Eshte ne vellimin:”Tregime te mocme shqiptare”(1965).
Trajton nje teme nga e kaluara ehistoris se popullit tone ku bujqit e grat shfrytezoheshin maksimalisht dhe skishin tedrejta.Tregimi perqendrohet ne nje dite te pazakonte per Xheladin Beun,nje dite tevjeshtes se jetes se tij,kur ai per here te pare ndihet keq fizikisht dhe kjo I shkaktonprobleme psikologjike.Titulli I tregimit eshte simbolik:paralajmeron fundin tragjik teheroit.Kjo vjeshte e tij nuk eshte kaq e bukur sa vjeshta ne natyre me cicerimat ezogjve,qiellin e kulluar dhe LEXO ....puhizen e fresket qe depertonte nga kangjellat e perdredhurate dritareve te hapura te Xheladin Beut.
Autori fillimisht vendos nje paralele midis dyvjeshtave,por shum shpejt kjo paralele kthehet ne kontrast se ai ndihet keqfizikisht:ndien gojen te hidheruar,qiellzen te that,gjuhen te trashur,koken te dhembur dheoden qe I verdalloset.Po ate dit vjeshte qe perben harkun kohor te kohes reale nerrefim,ai del shetitje,peson tre goditje radhazi: 1)kupton se Gurija eshte shtatzan, 2)ndihetkeq fizikisht, 3)merr vesh nga Marua se vajza e saj qe ai deshi ta perdhunonte ishte dhevajza e tij.Ate mbasdite ai bie pa ndjenja ne nje kanal dhe vdes pas 3 ditesh ne menyr tepalavdishme:pa len trashegimtar dhe pa e ditur se cdo te behet me femijen e Gurijes.Mekete vdekje autori thekson iden se njerezit mekatar paguajn per mekatet e tyre.
PERSONAZHET: a)aktiv:Xheladin Beu,Dado Sheqerja. b)pasiv:Xhixhi Hanemja,babai,baxhanaket,Gurija.Ne dy prej personazheve te tij autori operon duke dhen detaje nga e kaluara e jetes setyre:Dado Sheqeria,emri I se ciles eshte simbolik per shaka te afesive te sajkomunikuese dhe per shkak te teknikave te saj ne fushat erotike;zbulohet permes tekaluares se perbashket me Xheladin Beut:dikur ka qen e dashura e Xheladin Beutndersa tani eshte martuar me samarxhiun.Xheladin Beu zbulohet permes te kaluares.Ne historit e se kaluares gjejme nje vargvesesh sic jane:egersia me te cilen trajtonte bujqit,makuteria seksuale,egersia kur vristevajzat qe mbeteshin shtatzane,etj.Ne kete rrefim vihen re dy kendveshtrime et ndryshmeideologjike persa I perket qendrimit ndaj personave te se njejtes kategorie sociale si pshqehajllaret qe per XH.B ishin trimat e tij,per vegjeline sishin gje tjeter vecse lanxhot,larotdhe zybat.Ky ndryshim ndihmon autorin te shpalosi me realizem shtresezimin e thelle teshoqeris shqiptare ne kohen se ciles I referohet.Nje procedim I rendesishem eshte perballja e XH.B me objektin e ftohte te pasqyres kurai nuk arrin te njohe me veten e tij.Dialogu me vetveten dhe dyzimi evidenton tronditjenshpirterore te tij per shkak te frikes qe ka nga vdekja. Rrefimi ne kete tregim realizohetnga dy rrefimtar: a)autori I gjithdijshem qe rrefen ne veten e tret=rrefimtar I nivelit tepare. b)Sheqeria qe rrefen ne veten e dyte=rrefimtare e nivelit te dyte.
