Tema:
Analiza e veprës “Besa” të Sami Frashërit
Përmbajtja
Biografia e autorit
Parathënia
Përmbledhje e veprës
Analiza Kritike
Literatura
Biografia e autorit
Sami Frashëri
Mendimtar i
thellë,gjuhëtar e shkrimtar,demokrat i shquar revolucionar,iluminist popullor e
ideolog i lëvizjes kombëtare shqiptare të periodës së luftës çlimtare dhe të Rilindjes Kombëtare
në gjysmën e dytë të shekullit të
kaluar, ‘njëri nga intelektualët dhe patriotët shqiptarë me idetë më të
përparuara të kohës, burrë i guximit dhe i veprimit, entuziast e i ditur’- si
cilësohet ai në “Historinë e letërsisë shqipe”, vëllimi II.
Sami Frashëri lindi
më 5 qershor të vitit 1850 në fshatin Frashër, në lindje të Përmetit, si njëri
nga gjashtë vëllezërit e familjes së
njohur të Frashërve, dhe vdiq më 18 qershor të vitit 1904 në kryeqytetin e
Perandorisë Osmane, në Stamboll.
Mësimet e para Samiu i mori në fashtin e vet, te hoxhët që i
zuri i ungji, në turqisht,arabisht dhe persisht.Nëntë vjeç ngeli pa të atin,
Halitin,ndërsa kur ishte njëmbëdhjetë vjeç i vdiq edhe e ëma,Eminja.Nën
kujdesin e vëllait më të madh Avdylit bashkë me vëllain,Naimin shkoi në Janinë
, që atëherë ishte qendër e rëndësishme tregtare e kulturore , ku në fillim ndoqi
kursin e gjuhës arabe e persiane, e pastaj, për shtatë vjet, kreu gjimnazin tetëvjeçar
grek “Zosimea”,që ishte një nga shkollat më të zhvilluara të asaj kohe në
Ballkan.Këtu mori kulturë të gjerë klasike, u dha shumë pas shkencave dhe mësoi
mirë disa gjuhë të vjetra, si:latinishten,greqishten,turqishten,arabishten dhe
perishten.
Jeta në Janinë, revoltet e fshatarëve kundër pushtuesve turq e
çifligarëve dhe feudalëve shqiptarë që prej kohësh kishin hyrë në shërbim të
pushtuesve osmanë dhe shtypnin e shfrytëzonin së bashku me ta masat e gjera
popullore, pastaj idetë e revolucioneve borgjeze në botën perëndimore dhe të
iluminizmit që kishte përfshirë atëherë shtresat e inteligjecies përparimtare,
e ushqyen që herët shpirtin e ri dhe përparimtar të Samiut dhe të ndjenjës së
tij për çlirimin dhe arsimimin e emancipimin e popullit të tij.
Vërtet-
si shkruan në Historinë e letërsisë sonë – vendi i Sami Frashërit në letërsinë
shqipe nuk është ai i një artisti krijues sa i një mjeshtri të prozës politike
dhe publicistike e polemiste, një punëtori të vyeshëm e inventiv të gjuhës e të
shkencës,por edhe i një ideologu të lëvizjes kombëtare çlimtare dhe i
emancipimit kulturor të popullit tonë.Me shkrimet e vet shqipe Sami Frashëri i
dha një kontribut të dukshëm krijimit të arsmit shqiptar dhe zgjimit të ndërgjegjës
kombëtare.
Me të kryer
shkollën e mesme (1871) në Janinë Samiu shkon (1872) në Stamboll, ku zhvillon
një aktivitet të gjerë kulturor,shkencor,letrar e publicistik.Aty menjëherë bie
në kontakt me intelektualët e shquar shqiptarë të Rilindjes sonë Kombëtare Vaso
Pashën,Jani Vreton,Hoxha Tahsinin,Konstantin Kristoforidhin,Ismail Qemalin e të
tjerë.
Por njëkohësisht
bënte pjesë edhe në lëvizjen përparimtare të të ashtuquajturve “turq të rinj” që
kërkonin vendosjen e një regjimi kushtetues në Perandorinë Osmane. Atëherë
Samiu u bë mik i ngushtë me njërin nga udhëheqësit e kësaj lëvizjeje,poetin
Namik Kemali, me të cilin nisi të botonte revistën “Hadika” (Kopshti,1874) të
cilën qeveria e ndaloi, kurse Samiun e Kemalin i internoi në Tripoli të Libisë.
Atje Samiu e shkroi
dramën “Besa” në gjuhën turke dhe kur u kthye (1875) kjo dramë edhe u
luajt në Stamboll.Me tu kthyer në Stamboll, Samiu nis botimin e gazetës së përditshme
turke “Sabah”(Mëngjesi,1875) dhe prej asaj kohe, Historia e letërsisë sonë shënon se gazetaria për Samiun u bë “ një mjeshtëri
e dytë”.
