gjejne zbatim ne ceshtje konkrete, kur ka
tregues te mjaftueshem per te percaktuar ekzistencen e nje minoriteti.
Keshtu,mungesa e perkufizmit te pergjithshem ne nenin 27 te Paktiti per
te Drejtat Civile dhe Politike si dhe ne nenin 14 te Konventes Evropiane te te
Drejtave te bjeriut nuk ka penguar as Komitetin e te Drejtave te Njeriut
te OKB-se, as Gjykaten evropiane te te Drejtave te Njeriut per te zgjidhur
konfliktet qe u jane paraqitur atyre. Sic e theksonte me te drejte Dhoma e
Perhereshme e Drejtesise Nderkombetare, qysh me 1930,” ekzistenca e nje
minoriteti eshte nje ceshtje fakti dhe jo nje ceshtje e se drejtes, jo nje
ceshtje thjesht juridike.
3.
Vellimii I te drejtave te minoriteteve. Te drejtat kolektive.
Megjithese
shtete kane rene dakort per nevojen e mbrojtjes se minoriteteve, ato ende jane
larg arritjes se nje konsensusi mbi vellimin e te drejtave qe do t’u njihen
atyre. Legjislacionet e brendshme ndryshojne nga njeri shtet ne tjetrin. Mund
te behet fjale per nje platforme te perbashket,e cilla perfshin te drejtat e
njohura nga aktet e ndryshme nderkombetare te perpunuara ne nivele ne
ndryshme,te OKB-se, OSBE-se dhe Keshillit te Evropes. Ato jane nje nurmer
te drejtash te njohura nga bashkesia nderkombetare si te drejta te nje rendesia
themelore per personat qe u perkasin minoriteteve.
Keto
te drejta themelore mund te renditen si vijon :
Barazia
e te drejtave te nje minoriteti me te drejtat e shumices se popullsise dhe nje
mbrojtjeje te barabarte perpara ligjit;
-Liria
e predikimit dhe ushtrimit te lire te fese;
-Liria
per te perdorur gjuhen kombetare;
-E
drejta e arsimit ne gjuhen zyrtare te shtetit e kombinuar me mesimin e gjuhes
amtare;
-Lirira
e informacionit ne shkembimet edhe per,tej kufijve,me shtete me te cilet ata
jane lidhur nga prejardhja e tyre kombetare etnike ose nga gjuha e feja e tyre
-Liria
e organizmit kolektiv ;
E
drejta per te marre pjese ne ceshtjet publike ,vecanerisht ne ceshtje qe lidhen
me mbrojtjen dhe zhvillimin e identitetit ne tyre.
Nje
teme tjeter ,e cila ka shkaktuar mjaft debate por nuk ka gjetur zgjidhje.Eshte
ajo e te drejtave kolektive te minoritetit.Eshte fjala per te drejtat qe
ushtrohen jo ne menyre individuale,jo si individe por si grup kolektiv,si
minoritet.Te gjitha aktet ekzistuese, qe trajtojne temen e minoritetit,bazohen
ne doktrinen e te drejtave individuale. Ne fakt, nuk jane minoritete te tilla
qe duhet te gezojne te drejtat, por jane ‘’personat qe u perkasin minoriteteve
kombetare’’. Ne vazhdim te debatit eshte arritur ne nje formule kompromisi, si
ajo qe eshte perfshire ne Deklaraten e OKB-se mbi te drejtat e minoriteteve
kombetare. Formula eshte si vijon: Personat qe u perkasin minoriteve mund te
ushtrojne te drejtat e tyre si individualisht,ashtu edhe si komunitet bashke me
anetare te tjere te grupit te tyre”. Kjo formule eshte perseritur pak a
shume edhe Deklaraten e Kopenhagen te OSBE-se dhe perfundimisht ne Konventen
kuader te Keshillit te Evropes mbi minoritetet e vitit 1994.
4.