RINA KATERINEZA Rina ishte nje vajze jetime e cila pas vdekjes se nenes edhe te babait mbetet menjerken shpirtkeqe,ajo shkon cdo dark te varri I nenes dhe qante.Nje dark nena I foliposhte varrit dhe I tha te mos qante se fatin e saj e kishte shume prane dhe I tregoivarrin e Kirolloit.Rina shkoj prane varrit dhe pernjeheresh iu shfaq trimi Kirollo,pasi shkembyen fjalet e para te njohjes ata u dashuruan dhe nisen te mendonin se ku do taconin te dy jeten: do te kthehej ai apo do te duhet te shkonte Rina ne boten tjeter.Rinasheh varrin e hapur dhe I nisin te dridhura,keshtu vendosin te jetojne dashurin e tyre nekete bote.Takoheshin cdo darke dhe Rina nuk deshperohej me nga sjellja e keqe enjerkes.Nje dite kur Rina I tha njerkes se ishte shtatzan,ajo e deboi nga shtepia dheRina shkoi duke qare ne Kirolloi.Ky e dergoj te kerkonte strehmi te shtepia e nenes setij.Ne ate shtepi Rina lindi djalin e saj.Nena plak e degjonte Rinen tek I kendonte djalitduke permendur Kirolloin dhe e pyet me detaje.Rina I tregon se Kirolloi vinte cdombremje ne shtepi.Nena iu lut Rines qe ta takonte edhe ajo nje darke te birin.Kirolloi Itha Rines se nena duhet ta priste 3 vjet pasi pas 3 vitesh ai do te vinte ta mirrte me kalte zi,por nena nuk duroi dhe nje nate u fsheh per te pare te birin.Sapo e pa I foli,por ai ulargua menjehere.Po ate darke erdhen disa njerez dhe morren nenen,Rinen dhe djalin evogel per ne boten tjeter ku muaji maj nuk mbaronte kurre.
ANALIZE:T ematika e rrefenjes eshte e vecante:dashuria mes dy boteve:gjuha meperpunim te larte artistik arrin ne nivelin e larte te poezis(ka shenja te prozespoetike.Rrefimi ngjan me perrallat popullore ne saj te ketyre elementeve: a)Hyrja:njeheree njehere, sot sdi sa mot me pare. b)mbyllja:disa persona te vdekur marrin tre personat embetur. c)motivet e vecante:martesa e pamundur,rruajtja e se fshehtes,prania e njerkesse keqe,deshira per shnderrim me qellim perjetesimin(djali behet qiparis dhe vajza drizee bardhe,motivi I beses,etj.d)personazhet quhen trimi dhe vasha.e)dialogu Idrejtperdrejt.f)komunikimi I rrefimtarit me lexuesin dhe perseritjet artistike.g)elementetfantastike si:levizja e varrit,bekimi I marteses nga nena e vdekur.Si motiv I ri dekl martesa mes nje te vdekuri dhe nje te gjalle.Ne rrefim dallojme tre lloje pershkrimesh: a)te mjedisit si psh:heneza ish mbi korrije…bare flete. Pershkrimi eshte I gjalle saqe ndien ndokush tingujt,shijet,aromat,etj. b)pershkrimete personazheve:emrat dhe veshket jane tipike arbereshe. c)pershkrime te gjendjesshpirterore: kulmi I rrefimit eshte kur trimi dhe vasha te kaperthyer lidhin besen dhediskutojne per vendin ku do te cojne jeten ne kete bote apo ne boten e pertejme.Kirolloijoshet nga bukuria dhe dashuria e jetes tokesore,por stepet nga rikthimi atje.Atmosfera mbizoteruese ne tregim eshte:nata,varret,kenga e zogjve dhe drita e embel ehenes.Pjesa e pare:nga hyrja deri te varrii I Kirolloit kur shon Rina.Mbizoterojjne ketu vargjet sine lirikat popullore.Jepet vetmia dhe dhimbja e Rines per mungesen e nenes. Dialogumes Rines dhe nenes eshte ireal.Epitetet tregojne gjendjen emocionale te vajzes.pjesa e dyte:nga fjalia:heneza ish me korrije dhe deri te e me skish helm RineKaterineza shohim kulmin e zhvillimeve ne rrefenje.Vec dialogut mes te vdekurit dhe tegjalles kemi dhe lidhjen e dahsuris.Dalja ireale e Kirolloit nga varri te kujton legjenden eDhoqines.Ketu ka shume shprehje popullore:bandilli,vasha ime,etj.Kalimi kaq I thjeshtenga bota reale ne ate te te vdekurve eshte bere si ne rrefenjat popullore.Ideja e ketijprocedimi eshte:forca e dashuris kapercen ligjet e jetes dhe vdekjes dhe shuan kufirinndares mes tyre.Kontrastet e forta mes te gjalleve dhe te vdekurve te bejne pershtypjemagjike cka stimulohet nga keto elemente:prania e shkelqimit magjik tehenes,unazat,kenga e zogut,etj. Pjesa 3:qe nga:e me skish helm Rina Katerineza deri ne fund.Rrefenja I afrohetzgjidhjes.Ideja e vazhdimesise shfaqet te detaji I shtatzanis dhe lindjes se djalit teRines.Djali behet vazhdues I Kirollloit.Unaza eshte nje shenje e rinjohjes e huajtur ngaperrallat popullore(nena njeh unazen e te birit ne doren e Rines).Ketu vazhdon alternimiI elementeve reale dhe ireale.Malli I nenes shemb gjithcka dhe regullat e paravendosuranga te dy heronjte fashiten.Eshte dashuria e nenes qe nuk njeh kufij vendor dhekohor.Fundi eshte I papritur,por shkon per shtat me pamundesin e nje martese te tille qene zhvillimin e rrefenjes.
