Mitologjite shqiptare
Dëshmitë burimore, shkrimet e kërkimtarëve në këtë lëmë të dijes u takojnë shek.XIX-XX, por dhe në shekujt e Mesjetës arbërore e më tej kemi të dhëna të copëzuara për mite, rite e besime ndër Shqiptarë, në trojet e tyre etnike e më tej në diasporë.
Këto arritje në kërkime do të duhej të ndaheshin në ato me natyrë thjeshtë dëshmuese, dokumentuese, përshkrime dukurish të këtij lloji dhe, së dyti, në ato me natyrë sintezash, interpretimesh, në vështrim krahasues në kohë e në shtrirje hapsinore të ndryshme.
Në shek. XIX u shënuan arritje të një shkalle të lartë në studimet krahasuese të gjuhësisë indoeuropiane e në këtë vështrim u ngjall shumë interesi për kërkime të mitologjisë krahasuese, në sinteza, në interpretime të këtyre dukurive me rrënjë parahistorike, bërë nga dijetarë të vatrave më të shquara shkencore e universitare të Europës, të Amerikës e më tej. Kjo frymë kërkimesh, ndonëse në një shkallë më të vogël, u ndje dhe në Shqipëri. Këtu, kryesisht nga të huajt e më pak nga Shqiptarët, u mblodhën materiale të natyrës mitologjike, të besimeve pagane, po më tepër u dhanë mendime krahasuese e interpretime. Mendime të këtij lloji u dhanë më tepër në kuadrin e gjuhësisë krahasuese ose si reflektim i kulturës antike greko-romake a të ndikimit sllav e bizantin në Mesjetë.
Duhet sqaruar se burimet materiale, objekte të zbuluara nga arkeologët në shkrime ose mbishkrime të ndryshme, sado të pakta, i kemi që nga koha ilire e parailire, nga periudha greke e romake e nga tërë periudhat e Mesjetës. Për këto shtrirje kohore nuk ka munguar as paraqitja ikonografike e hyjnive të ndryshme, fytyra në gur a qeramikë, qoftë vendëse po me emra grekë a romakë, qoftë dhe me emra ilirë, ose fare pa emërtime mbishkrimore. Të dhëna me interes janë bërë të niohura nga zbulimet arkeologjike, nga hulumtimet e ilirologëve, arkeologëve, balkanologëve, nga gjuhëtarë të gjuhësisë krahasuese indoeuropiane; emrat e tyre do të dalin në brendinë e krerëve të ndryshëm të punimit.
Po përmendim vetëm pak gjëra më domethënëse nga mitologjia ilire, duke e marrë atë brenda një kompleksi kulturor e në të njëjtën shtrirje gjeografike, po natyrisht në dhënie e marrje tepër të shkrirë bashkë në mes kulturash etnikisht të ndryshme.http://eseshkolle.blogspot.com/
Në një rrëfenjë mitike, shënuar nga disa autorë të antikitetit, në variante të ndryshme, thuhet se Kadmi, i biri i një mbreti fenikas, duke kërkuar motrën e vet Europën, arriti së pari në Beoti ku themeloi qytetin Teba, pastaj shkoi e zuri vend ndër llirë, ku, me të shoqen Harmonia lindi i biri: lliriosi. Duke u mbëshjellur nga gjarpri, ai mori pamjen e atributet e tij. Pas vdekjes Kadmi e Harmonia u kthyen në gjarpërinj e ashtu kaluan në jetën e përtejme”. Sipas një varianti tjetër, lliriosi gjarpër pati shumë fëmijë, djem e vajza. Këta fëmijë krijuan fillesën e fiseve ilire, fise që mbajnë emrat e tyre: emërtimet e fiseve në gjininë mashkullore u quajtën “bijtë e llirit”, ndërsa ato femnore: “bijat e llirit”. Pati dhe personalitete historike përtë cilat besohej se kishin lindur nga gjarpëri.