Perafrimi I legjislacionit. Aktet nderkombetare dhe kushtetuta e Republikes se
Shqiperise. Traktati I Miqesise.
Kushtetuta
e Republikes se Shqiperise e vitit 1998, sanksionon parimet e njohura
universale te te drejtave te njeriut dhe ‘’pluralizimin, identitetin kombetar
dhe trashigimise kombetare, bashkejetesen fetare, si dhe bashkejetesen dhe
mirekuptimin e shqiptareve me pakicat’’(neni 3). Ajo i cileson te
drejtat dhe lirite themelore te njeriut ‘’si te pandashme,te
patjetersushme, te padhunushme dhe qe qendrojne ne themel te te gjithe rendit
juridik’’(neni 15)
Kushtetuta
e Republikes se Shqiperise i konsideron pakicat kombetare pjese e pandare te
shoqerise shqiptare. Ajo u garanton atyre barazi te plote para ligjit ne
ushtrimin e lirive dhe te drejtave te tyre dhe u njeh te drejten “te shprehin
lirisht , pa u ndaluar as detyruar perkatesite e tyre
etnike,kulturore fetare e gjuhesore’’ si dhe te drejten ” per
t’ i ruajtur e zhvilluar ato, te mesojne dhe te mesohen ne gjuhen e tyre amtare
si dhe te bashkohen ne organizata dhe shoqata per mbrojtjen e interesave dhe
identitetit te tyre’’.Keshtu, sanksionon barazine pa asnje lloj
diskriminimi te te gjithe shtetasve qe jetojne ne territorin e Republikes se
Shqiperise, shqiptare; pjesetare te pakicave kombetare, te huaja apo persona pa
shtetesi, si ne gezimin e te drejtave dhe lirive themelore ashtu edhe ne
zbatimin e detyrimeve qe lindin nga kushtetuta dhe ligje te tjera parimet qe
lidhen me lirite edhe te drejtat politike, ekonomike, sociale dhe kulturore –
te sanksionuara ne aktet e ndryshme nderkombetare, jane bere pjese perberese e
tere korpusit kushtetues e ligjor shqiptar.
Nje
interes te vecante paraqet nje perqasje comparative e legjislacionit dhe
praktikes se Shtetit shqiptar ndaj nje numri nenesh te Konventes Kuader e cila
eshte ratifikuar nga Kuvendi ne qershor 1999.
Ne
sesionin 1 ne saj, nenit 1 dhe 2 shtrojne ceshtjen ne planin nderkombetar dhe
ne kuadrin e marredhenieve midis shteteve fqinje.
Pasi
nenvizohet se mbrojtja e te drejtave dhe lirive te minoriteteve eshte pjese perberese
e mbrojtjes se te drejtave te njeriut ne shkalle nderkombetare dhe objektive e
bashkepunimit nderkombetar, ne nenin 2 shtrohen detyra per shtetet anetare ku
kerkohet prej tyre qe dispozitat te zbatohen me vullnet te lire, me tolerance
dhe ne perputhje me parimet e fqinjesise se mire.
Ne
lidhje me kete vlen te permendet Traktati i miqesise, bashkepunimit,fqinjesise se
mire dhe sigurise se perfunduar midis Republikes se Shqiperise dhe Republikes
se Greqise me 21 mars 1996. Statusi dhe gjendja e popullsise minoritare
greke ne jug te vendit ka qene objekt kontaktesh te shpeshta midis dy paleve.
Krejt ndryshe nga e kaluara kur ceshtja trajtohej shpesh ne menyre konfliktuale
duke shkaktuar tension ne marredheniet midis tyre, prej disa vjetesh tanime ka nje
atmosfere te re ne marredhenit shqiptaro greke dhe kjo ka patur efektin e vet
pozitiv dhe ne poziten e minoritetit grek. Ky traktat ka qene nje arritje e
rendesishme. Neni 13 i referohet drejpersedrejti temes se minoritetit kur thote
se ” Te dyja palet, duke njohur rendesine e mbrojtjes dhe respektimit te te
drejtave njerezore dhe minoritare jane dakord te zbatojne dispozitat e teksteve
te OSBE-se qe permenden ne dimensionin njerezor, por sidomos ne takimet e
Kopenhagenit, Gjeneves dhe te Moskes.