MESAZHET: fuqia e dashuris mund te matet me jeten dhe vdekjen.Vetem dashuria mundte lidh te palidhurat.Ajo bejne te komunikojne jetet e ketej dhe andejvarrit.
NATE VJESHTE TE TRETE Tregimi gjendet ne permbledhjen Kapllan Aga I Shaban Shpates. Pjesa e pare: Ketu rrefimtari tregon ne veten e pare.Djali 7-vjecar eshte rrefyesi:po atemot kur lash te 7 dhe morra te 8.Me pas ligjerimi I drejtohet dikujt ne veten e dytenjejes:e si te mos ishte ketu o I bekuar?Me pas dominon rrefimi ne veten etrete.Ndryshimi I vetes gjate rrefimit perdoret per ta bindur lexuesin per ngjarjet dhe perta ber pjesmarres te tyre.Ketu pershkruhet bolleku dhe mbaresia e prodhimevebujqesore te atij viti.Bolleku faktohet permes shprehjeve frazeologjike dhehiperbolave.Pershkrimi eshte mbizoterues ndaj rrefimit.Rrefim ka vetem ne paragrafin efundit.Ngjarjet vendosen ne fshat ne shtepin e Zafirit.Kohezgjatja e ngjarjeve eshte 1 vit.
Pjesa e dyte:Furxhiu I hapsanikeve(burgaxhinjve).Pjesa ju referohet nje periudhe kohorete fundit te shek te 18 dhe fillimit te shek te 19 kur lulezonin cetat e hajduteve dhekacakeve..Koha e rrefimit ndryshon ketu:permes anakronis autori kthehet pas ne koheper te treguar historin e perballjes se gjyshit me ceten e hajduteve.Nese do ta ndanimpjesen ne dy fragmente:fragmenti 1 dominohet nga humanizmi I gjyshitfurxhi: Zafirit. Pjesa ka kryesisht pershkrim.Motoja e tij eshte kuptimplote:”buke eshte kjoe uruar.Kur e ke jepe se ai qe te kerkon e ka pisk,ste zgjat doren kot”.Pasoj pozitive ehumanizmit te tij ishte:prandaj e donin te gjithe,skish hasmeri por vetem miqesi.Gjyshindihmonte edhe hapsaniket(te burgoserit).Per te ata ishin njerez dhe kishin nevoj perndihme.Ne fragmentin e dyte dallojme gjyshin si personazh kryesor dhe hajdutet si personazhedytesore.Ne fund te fragmentit gjyshi merr shperblimin e punes dhe miresis setij:miresi.Nga pikpamja gjuhesore verrehet nje nr I madhbarbarizmash(xhelepi,mexhite,hapsane,hafije,rogoz,etj)si edhearkaizmash(karvanaret,lira,dyfek,magje,ballaban,jatak,etj).Ketu ka gjithashtu shumshprehje frazeologjike dhe fjale te urta qe shprehin principet e plakut Zafir.Pjesa e trete:Ne prag te gjumit.Rrefimtar eshte serish djaloshi dhe gjithcka tregohet ngakendveshtrimi I nje femije 7-8 vjecar.Ai pershkruan ritualin e jetes se fshatit dheatmosferen gjumendjellese per femijet.Kjo atmosfere krijohet nga detaji I kendezit Iperralles dhe nga gogesitja e gjyshes.Ketu autori nis nje dialog me lexuesin dukerealizuar funksionin fatik te ligjerimit.Ai pershkruan nje atmosfere te gezuar ne shtepi ckapercillet permes urimeve te shumta qe perseriten.Me tej ndalet ne biseden e cilter mengacmime te bukura drejtuar gjyshit per ta detyruar te tregoj rrefime te