Gjatë jetës
së tij ai drejtoi gjashtë gazeta revista të cilat luajtën një rol përparimatr në jetën politike, shoqërore e kulturore dhe
u bënë edhe “tribunë për mbrojtjen e të drejtave të popullit shqiptar, përmes mënyrave
legale të kohës”.Në vitet në prag ghe gjatë Lidhjes Shqiptare të Prizrenit
(1878-1881)Sami Frashëri është në ballë të patriotëve shqiptarë në Stamboll dhe
kryetar i “Shoqërisë së të shtypurit të
shkronjave(librave) shqip”. Atëherë(1879) bothet edhe “Alfabetarja” shqipe dhe
zë fill i ashtuquajturi alfabeti shqip i Stambollit.
Edhe pse nuk jetoi gjatë, Sami Frashëri arriti
të shkruajë shumë vepra gjinish më të ndryshme, duke filluar nga traktatet
politike e filizofike e deri te veprat letrare e shkencore,tekstet
shkollore,fjalorët e të tjera. Në gjuhën
shqipe shkroi gjashtë veprash, nga të cilat më e rëndësishmë është “Shqipëria
ç’ka qenë,çështë e ç;do të bëhetë”.Shkroi edhe tekstet “Gjuha Shqipe”. “Dhe
shkronja”(gjeografi) “Alfabetare e gjuhës shqipe” dhe “Gramatika e gjuhës
shqipe”. Midis librave shkollorë të Samiut,Historia e letërsisë shqipe e shquan
“Shkronjtorë” e tij për të cilën thotë se është e para gramatikë shqipe për
shkollat , e punuar në baza shkencore të shëndosha , që “lojti një rol të mirë
për fillimet e normalizimit të gjuhës së re letrare shqipe,veçanërisht të
ortografisë”.Te “Abetarja” e Samiut gjemjmë copatë voglakëndimi,skica e tregime
të shkurtra, që janë ndër “gjërat e para të letërsisë shqipe për fëmijë”.
Në pjesën e
parë të librit “Shqipëria ç’ka qenë,ç’është e ç’do të bëhetë” , që çmohet si
kryevepra e Sami Frashërit në gjuhën shqipe, autori bën një histori të shkurtër
të popullit shqiptar që nga origjinat pelazgjike dhe ilire.
Në pjesën e
dytë përshkruan tokat shqiptare dhe pasuritë e tyre, veçoritë e cilësitë e
popullit tonë, kurse në pjesën e tretë tregon gjendjen e Shqipërisë nën
Perandorinë Osmane dhe rrugën e çlirimit të saj.
Dihet se
një pjesë të madhe të veprimatrisë së tij shkencore, letrare dhe publicistike
Sami Frashëri e zhvilloi edhe në gjuhën
turke,arabe e frënge.Për më tepër , llogaritet se në këto gjuhë shkroi rreth 45
vepra, duke mos numëruar shumë artikuj e punime të ndara.Përpos dramës “Besa”,
në këto gjuhë shkroi edhe përktheu disa vepra që kanë edhe sot e kësaj dite
vlerë të madhe për shkencën dhe kulturën bashkëkohëse turke.Ndër këto janë
sidomos të dëgjuara veprat leksikografe dhe enciklopedike të Sami Frashërit si
Fjalori etimologjik i turqishtes, i cili shërbeu si bazë për formimin e gjuhës
letrare turke në Kongresin e vitit 1932,pas ardhjes në pushtet të krijuesit të
shtëtit turk modern , Kemal Ataturkut.
Samiu është
ndër të parët që u angazhua për gjuhën e re letrare turke, për një alfabet turk
të tipit latin.Përpos dramës “Besa” në
turqisht shkroi edhe një dramë tjetër origjinale dhe novelën “Dashuria e
Telatit dhe Fitnetës”, në të cilën proteston kundër zakoneve turke të martesës
dhe ka përkthyer në turqisht gjashtë vepra letrare nga letërsitë e huaja si “Të
mjerët” të Viktor Hygosë, “Robinson Kruso” të Daniel Defosë etj.
Analiza e Veprës
Parathënie
Sami Frashëri e shkroi veprën në vitin 1874, në kohën kur
ishte i internuar në Tripoli të Libisë, ku u shfaq më 25 mars 1875, drama
“Besa” është ndër të parat vepra të letërsisë shqiptare që trajton temën e besës
në të gjitha aspektet e aj të ndërlikuara morale e psikologjike.Besa ose
mbajtja e fjalës së dhënë, njihet si një nga institucionet më të rëndësishmë
juridike të përfshira në Kanunin i Lekë Dukagjinit.