Neni
3 i Konventes, i pergjigjet neni 20 te Kushtetutes se republikes se Shqiperise
i zberthyer po ashtu ne dy paragrafe si vijon :
personat
qe u perkasin pakicave kombetare ushtrojne ne barazi te plote para ligjit dhe
lirite e tyre.
Ata
kane te drejte te shprehin lirisht,pa u ndaluar as detyruar perkatesine e
tyre etnike,kulturore,fetare e gjuhesore. Ata kane te drejte t’i ruajne e ti
zhvillojne ato, te mesojne dhe te mesohen ne gjuhen e tyre amtare, si dhe te
bashkohen ne organizta e shoqata per mbrojtjen e interesave dhe te identitetit
te tyre.
Sic
shihet edhe ne legjislacionin shqipatr ne paragrafin 200 te Kushtetues nuk ka
perkufizim te vecante te termit ‘’minoritet kombetar’’. Ajo ka adoptuar
te njejten shprehje qe eshte perdorur ne aktet nderkombetare perkatese,ne
vecanti ne nein 3 te Konventes. Ne lidhje me paragrafin 2 te nenit 20 te
Kushtetutes, mund te behet nje tabllo e pergjithshme si viojn: se pari
duhet ritheksuar ajo qe eshte thene edhe me pare se ne shqiperi grupet
minoritare nuk kane qen objket diskriminimi. Sigurisht ne regjimin e kaluar ato
kane ndare fatin se bashku me shumicen e popullsise me kufizimet perkatese. Por
aro kane patur gjithnje mundesine e perdorimit te gjuhes, te komunikimit ne
gjuhen ametare.
Neni
3 i konventes, pasohet nga neni 4 ne sesionin II me kete permbajtje : ‘”Palet
angazhohen t’u garantojne personave qe u perkasin minoriteteve kombetare te
drejten e barazise para ligjit dhe te mbrojtjes se barabarte nga ligji. Lidhur
me kete ndalohet cdo diskriminim bazuar ne perkatesine ndaj nje minoriteti
kombetare’’
Neni
4 i konventes gjen pasqyrim ne nenin 18[ te Kushtetutes i cili ne 2
paragrafe te tij afirmon parimin e barazise se te gjithe shtetasve dhe
perjashton cdo diskriminim,midis te drejtash,edhe mbi bazen e perkatesise etnike.
Neni
3 dhe 4 pasqyrohen edhe ne nje varg aktesh ligjore dhe nenligore ne
legjislacionin shqiptar. Ne lidhje me kete,duhet permendur ne radhe te pare
Kodi penal i vitit 1995. Por ka edhe akte te tjera qe u referohen ketyre
neneve.Eshte Kodi i Punes i korrikut 1995, eshte ligji “per te drejtat dhe
trajtimin e te denuarve me burgim’’ i prillit 1998, ligji ” per radion dhe televizionin
publik dhe privat ne Republiken e Shqiperise shtator 1998, Kodi Zgjedhor, ne
maj 2000. Ne akt tjeter ligjor qe duhet permendur, edhe edhe ligji “Per Azilin
ne Republiken e Shqiperise’’ i dhjetorit 1998. Ne te gjitha keto akte,
perjashtohet cdo diskriminim mbi bazen e kombesise.
Neni
5 dhe neni 7 gjithashtu jane nene shume te rendesishme qe synojne te
krijojne kushte zhvillimit te kultures dhe te drejtave te tyre.