Ndër llirë është dëshmuar gjerësisht kulti i hyjnisë kalorës luftëtar. Ndër ta përmendet hyjnia kalorës i Japodëve, Medaurus, paraqitur hipur mbi kalë e me shtizën në dorën e majtë. Ikonografia ilire me paraqitje të kalit a të hyjnive kalorës është e pasur. Për të siguruar fitore në luftë a fat, në veprime të.ndryshme flijonin kuaj. Po janë të njohura ndër ta dhe sakrifica njerëzore: Në Desareti, në anë të Korçës, afër lumit Eord (Devolli i sotëm) llirët, për të siguruar fitore në ndeshje me ushtrinë pushtuese, si nathonë Kurti Rufi, Flavi Ariani etj, therën aty: tre djem, tri vajza e tre desh të zinj. Këta ua kishin bërë fli perëndive të tyre, sipas besimittë shenjtë, përt’iu dhënë guxim e siguri përfitore luftëtarëve të tyre, (“llirët dhe lliria tek autorëtantikë’,…, f. 156,235).http://eseshkolle.blogspot.com/
Traditës ilire e parailire i përket tempulli i Dodonës pranë Janinës me malin Tomaros., me Lisin e Shenjtë e me tri plakat që tregonin permes gjetheve të lisit e zhurmës së enës së bakërt, fatin e ardhmë të njerëzve. Ndoshta në tempullin e Dodonës kemi një përzierje besimesh e ritesh pellazgo-greko-ilire.http://eseshkolle.blogspot.com/
Njohim tek llirët disa emra hyjnish e diçka dhe tiparet e tyre: hyjni të natyrës e të burimeve, me emra të interpretimit grek a romak ose të zanafillës ilire: Diana, Ika, Vidasus, Thana, Silvani, Jupiteri i Partinëve, Medaurus, Menzana, Diana e Kandavëve, Bindi, Redoni, Andini, Sentona, Latra e kështu me radhë. Përgjithësisht këto janë hyjni të natyrës, të burimeve, të detit ose perëndi të gjithfuqishme si simotrat e tyre antike greke e romake. Hyjni tepër domethënëse është Redoni -hyjni ilire e detit, prej nga na është ruajturemri i tij deri sot: Kepi i Redonit (Rodonit) në bregdet në Adriatik, në veri të Durrësit.http://eseshkolle.blogspot.com/
Në shkrime të ndryshme, po dhe në dëshmi arkeologjike të shekujve të ndryshëm të mesjetës, janë ruajtur copëza besimesh, ritesh, mitesh të paganizmit, diku në një paraqitje më të qartë e diku më të mjegulluar. Këto dukuri të religjionit pagan të Mesjetës arbërore, sado që të thërmuara, si mendojmë ne, janë një urë e fortë ndërlidhëse në mes Lashtësisë llire e Kohës së Re të të njëjtit areal gjeografik e njerëzor, në vështrim të trashëgimive në fushë të mitologjisë. Nuk mund të mohohen këtu as dhëniet e marrjet me popujt e tjerë në kulturë, për të njëjtën kohë.