Me besën nuk janë marrë vetëm juristët, studimet e të cilëve
mbeten themelore për të kuptuar vlerën e saktë juridike e morale të saj.Studiues
të ndryshëm që kanë kryer kërkime të
vlefshme në fushat e disiplinave përkatëse, duke filluar nga udhëtarët që patën
mundësi të vizitonin Shqipërinë në dhjetëvjeqarët e parë të shekullit të
kaluar, deri te gjuhëtarët,etnografët,historianët, specialistët e folklorit dhe
natyrisht, kritikët e letërsisë kanë analizuar më tej aspektet dhe ndërlikimet
e kësaj së drejte zakonore.Besa falë forcës së saj të madhe sugjestiounuese si
një normë e respektuar dhe praktikuar rreptësisht dhe rrënosjes së jashtëzakonshme
shekullore që ka gjetur,dhe akoma gjen. Ndër shqiptarët, veçanërisht ndër malësorët,
është bërë një burim i pashtershëm frymëzimi për shumë shkrimtarëe poetë. Në
fakt të gjitha rrymat e letërsisë mbarëshqiptare,arbëreshe dhe shqiptare të shekujve të kaluar dhe të sotme, janë përpjekur
të mishërojnë një paraqitje letrare që në
mënyra të ndryshme thellohet në domethënien dhe rolin që besa, njëlloj dhe ndoshta më shumë se zakonet
e tjera të ngjashmë, ka pasur në formimin e universit të ndërlikuar kulturor
shqiptar.Përveç Sami Frashërit, edhe autorë të shumtë shqiptarë kanë shkruar për
besën si p.sh Ernest Koliqi në veprën “Gjaku”, Ismail Kadare në “Kush e solli
Doruntinën?”, “Prilli i thyer” etj.
Drama është një freskë e bukur romantike-lirike që e futi në
letërsinë tonë fshatarësinë dhe malësitë
tona me një spektër ngjyrash më të theksshme ,duke i cilësuar bukur e me shumë pasion jo vetëm
bukuritë e cilësitë e tyre, por edhe aspiratat e synimet e tyre, duke lartësuar
vlerat e vërteta të moralit e të etikës
së tyre, por edhe duke ndarë e veçuar vyrtytet nga çoroditjet e tyre gjatë kohës
kur disa zakone e doke popullore, si është hakmarrja, e në këtë rast besa e
dhënë dhe e mbajtur me çdo kusht e verbërisht janë bërë anakronizma të
rrezikshme e me pasoja shumë tragjike për jetën dhe ekzistencën e popullit
tonë, si i ka paraqitur këto autori edhe në këtë vepër të tij. Drama “Besa” përshkruan
me një dashuri romantike bukuritë e Progonatit të tij dhe të njerëzve të
tij,malësoret dhe jetën baritore, të tërë atë pastërtinë dhe dëlirësinë e saj ,
paprekshmërin e saj nga zgjedha huaj dhe nga jeta e prishur e qytetit dhe e
konaqeve të bejlerëve si dhe nga ndytesitë e tyre.“Besa” e Sami Frashërit është
me të vertetë një tabllo e bukur e fshatit dhe e malësive tona të atyre ditëve
kur tashmë kishin filluar lëvizjet çlirimtare dhe përpjekjet për emancipimin e
tyre.Njëkohësisht ajo ishte protestë kundër padrejësive dhe dhunimeve që i
bëheshin popullit të tij,por edhe thirrje bashkatdhetarëve ë vet që “ të marrin
një udhë të re, udhën ë përparimit,të qytetërimit”.E këtillë drama “Besa” është gjithnjë prezente në
skenën shqiptare dhe vepër që shikohet dhe lexohet me vëmendje.
Përmbledhja
Historia e treguar nga Frashëri është e vendosur në Shqipërinë
Jugore, përkatësisht ndërmjet fushave dhe fshatit Progonat, një fshat i vogël i
krahinës së Kurveleshit në jug të Tepelenës. Protagonistët kryesorë janë dy të
rinj: Merushja e Rexhepi, e para e bija e Zyberit dhe e Vahidesë, i dyti nipi i
Zyberit. I mbetur jetim që në moshë të njomë, Rexhepi birësohet nga Zyberi, në
shtëpinë e të cilit jeton së bashku me kushërirën e tij moshatare.Midis dy të
rinjve zë fill një lidhje e thellë, që fillimisht e shpjegojnë me lidhjen
farefisnore, por më pas zbulojnë se është një ndjenjë e vërtetë dashurie. Vepra fillon me aktin
e parë me një pamje baritore me monologun e Merushës.Merushja duke pasur frikë
se i ati mund ta ndajë nga kushëriri i dashuruar, ia beson vetes të vërtetën e
njdenjave të saj, duke shpresuar se një mrekulli mund të realizojë ëndrrën e
saj të dashurisë.Pasi kthehet Rexhepi ata bisedojnë pak, prapë duke fshehur
ndjenjat që kanë për njëri tjetrin dhe kështu ja fillojnë këngës së bashku.Në këngët
e tyre vërehet krenaria që kishin për jetesën që bënin,dhe nënçmimi për qytetarët
si tek vargjet : Nevej qytetar s’jemi,
Malësor
emrin’ kemi.