Se
fundmi eshte ngritur nje strukture e vecante ne organiken e Ministrise se
Jashtme. Zyra e lart permendur eshte nje organ i specializuar qe ndjek
problemet e e minoriteteve por kjo nuk eshte e vetme. Vec asaj duhen permendur
Sektori per Minoritetet ne Ministrine e Pushtetit Lokal ne kuadrin e Drejtorise
se Prefekturave. Ne ministrine e arsimit eshte nje inspektor i posacem, i
ngarkuar qe te ndjeke funksionimin e shkollave te minoriteteve. Nje
institucion shume i rendesishem gjithashtu eshte edhe Avokati i Popullit, i
cili eshte organ kushtetues. Ai krijon mundesi te reja per trajtimin e te
drejtave dhe lirive te personave qe u perkasin minoriteteve kombetare, per
mbrojtjen e tyre nga cdo veprim qe eshte ne kundershtim me ligjin dhe aktet
nderkombetare perkatese.
5. Problemi minoritar ne Shqiperi.
“Strukturat
shtetërore apo dhe përfaqësuesit e shoqërisë civile kanë detyrë morale por edhe
ligjore të ndalojnë në gjenezë çdo veprim të subjekteve të ndryshëm që prishin
principet e bashkëjetesës midis popullsisë mazhoritare dhe minoriteteve dhe
nxisin urrejtjen etnike në Shqipëri. Vetë Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë
përbën garancinë kryesore ligjore, e cila në nenin 3 të saj përcakton si bazë
të shtetit, ndër të tjera dhe “ bashkëjetesën dhe mirëkuptimin e shqiptarëve me
pakicat”, duke përcaktuar dhe si detyrim “respektimin dhe mbrojtjen e këtyre
vlerave”. Nga ana tjetër, Shqipëria ka nënshkruar dhe ratifikuar pa asnjë
rezervë Konventën Kuadër të Këshillit të Europës “Për Mbrojtjen e Minoriteteve
Kombëtare”, e cila është pjesë e kuadrit ligjor shqiptar. Kjo Konventë
përcakton në nenin 6 të saj detyrimin e shtetit të inkurajojë shpirtin e
tolerancës dhe dialogun ndërkulturor dhe të marrë masa efektive për të
promovuar respektin e ndërsjellë, mirëkuptimin dhe bashkëpunimin midis pakicave
dhe mazhorancës. Kodi Penal i Republikës së Shqipërisë në nenin 265 të tij
përcakton si vepër penale “nxitjen e urrejtjes dhe grindjeve raciale dhe
kombëtare si dhe shkrimeve me përmbajtje të tillë”.
Shqiperia
u kushton vemendje te vecante marredhenieve te mira, tolerances, bashkepunimit,
bashkejeteses dhe mirekuptimit te shqiptareve me pakicat kombetare qe jetojne
ne territorin e saj. Shoqeria shqiptare ne historine e saj, si ne te
kaluaren, ashtu edhe ne ate te tanishme, nuk ka njohur probleme apo konflikte
etnike, racore apo fetare. Ky fakt eshte njohur edhe nga organizmat
nderkombetare. Angazhimet e Shqiperise ne drejtim te mbrojtjes se pakicave
kombetare i kane fillesat pas Luftes se Pare Boterore, me pranimin e saj ne
Lidhjen e Kombeve ne dhjetor ne 1920. Ne tetor 1921, Shqiperia beri nje
deklarate te posacme para keshillit te lidhjes, me ane te se ciles, mori
persiper te respektonte te drejtat e pakicave kombetare brenda territorit te
saj ne perputhje me dispozitat e traktateve te paqes te lidhura pas luftes se
pare.
Edhe
pas Luftes se dyte boterore, regjimi komunist, ne funksion te synimeve te veta
ideologjike dhe politike per tu paraqitur si nje mbrojtes shembullor i pakicave
kombetare, ka bere nje politike te vecante favorizuese per pakicat kombetare ne
Shqiperi e,ne menyre te vecante, per ate greke e maqedonase.