Në varret e Arbërve të Mesjetës së Hershme vërejmë vendosjen e kufomës nga perëndimi në lindje (në varr), vegla e amuleta, rrethimi i varrit me gurë ashtu si ndodh dhe në praktikë, i shoqëruar me besime të caktuara që kanë arritur deri në Kohë të Re. Në stolitë arbërore (shek. VI-XI) vërejmë shenja simbolike të kultit të diellit, të kultit të hënës. Vathët e veshit te gratë janë në formë të gjysmëhënës, ashtu si ndodh dhe në ditë të sotme në gratë e Mirditës e të Matit etj. Edhe sot kulti i hënës në besimet popullore lidhet shumë me gruan e me fatin e saj në jetë, në shendet, në shërim, në lindje fëmijësh e tjerë. Në objekte të asaj kulture vërejmë kalin në hedhje fluturim dhe mendojmë se kjo ka të bëjë me hyjninë kalorës të llirëve; vërejmë zogjtë fatidikë, kultin e dorës e një seri shenjash të tjera me domethënie besimesh pagane. Kulti i dorës i pasqyruar, ndër të tjera, dhe në bërjen e saj si zbukurim në gdhëndje në gurë: në dyer, në porta, në vatër, në pëmendore. Në një dokument të vitit 1323 përmendet festa e Rushajëve me ritet përkatëse (Thallorzy, Jireçek, Suffllai, “Acta et diplomata… Vindebonnae”, 1913, v.l, f.156, nr.527), çka flitet për atë festë pranvere që ka ardhë me shumë ritederinëditëttona.http://eseshkolle.blogspot.com/
Tek Histoha e Skënderbeut (viti 1510) e Barletit dokumentohet shumë mirë gjama e burrave ashtu si bëhet deri në shek. XX; është dëshmuar shumë herë në shkrime të ndryshme si më 1466, pastaj nga P. Budi e F. Bardhi në shek. XVII e me radhë. Mirat e Fatiet, të përmendura shumë herë te Barleti në veprat e tij, si mendojmë ne, s’janë tjetër veçse Orët e Zanat shqiptare.
Sipas studimeve gjeologjike e sipas dëshmive historike, liqeni i Shkodrës është formuar para shumë mijëra vjetësh, ndërsa legjendat mitike të mbledhura në shek.XX tregojnë se ai është formuar tash vonë e formimin e tij e lidhin me plakën e Krozhës. Eshtë interesant se për formimin e vonshëm të këtij liqeni na flet dhe Barleti në “Rrethimi i Shkodrës” 1504 (Tiranë, 1962, f.30-31). Aty ndër të tjera thuhet: “Po kështu, me sa duket, vërtetohet edhe sa më kanë rrëfyer banorët ma të moçëm të këtij vendi, të cilët më kanë thanë se aty ku sot ndodhet liqeni dikur ka qenë tokë plot me burime të pashtershme, nga të cilët lindi ai liqen i mrekullueshëm”. Pra lindjen e këtij liqeni e tregonin si rrëfenjë mitike pleq ‘të Kohës së Barletit, gjë që është tepër domethënëse për të njohur kujtesën popullore për këto rrëfenja fantastike. Kjo legjendë mitike na përmendet pra dhe në shek. XX, si mbijetojë e një kohe tepër të lashtë.
Gj. Buzuku në parathënien e “Mesharit” (v.1555), paragr.ll, i porosit besimtarët që të venë në ritet e krishtera në kisha e “të braktisin atë të shtremnën” që, sipas nesh janë ritet pagane: të Kthimit të Diellit për Verë, të Buzmit, të Vitit të Ri, të Ditës së Zojës’(me 25 mars) të Shën Gjergjit (23 prill), të Shën Gjonit (24 qershor) e festa të ndryshme pagane të prodhimit. Këto rite pagane i praktikonin për të shtuar bereqetin e mirëqenien në familje. Gj. Buzuku i kthen të tëra në qëllime të riteve të krishtera e shton: “Dheju kurta banikëtë, Zotiynë (prajo aiipaganëve: M: Tirta) ka meju shtue ndërju që të korrat tueja të zgjaten deri së vjelash dhe të vjelat deri në të mbjella”. Në popull thuhej deri tash vonë kjo shprehje, si sipër, për qëllimin e riteve pagane.
http://eseshkolle.blogspot.com/
Mitologjia
shqiptare nuk përbën ende objektin e një monografije, por subjekti është
trajtuar në shumë ese dhe artikuj të gjuhësisë, folklorit dhe etnografisë. Mund të thuhet se kjo mitologji është e tipit pagan
ballkanik. Fetë monoteiste që i janë mbivendosur – katolike në Veri, ortodokse
në Jug, islamike në mbarë vendin – pak e kanë prekur natyrën e saj. Historia e
shqiptarëve, origjina e të cilëve fillon që nga migrimet e para indoeuropiane
në Ballkan, është një vazhdimësi pushtimesh nga ana e popujve që i rrethojnë:
romakë, gjatë Lashtësisë, sllavë, grekë e italianë në Mesjetë, turq, në fillim
të erës moderne. Prandej pritet që mitologjia shqiptare të jetë mjaft
sinkretike. Mund të flitet për shtresa alogjene përgjatë boshtit të një
konstanteje lehtësisht të identifikueshme që është: kulti i karakterit (genit)
të racës.