Duke kënduar vjen edhe Zyberi, babai i Merushes, kur ai i dëgjon
duke kënduar së bashku, mallëngjehet dhe mendon për babain e Rexhepit që
s’ishte gjallë të shihtë të birin si engjëll, të gëzohej edhe ai si Zyberi.Në këto
momente Zyberi i thotë Merushes ta shikojë Rexhepin si vëlla, kësaj së fundit
iprehet shpresa, ndërsa Zyberi fillon të fkasë për martesë dhe Merushja kundërshton
që nuk do të martohet,duke thënë që do të qëndrojë afër të atit ndërsa Zyberi i
thotë shtëpia e vashës, është te shtëpia e burrit dhe i thotë se nëse do Perëndia
do t’ia gjej një burrë bari dhe s’do ta largojë nga malet.Zyberi dhe Rexhepi
largohen dhe Merushja mbet përsëri vetëm.Në ato momente kalon Selfo, biri Fetah Agait, një i ri shqiptar në shërbim të
beut të Tepelenës,Demirit.Selfo, prej kohësh i dashuruar me Merushën, i tregon
shokëve për dashurinë e pandryshuar për vajzën.Vijon në mes të dyve një bisedë
e shkurtër,por Merushja vendos menjëherë të largohet, duke e lënë kështu Selfon
në ironinë dhe mos miratimin e shokëve (biri i një agai nuk mund të martohej me
vajzën e një bariu).Gjersa largohen në të majtë duket Zyberi, kur ai i sheh këta
fillon të flasë me vete duke shprehur urrejtjen që kishte për njeëz të tillë, të
papunë, të msheftë e pa ndonjë fitim, që shkojnë kohën kotë,pijnë e prehen e
hanë gjënë e dhjetë njerëzve.
Kur vjen Zyberi e pyet Merushën për njerëzit që më herët ikën,
ajo i thotë se ata kapën valle përpara saj, mirëpo ajo u largua,Zyberi i gëzuar
për vajzën, e përqafon dhe i thotë se jeta e njeriut është dy ditë; sot
jemi,nesër s’jemi, në këtë gjithësi vetëm
një nder është që s’humbet kurrë, prandaj sa të mundësh vështro të ruash
nderin...Ai thotë së bijës poashtu që kurrë të mos ia vëj sytë
fustaneve,pallaskave të argjendta të këtyre njerëzve, dhe i thotë se të jap
cilin të duash por jo njerëz të tillë ,sdua të zë miqësi me njerëz të tillë.Kur
vjen edhe Rexhepi Zyberi i pyet të dy se
kë dojnë, ata të dy thonë që sdojnë asnjë tjetër përveç njëri-tjetrit si vëlla
e motër. Zyberi i kupton dhe fshehet që ti dëgjojë me vesht e tij e të kuptojë
më mirë.
Merushja dhe Rexhepi tani mbesin vetëm, dhe sigurisht edhe
Zyberi i fshehhur që po i degjonte.Merushja fillon e para duke e pyetur
Rexhepin se me tvërtete më do,ai përgjigjet se si jo, a ishte motra saj a po
jo?Të njëjtën përgjigje edhe ajo i kthen kur ai thotë thuaj çke për të thënë,
kur ajo i thotë vëlla Rexhepi i thotë se jo ai s’ishte vëllai i saj, se ai s’e
donte si motër, por si të dashur. Edhe Merushja poashtu pranon që s’e si vëlla
por ndryshe, mirëpo të dy frikohen se dashuria e tyre s’do pranohej, se prindërit
nuk do jepnin leje, në këto çaste paraqitet Zyberi i cili kishte dëgjua
gjithqka.Ai ju thotë të rinjve se s’kanë se pse të brengosen, se ata do t’i
martoj dhe do bindë edhe Vahidenë që të japë leje për martesë.Ai i fejon aty për
aty dhe ju thotë të gjejnë lule ti shkëmbejnë me njëri-tjetrin sepse lulja është
shkëmbim i malësorëve,i barinjve, se edhe ju nga një lule jëni.
Vepra vazhdon me aktin e dytë, që fillon me monologun e nënës
së Merushës e cila është duke tjerë
lesh.Monologu flet për se si i asaj kishin thanë në një vend të mirë për
Merushen, për djalin e Fetah Borshit.Vahideja s’i një grua malësore që besonte
në besytni të ndryshme,pasi i këputet peri disa herë, frikohet se kjo nuk ishte
një shenjë e mirë.
Kur Zyberi kthehet në shtëpi i tregon gruas lajmin e mirë,
se vajza do bëhej nusja tyre, se do ta martojë për Rexhepin, kur Vahideja dëgjon
në fillim kundërshton dhe thotë se Rexhepine
kishte vëlla dhe se nuk do jepte leje pastaj Zyberi i flet se si ishin përqafuar
të dy e qanin me ngashërim se frikësoheshin që ata nuk do ti lejonin atëherë
ajo bindet.
Zyberi i thërret të dy
dhe i sjell përpara Vahidesë
dhe ju thotë puthjani dorën nënës se do
t’ju uroj.Ajo i uron dhe Zyberi thotë se që nesër dasma do të nisë, në mbrëmje
ai do shkontë për në Tepelenë, e do të
merr të gjitha që juduhen.Dhe thotë që t’i tregojnë të miqve, të ftojn të gjithë.