Me
ndryshimet demokratike ne Shqiperi, trajtimi i pakicave kombetare mori nje
dimension te ri, i cili shprehet qarte ne anetaresimin e Shqiperise ne
organizatat nderkombetare, si: OSBE, Keshilli I Evropes etj, ne
ratifikmin apo aderimin ne pothuaj te gjitha konventat nderkombetare per
te drejtat e njeriut dhe ne menyre te vecante, ne ratifikimin pa asnje reserve
te Konventes Kuader per Mbrojtjen e Minoriteteve Kombetare.
Respektimin
dhe mbrojtjen e pakicave kombetare, qeveria shqiptare e konsideron si nje
detyrim qe buron nga orientimi themelor i Republikes se Shqiperise per te
mbrojtur e respektuar te drejtat dhe lirite themelore te individit. Keto te
drejta dhe liri jane sanksionuar nga Kushtetuta dhe Legjislcacioni ne fuqi, te
hartuara ne perputhje te plote me standartet e njohura nderkombetare.
Njekohesisht qeveria shqiptare konsideron respektimin dhe mbrojtjen e pakicave
kombetare edhe si nje element thelbesor, qe i sherben krijimit te urave te
miqesise misid popujve dhe vendeve fqinje, si dhe integrimit te saj te plote ne
Evrope. Ne kete kuptim politika e shtetit shqiptar ngrihet mbi dy boshtet
themelore qe percaktojne instrumentat nderkombetare per mbrojtjen e pakicave
kombetare.
-garantimin
dhe zbatimin ne praktike te se drejtes per nje trajtim jodiskriminues te
personave qe u perkasin pakicave kombetare ne gezimin e plotete te gjitha te
drejtave njerezore,si dhe te drejtave civile e lirive politike qe Kushtetuta
dhe Legjislacioni u njohin te gjithe shtetasve shqiptare;
-garantimin
ligjor dhe marrjen e masave konkrete per te mbrojtur dhe respektuar te drejtat
e personave qe u perkasin pakicave kombetare si : e drejta per te shprehur
lirisht e ne menyre te papenguar ato elemente te vecanta qe karakterizojne
jeten e komunitetit te tyre si pakice,mesimin e gjuhes amtare,veprimtarine
kulturore,ushtrimin e kultit fetar etj.
Kushtetuta
e Republikes se Shqiperise i konsideron pakicat kombetare pjese e pandare te
shoqerise shqiptare. Ajo u garanton atyre barazi te plote para ligjit ne
ushtrimin e lirive dhe te drejtave te tyre dhe u njeh te drejten “te shprehin
lirisht, pa u ndaluar as detyruar perkatesite e tyre etnike,
kulturore fetare e gjuhesore’’ si dhe te drejten “per t’i ruajtur e
zhvilluar ato, te mesojne dhe te mesohen ne gjuhen e tyre amtare, si dhe te
bashkohen ne organizata dhe shoqata per mbrojtjen e interesave dhe identitetit
te tyre’’
Shteti
shqiptar,duke punuar per krijimin dhe konsolidimin e institucioneve te shtetit
demokratik, per krijimin e ligjislacionit dhe te shtetit ligjor, perpiqet per
zbatimin dhe realizimin praktik te te gjitha te drejtave dhe lirive themelore
te njeriut, ne Shqiperi, perfshire dhe ato te pakicave.
Kushtetuta
jone, legjislacioni dhe praktika i bejne jehone te plote dhe te sakte frymes
dhe germes se Konventes Europiane per mbrojtjen e minoriteteve kombetare.
Shoqeria shqiptare perballet sot me veshtiresi dhe probleme serioze, por persa
i perket respektimit te regjimit te minoriteteve, per nga toleranca,
bashkejetesa normale, fqinjesia e mire, ajo mundte sherbeje si model per gjithe
hapesiren ballkanike.