Hyjnitë e kësaj mitologjije janë thuajse të gjithë
paganë.Aty janë nuset e malit dhe këshetat, por
edhe shtojzavallet dhe zanat.Gjenden gjigantë të
kobshëm balozët, katallajt, por edhethopçat (xhuxhat që argëtohen
duke shpotitur njerëzit).Ndeshen edhe karkanxholët dhe një variant
i kacilmicit. “Përbindshat janë me
shumicë: gogolët, kuçedrat, lubitë. Metamorfozat janë të
shpeshta: burri shndërrohet në dre, ujk, hut; gruaja në nuse lale,
qyqe, turtulleshë. Hyjnitë e shtëpisë mund të kenë një formë njerëzore
si nana e votrës ose shtazore (vitore, një lloj gjarpëri).Flijohen
kafshët (dikur femrat) mbi themelet e një ndërtese; Bëhen magjira (p. sh. për
ta bërë mashkullin impotent).Ka këngë namatisjeje, të tjera për të sjellë
shiun.Gjuhet me gurë hëna e eklipsuar për të trembur ujqërit që e sulmojnë.Objektet
magjike – pasqyrat, nuskat, unazat–luajnë një rol të madh.I besohet syrit
të keq, ëndrrave paralajmëruese.I besohet fuqisë së gurëve, bimëve.Por
kryesisht i besohet fuqisë së heroit.
Kulti i heroit, i dëshmuar nga një traditë e gjatë
kombëtare që pasqyrohet në epopenë popullore si dhe në të drejtën zakonore, ka
ruajtur një karakter mitik në disa krahina të Shqipërisë së Veriut. Të mbrojtur
nga male të thepisur, banorët e tyre kanë mundur t’u rezistojnë kolonizimeve
romake dhe sllave dhe madje kanë mundur të ruajnë një lloj autonomije gjatë
sundimit turk. Barinjtë e Veriut, në pjesën më të madhe katolikë, vazhdojnë te
quhen Uk, Dash, Shpend, Sokol: ata adhurojnë zjarrin (ta pështysh është
tabu), betohen për Qiell e për Tokë, vajtojnë të vdekurit e tyre duke
gërvishtur fytyrën sipas një rituali që është mbeturinë e një valleje; u
besojnë orëve të vendit, shpirtrave, djajëve, magjistareve,
vampirëve. Totemizmi dhe animizmi përzihen me mitet klasike dhe me legjendat
mesjetare.Uliksi e Perseu i kanë ekuivalentët e tyre.Polifemi shqiptar (KK5)
quhet katallâ, në kujtim të mizorive të mercenarëve katalanas të shek.XIV
të. Zana, mbrojtësja e heroit, është deri etimologjikisht e afërt me
Dianën (perëndesha romake shoqërohet nga një drenushë, kafsha e hyjnisë shqiptare
është dhija e egër), kurse për funksionet e saj ajo merr nga zana
sllave, Vila. Vetë emri shtojzavalle është një rast sinkretizimi
pagano–kristian: Shtoj, Zo(t), vallet.
Shumë nga këto besime pagane janë të njëllojta për më
shumë se një popull ballkanik, ndërsa të tjera janë me origjinë latine e
ndoshta kelte.Atëherë çfarë paraqet si fizionomi të veten, si tipare dalluese,
mitologjia shqiptare?