Në anën tjetër në konak të Demir Beut ndodhen Selfo me shokët
e tij.Selfo fillon t’ju flasë shokëve të tij për Merushën se qenka zënë e nuk e
japin, se qenka fejuar për një bari, kushëririn e saj.Kështu së bashku me shokët
vendosin ti thonë Demir Beut ta thërrasë të atin e t’i thotë për
Selfon.Kur Demir Beu vjen i thotë Selfos
se babai i tij po vinte, e kishte shkruar në letër djali i tij nga Mali i Zi.Para
se të niset Selfua që ti tregojë nënës lajmin, i thotë shokit të tij Talhajt për
fjalën që ia kishte dhënë, Talhajti i thotë se s’kishte harruar, të priste
jashtë dhe se do i thonte Beut.Kur Beu i thotë se a shkoi Selfua, Talhai i thotë
se kërkon edhe një gjë prej teje dhe i thotë se Selfua kërkon të marrë një vajzë
bariu nga Pronati bej, dhe se nuk e jep bariu se e kishte fejuar gjetiu te i
kushëriri i saj.Kështu Beu urdhëron që të
shkojë ndokush e të thërrasë bariun.Pastaj ai e thërret Selfon dhe i thotë të
heqë dorë nga dashuria,Selfo del jashtë duke fshirë sytë, ndërsa shoku tjetër i
tij Arsllani hyn dhe flet me beun e ithotë që t’i ndihmojë Selfos se doli duke qarë.Bemir Beu prap e thëëret
e Selfon dhe i thotë se ai është
frikacak e qan për një vajzë. Selfo i thotë se unë gjallërinë se dua, por
dashurinë e zemrës s’e shuaj dot!Sa t’i
fal dashurinë gjalljes,i fal gjalljen dashurisë.Me zemërim nxjerr koburen dhe
hidhet jashtë. Kur e sheh
reagimin e Selfos, Demir Beu i jep fjalën se ai do ti thotë bariut të ta japë
ty të bijën.
Në skenë tani hyn edhe Zyberi,Demir Beu i thotë se ai do që të
bëj krushqi me të ndërsa Zyberi i thotë se ti je një be i vendit ndërsa unë një
bari i thjeshtë dhe i thotë se unë s’kam
as vajzë për të të dhënë e as djalë për të martuar.Demir Beu prapë i thotë për
vajzën por ai prapë i thotë se jo.Tek flasin të dy të nxehur Zyberi i thotë se
: Sot për sot s’kemi ndonjë ndryshim midis nesh! Demir Beu kërkon që ai të
arrestohet mirëpo Zyberi ikë me thkë në dorë dhe niset për në shtëpi.
Vepra vazhdon me aktin e katërt, ku në fillim paraqitet
dialogu ndërmjet Merushes e Saidës, e cila i thotë Merushes se jam gëzuar shumë
mirëpo edhe për një gjë më vjen keq që do të mbetem vetëm ndërsa Merushja i
thotë se prapë këtu do jem.
Akti i katërt vazhdon me pamjen e tretë ku në krua Merushja është
vetëm , dhe aty arrijnë Selfo e shokët e tij .Selfua shkon drejt Merushes dhe
të tjerët me armë ndër duar rrinë pas.Selfo e zë për krahu Merushën ndërsa ajo
thërret Saiden e cila e dëgjon dhe fillon e bërtet që ta lirojnë Merushën, në
këto çaste duket Zyberi i cili sapo sheh Selfon nxiton të shpëtojë të
bijën.Selfua shtie me armë në Zyberin, cili i goditur në krahëror bie përdhe.Me
të parë babain Merushës i bie të fikët në krahëror të Selfos.Saidja thërret sa
mund.Selfua e hedh në krahë Merushen dhe shkojnë bashkë me shokët,Zyberi ngre
kokën dhe zbraz koburen, por i vete kot plumbi.Vahideja del më derë,bën një ulërimë
dhe nxioton drejt Zyberit.I plagosur Zyberi i thotë të shoqes lëre mënjanë
kufomën time , shpëto vajzën, e Rexhepit
t’ia japësh,mos bëj ndryshe.Heq nja dy herë dhe var kokën pa shpirt.Pasi vajton
një copë herë, Vahideja fshin sytë dhe me guxim të madh thotë që do të kërkoj
gjakun e të shoqit dhe se fjalën do ia sjellë në vend.Së bashku me Saiden e marrin kufomën e çojnë brenda në kasolle.Vvahideja
ngjesh një silah,dy kobure dhe jataganë në brez.Rripin e pushkës shkruar mbi
krah.Pallaskat me fishekë ngjeshur mbrapa!Me një fytyrë trimërie del nga dera e
kasollës.
Akti i pestë fillon me Vahidenë në pyll,e cila e lodhur nga
rruga ndalet të pushojë pas një shkëmbi.Në anën e kundërt të shkëmbit ndodhet
Fetahu, i cili si zbret nga mali pushkën e lëshon përdhe dhe vetë rri e çlodhet.Fetahu
pas njëzet vjetësh i mërguar nga shtëpia, po kthehej përsëri në atdhe.Monologu
i tij në këto çaste ishte për atdheun, për dashurinë që njeriu ka për vendin ku
është lindur, për ato viset e bekuara që ka shkuar në kohën e djalërisë,se
njeriu për gurët e drurët e mëmëdheut drithëron, në mëmëdhe ka tjetër
bukuri.Erë e mëmëdheut është e tjetër lloji.