vjetra.Kutelievidenton kembenguljen e anetareve te tjere te familjes per te degjuar nga gjyshirrefimin e radhes.Figura e gjyshes eshte shume interesante.Personazhi I sajzbulohet:a)permes pershkrimit te Kutelit.b)permes veprimeve dhe qendrimeve tesaj.c)permes dialogut te personazheve te tjere.Ajo ravijezohet edhe ne fragmente tetjera te tregimit.Pjesa e katert:Frengu.Titulli eshte vendosur duke u bazuar ne gjykimin e kohes pernjerezit me veshje te ndryshme nga te tjeret.Gjyshi eshte vete femija ne pozicionin errefimtarit ketu dhe gjithcka tergohet nga kendveshtrimi I gjyshit femij.Dy janepersonazhet kryesore:Babai I gjyshit dhe frengu(arbereshi),me pas del edhe Rapoja,prarrefimtaret kembehen:femija 7-8 vjecar,gjyshi dhe frengu.Pra gjyshi qe eshte njepersonazh per te cilin rrefehet,merr rolin e rrefimtarit te nivelit te dyte.Koha e rrefimitndryshon nga anakronite qe perdor frengu ne rrefimet e tij.Anakronia na con ne kohet epushtimit turk,pas vdekjes se Skenderbeut dhe largimit masiv te arberesheve neitali.Verrehen ketu disa toponime tipike shqiptare.Shprehjet frazeologjike dhe fjalet e urta perdoren ne funksion te takimit,njohjes dhe bashkebisedimit mes dyshqiptareve.Paragrafi I fundit realizon nje fund te lumtur dhe pershtatet me rrefiemtpopullore ku mbeshtetet Kuteli.Perseritjet epike zgjasin rrefimin dhe ndihmojne lexuesinte memorizoj ngjarjet.Gjuha eshte tipike popullore plot arkaizma qe lidhen me kohen epushtimit turk.Pjesa e peste:pa titull.Ketu mbizoteron atmosfera e magjis qe krijohet nga elementetireale.Nis me kujtimet e rinis dhe njohjes se dashuris me gjyshit dhe gjyshes.Dallohenketu elementet folklorike:marrja e shamis,trimi,vasha.hiperolat portretizojne bukurin egjyshes dhe trimerin e gjyshit.Ngacmimet e gjyshes permbajne humor dhe sinqeritet.Ajoe kthen jyshin pas ne kohe dhe perqendron rrefimin e tij ne kohen e duhur.Ketu ndeshimnje personazh misterioz:mustaqeverdhin I cili rrethohet nga antipatia dhe dyshimi.Edheketu ka shume toponime dhe nje imagjiant te shfreniuar per boten e pertejme qe duketne fjalet e gjyshes.Imagjinata perforcohet ne takimin mes dy djemve.Shtepia e gjyshitharrohet dhe lexuesi perqendrohet vetem te vazhdimi I rrefimit qe behet burim ankthi.Pjesa e gjashte:dita tjeter.Kjo eshte mbyllja e tregimit ku konkluzion I historis behetpermes dialogut nene-bir.Mbyllja seshte e plote.Rrefimi I gjyshit nderpritet per ti lenvendit dialogut midis nenes dhe birit.Fundi eshte I papritur per lexuesin por I qellimshemse autori kerkon te ngjalli imagjinaten te lexuesi.Bien ne sy elementet te besimit fetarkristian sic jane ritet fetare ose toponimet:gropa e qoftelargut,ose imagjinata per boten epasvdekjes. LEXO ME SHUME.... NA NDIQNI - SHPERNAJE NE PROFIL