Kjo mitologji nuk ka zota.Hyjnitë janë të dorës së dytë
dhe nuk kanë emra të përvetshëm, ose emri i tyre është kolektiv.Betohet për
qiell e për tokë, thërritet dielli e hëna. Por janë vetëm personifikime
elementesh ose sendesh fizike, jo persona. Ndërmjet elementeve toka është
mbizotëruese. Cilësia sipërore e heroit, ose i heroinës të çon tek
ajo: burri i dheut, e bukura e dheut. Beja më gur është
solemne.(Gjeçov $ 534). Kush betohet mbi gurë do të ngurtësohet nëse e shkel
betimin e tij. (zanat e kanë fuqinë e vështrimit që ngurtëson)
Gjenden murana aty ku dikush ka qenë vrarë për gjakmarrje (Çabej
360).Dhe hidhen gurë për të lehtësuar lodhjen – (me lanë pritesën).
Një tjetër tipar`dallues është mungesa e një jete përtej
–varrit.
Qielli nuk ka asgjë qiellore,
nuk ekziston ferri.Besimi te kukuthët, lugetërit, vurkullakët është
i përhapur; por këta janë shpirtra të munduar që toka i flak jashtë për shkak
të ndonjë keqbërjeje të rëndë. Ky shpirt është njëhie ose
një abe një mbështjellje trupore e pajisur me nje mbeturinë
materialiteti (ai mund të ngrejë pesha).
Mitologjia
shqiptare me zana e me djaj, por pa zota e pa eskatologji dhe ku vetë
konceptimi i shpirtit është plotësisht negativ, është pra, krejtësisht
tokësor.Ajo është organizuar rreth bipolaritetit etik të së mirës dhe së
keqes.Nga njëra anë ka një monstër – kulçedra ose kuçedra,
mamadraga - e përfytyruar si një gjarpër me shtatë koka që than ujrat dhe
helmon ajrin.Në anën tjetër ka një hero mitik që e përball në shpellën e tij
dhe e mbyt. Në Jug, ku pushteti i Sulltanit zëvëndësoi atë të Perandorit
bizantin, shpesh ky hero është fisnik (djali i mbretit), ndërsa në Veri ai
është një bir i popullit i lindur drangue. Njeriu-drangu ka flatra nën
krahë, ai mund të fluturojë. Këtu njihet miti i Herkulit që lufton Hydrën, që u
bë pastaj ai i Shën Gjergjit që mbyt dragoin. Shën Gjergji është shumë popullor
në Shqipëri, dhe festa e tij përket me ardhjen e pranverës. Gjergj është
gjithashtu emri i një heroi që çliron vendin e vet nga njëmonstër i zi i dalur
nga deti, n’atë që është, ndoshta, rapsodia më e bukur shqiptare.
Mitologjia
shqiptare, monumenti i së cilës është cikli i rapsodive të Veriut, ekzalton një
konceptim të jetës heroike tepër etnike.Heronjtë kryesorë të këtij cikli, Muji
e Halili, kanë emra myslimanë, të huazuar nga këngët epike boshnjake, nga të
cilat huazojnë edhe metrikën (rapsoditë këndohen nën tingujt
e lahutës). Por këto elemente alogjene nuk e prishin aspak
substraktin autokton të këngëve mitike. Muji është një bari që zanat e maleve,
në këmbim të një shërbimi që ai u ka bërë, e kanë pajisur me një fuqi
mbinjerëzore – ai mund të shkulë me rrënjë lisat (KK7). Një rapsodi tjetër ia
atribuon këtë fuqi talentit të tij prej gjahtari: ai ka mundur të kapë tri
dhitë me brirë ari ku fshihet fuqia e zanave (KK1). Muji i masakron armiqtë e tij, sllavët, por jo pa pësuar
dhe ai vetë. Një rapsodi e tregon të plagosur rëndë, të shoqëruar nga shpirti i
tij mbrojtës, ora, mes një gjarpëri që i kujdeset dhe një ujku që e
ruan (KK23).Kur ai vdes, armiku vjen ta provokojë në varrin e tij.