Kështu Fetahu i lodhur , armën e mbështet në një dru, jataganin
dhe koburet i vë në kokë dhe zgjatet nën dru.Në anën tjetër duket Selmani me
armë në krahë i cili dalëngadalë shkon drejt mbi kokë të Fetahut, nxjerr kupën
e ujit dhe merrë ujë nga burimiqë ka
pranë.Njëherë Fetahut ia lag pushkën e pastaj koburet.I merr jataganin e ia
fsheh prapa një druri,fsheh koburen e tij pastaj nxjerr jataganin dhe ia mbështet
mjën në krahë të Fetahut.Fetahu përnjëherë zjohet dhe ngriher për gjysmë, merr
koburen në dorë vështron i mahnitur në
sy Selmanin.Fetahu e njeh Selmanin dhe i thotë se gjërat që kanë bërë jashtë
duhet t’i harrojnë, se tani ishin në mëmëdhe e për mall të mëmëdheut duhet të
pajtoheshin mirëpo Selmani spranon duke i thënë Fetahut se ai ishte frikacak
dhe se ai po luftonte me armë e ai vetëm me jatagan e me armë që pastaj kupton
se edhe ato Selmani ia kishte lagur.Selmani i thotë ti kërkojë ndjesë e ti bie
ndër këmbë nëse do që të shpëtojë gjallë
nga duart e tij.Në anën tjetër të shkëmbit Vahideja po dëgjontë bisedën.Fetahu
i përgjigjet se asnjëherë s’do binte ndër këmbë të tija prandaj i thotë të
shkrepi armën se ai me krahë do mbrohej.Në këto momentë Vahideja nga një e çarë
e shkëmbit kthen pushkën drejt Selmanit.Selmani bie përnjëherë përdhe pa
shpirt.Fetahu shikon rrotull dhe sheh Vahiden e cila kishte lënë armët e ishte
në mendime të thella. Kur i afrohet Fetahu fillon ti falenderohet dhe i thotë
se nëse s’ke burrë e s’ke djalë bëhu motra ime, kështu Vahideja i tregon
tragjedinëe saj që burrin sot ia kishin vrarë, e vajzën ia kishin rrëmbyer.Kur
dëgjon këto fjalë Fetahu i jep besën se do të marr gjakun e burrit të saj e do
të shpëtojë bijën e saj. Këtu tani fillon edhe tragjedia dramës.Duke folur së
bashku ai e pyet për emrin e vendit se nga bjen burri që ia vrau të shoqin e is
rrëmbeu vajzën.Vahideja i përgjigjet se nga Borshi, Selfo e quanin e ishte
djali i Fetah Borshit.Tani Fetahu tronditet se si do vriste birin e tij,birin që
s’e kishte parë njëzet vite, cili babë guxon të vrasë birin e tij?Dhe thotë
vetmevete se unë do të jem i prari që do të bëj një gjë të këtillë.Por unë kam
bërë be përmbi këtë libër të shenjtë ,prandaj do qëndrojë në besë.
Vepra përfundon me aktin e gjashtë.Ngjarja është duke u
zhvilluar në Borsh, në shtëpi të Fetahut.Kur Selfo mbërrin shkon dhe përqafon
nënën Duri dhei thotë se kishte një lajm të mirë për të se djali po i
kthehej,ishtë rrugës e këto ditë vinte, Duria u gëzua shumë, prandaj Selfo
shfrytëzon rastin e i thotë që të mos e refuzoj e t’ia fal fajin që kishte bërë,
sepse kishte rrëmbyer vajzën e bariut, plaka Duria nuk pranon e i thotë që tja shpjerë në shtëpi të
atit.Mirëpo Selfo i thotë se ja do më lësh, ja veten tij do vriste dhe
fillon të ngrehë koburen.Kur sheh këtë nëna plakë, i thotë le të bëjë
çfarë të dojë por larg syve të saj.Ai Merushën e le në dhomë , e cila e mbyll
dhomën nga brenda e e mbështetur në në
jastëk ulët e qan.E vetme në dhomë sheh një kobure në mur dhe merr e dëshiron të
shtie në vete por Selfo vie me kohë e e ndalon.Duke e marrë me të mirë Selfon,
atë e ze gjumi në gjunjë në të Merushes ajo merr koburen e e kthen drejt krahërorit
të saj në ato çaste duket Rexhepi nga dritarja dhe hyn brenda dhe kur sheh
Selfon në gjumë dëshiron ta mbysë por Merushja nuk e lë dhe në këto momente
hyjnë edhe Fetahu e Vahideja, Fetahu i qaset Selfos e e vështron, ndërsa
Vahideja ju tregon Merushës e Rexhepit se ky njeri do marrë gjakun e të shoqit
e do shpëtojë bijën e saj.Fetahu ulet e e puth nga sytë Selfon dhe me vete është
në dilemë se si do vrasë djalin, dritën e syve të tij dhe zbraz koburen,Selfo
vdes,Fetahu tërhiqet e fillon të thotë birin tim e vrava.Merrushja,Rexhepi e
Vahideja mbesin me gojë hapur dhe të tre përnjëherë e pyesin biri yt ? Ai përgjigjet
se po, se pas njëzet vjetësh sot me tu kthyer në shtëpi bëra këtë të keqe.I bie
përsipër të birit dhe qan.Vahideja duke e vështruar me tmerr në sy i thotë një
që zgjat dorë mbi dritë të syrit është më i keq
se një egërsirë! Ndërsa Fetahu ia kthen se: nga një që s’mban fjalën,
nga një që prish benë, nga një që s’qëndron në besë,nga një që s’ruan
nderin;kjo është një mijë herë më e lehtë.Kjo është një egërsirë,ajo tjetra është
më e keqe! Unë e në e vrava birin tim birin tim, për të mbajtur besën e
vrava,solla në vend dhe nderin e shtëpisë!...unë punën timë bëra.Gjakun e
burrit ta mora!...gjaksorin e vrava!
Me një dorë zë Merushen, me tjetrën zë Rexhepinpër dore e i jep te njëri-tjetri
e duke shikuar nga Vahideja ai thotë që nënën ta dojnë dhe Vahideja i thotë të
dojnë babanë se edhe ai është babai i tyre, në këtë jetë e në atë është vëllai
im. Fetahu tani merr gjakun e djalit e kthen koburen drej krahërorit dhe e
zbraz dhe duke thënë “Unë gjaksori i birit tim!” bie. Edhe Vahideja ngreh
koburen e do ta zbrazë në krahëror të sajin por Fetahu i plagosur merr mundim e
ia largon nga dora koburen, në këto momente hyjnë shoktë e Selfos dhe Fetahu ju
shpjegon se ai,i ati, e kishte vrarë Selfon, ai ju tregon për Vahiden se si e
kishte shpëtuar e si i kishtë dhënë besë se do shpëtontë të bijn e saj, e
gjakun e burrit do t’ia merrte,e unë besën ë mbajta edhe gjakun e djalit e
mora, dhe duke treguar Vahidenë thotë se kjo grua është motra ime, këta djem
janë djemtë e mij,mëma ime është edhe e
këtyre.
Vepra përfundon me pamjen e dhjetë të aktit
të gjashtë,në dhomë tani hyn edhe plaka Duria kur sheh Selfon i merren mendtë e
bie mbi të pastaj sheh Fetahun e shkon tek ai i duke qarë e duke i thënë se
erdhe dhe gjete djalin e vdekur, ndërsa Fetahu i thotë e unë e vrava për të qëndruar në besë.Plaka
Duria me hidhërim të madh fillon të qajë dy djemtë e humbur për një ditë por
Fetahu i thotë se ja tre bijë po ti lë, kjo është imë motër e këta bijtë e mi,
vajzën t’ia japësh djalit, me ta duhet të rrish këtu ,gjithë tok.Ja nënëzë
fjalën e fundit këtë kam humbe dy djem fitove tr,duke thënë këto fjalë ai vdes.
Plaka Duria ngreh kryet e hap duart e thërrët bijtë emi ndërsa Merushja,Rexhepi e Vahideja i
hidhen në gji e i thonë: Nënëza jonë!
Analiza kritike e
veprës
Drama “Besa” është drama e parë e autorëve të Rilindjes që
është shkruar në gjuhë të huaj por më temë shqiptare përkatësisht ajo e shkruar
në gjuhën turke në gjashtë akte, ka një njësi veprimi,po me një ritëm të
çrregulluar:një zgjatje e tepruar në dy aktet e para,i dyti gati pa
funksion,dhe me një përfundim të vrullshëm e të ngutshëm.
Temë kryësore e kësaj drame është mbajtja e fjalës dhe e besës.
Në këtë dramë mbajtja e besës me çdo kusht ka si rrjedhim vrasjen e djalit nga
ana e të atit që kthehet në vendlindje pas mërgimit shumëvjeçar,kur madje edhe
kur mund të gjendeshin edhe zgjidhje të tjera pa e lënduar etikën dhe besën si
një kategori morale.Në këtë vepër aq sa madhërohet mbajtja e besës aq edhe
theksohet tragjikja e mbajtjes dhe ruajtjes së traditës me çdo kusht. Paraqitja
e rrjedhimeve të këtilla tragjike të
fjalës së mbajtur me çdo kusht dhe të
hakmarrjes që përfundon me fikjen e dy shtëpive dhe me vrasjen e tre burrave.
Nuancat në të cilat gjendet besa në veprën e Frashërit përvijojnë
në variante të ndryshme të betimit , si kur është fjala për marrëveshje
pozitive ashtu edhe për hakmarrje.Duke përmbledhur fazat në të cilat zhvillohen
ngjarjet, dallohen pesë makrofjali në të cilat shfaqet e realizohet besa:
Zyberi u premton të rinjve se do martohen.
Demiri i premton Selfos t’i japë Merushen.
Vahideja vendos të marrë gjakun për vdekjen e të shoqit dhe
të shpëtojë Merushen.
Fetahu ofrohet të zëvendsojë Vahidenë,duke premtuar të
hakmerret për nderin e saj si grua dhe si nënë.
Fetahu hakmerret për Vahidenë, duke vrarë birin e tij.
Fetahu hakmerret për vdekjen të birin, duke vrare veten e
tij.
Ideja kryesore mbi të cilën autori edhe kishte shkruar këtë
dramë është paraqitja e disa vyrtyteve e zakoneve më të larta të popullit
shqiptar të cilat ishin të denja për skenë siç ishin dashuria për atdhe,shpirti
i sakrificës, besa dhe faktin se ata nuk e kishin për gjë jetën.
Ndërsa motivet mbi të cilat poeti kishte shkruar këtë dramë
janë: Motivi i besës:Ështe motivi kryesor mbi te cilin autori edhe kishte
shkruar dramën sipas të cilës kishte marrë edhe emrin “Besa”.Paraqitja e kësaj
kategorije morale,mbajtja e saj e cila duke zënë rrënjë në etikën e moralin e
njeriut tonë,mund të sjellë shkeljen e normave të tjera të moralit dhe të etikës
sonë që vetvetiu vijnë e bëhen deformacion i vetë kësaj tradite.
Motivi i relacioneve shoqërore:Ndonëse i paangazhuar drejtëpëdrejtë
në luftën klasore, ndonëse imagjinues fantast i një bote demokratike,Samiu
flet në këtë vepër me shumë urrejtje
kundër bejlerëve e sejmenëve të tyre dhe me ndjenja simpatie të ngrohtë dhe
admirim të madh për popullin e thjeshtë të fshatrave dhe të malësive tona,për
barinjtë më të thjeshtë.Me anë të personazhit të Zyberit, ai lufton drejtpërdrejtë
kundër bejlerëve, të cilët në atë kohë shkilnin e shfrytëzonin fshatarët e varfër
shqiptarë.Autori nxjerr në pah edhe subjektin në shesh të luftës së vërtëtë,
klasore kur Zyberi i thotë Demir beut :
“Shkoi ajo kohë që di ti, sot gjithkush është i lirë, s’kemi
ndryshime fare në mesin tonë, e di ti apo jo?”
Autori kështu e lartëson moralin e malësorëve të ndershëm,
ani pse të varfër dhe thuajse i vjen keq për varfërinë e tyre:
“Kështu është nisur kjo e shkreta jetë!
Njëri ze punën pa
gdhirë dhe mezi fiton një copë bukë me djersë të ballit, një tjetër që është i
lig për tërë njerëzinë, pa punuar,pa u munduar fare, pi e prehet dhe dhe ha gjënë e dhjetë njerëzve”
Diskursi i dramës “Besa” është romantiko-lirik. Në dramën
“Besa” autoripërshkruan me një dashuri romantike bukuritë e Progonatit të tij
dhe të njerëzve të tij, malësorët dhe jetën barishtore, të tërë pastërtinë dhe
dëlirësinë e saj,paprekshmërinë nga zgjedha e huaj dhe nga jeta e prishur e
qytetit.Përveq përshkrimit të natyrës fshatare, autori poashtu përshkroi edhe
dashurinë e sinqertë dhe rinore, pastaj për dashurinë vashërore të dy vajzave të
mitura në pafajsinë dhe paprekshmërinë e
tyre që ëndërrojnë jetën e tyre të lirë
me barinjtë e tyre në malet e fushat e Progonatit të tyre.Gjithë ajo
harmoni e mrekullueshme e jetës dhe e natyrës së pasur,formojnë një simfoni
harmonike romantiko-lirike
Zyberi:Sa figurë madheshtore aq edhe e thjeshtë e bariut
trim e bujar i cili me njomësinë e prindit e kupton dashurinë e së bijës me të
kushëririn e saj të largët.
Zyberi është personifikim trimërie e bujarie,mospërkulje e
krenarie,guximi e shpirtmadhësie të
njeriut të thjeshtë shumë të dashur, shumë të ndieshëm përkundër gjithë vrazhdësisë
së natyrës dhe zakoneve që mbretërojnë në malet tona.
Vahideja:Është fytyrë shumë e gjallë dhe e dashur,bareshë e
thjeshtë malësore plot me bestytni e paragjykime
të vjetra që parasheh fatkeqësinë pse i
këputet peri dhe nuk mund ta kuptojë
kurrsesi Zyberin e saj që pranon ta martojë Merushën me Rexhepin, që deri dje i
quante motër e vëlla. Vahideja është me të vërtet një grua fshatare e urtë, e
butë, e hutuar pas brengash të veta për ti rritur e bërë të lumtur fëmijët e
vetë dhe kujdeset për burrim.Deri atëherë ajo është një grua e thjehtë malësore,
një nënë që dridhet për folenë e saj.Ajo është e këtillë deri në atë çast kur
do të shëndrrohet në tigreshë që do ta shpëtojë vajzën e vet nga kthetrat e
gjaksorit dhe ta marrë gjakun e burrit të vrarë në truall të vet,duke mbrojtur
vajzën e vet e nderin e shtëpisë dhe të familjes së vet.Është kjo një grua-nënë që i dridhet shpirti për fëmijën e burrin,
por që nuk bie në gjunjë as kur i vritet
burri dhe ia rrëmbejnë vajzën, e që nuk
do t’i dridhet gishti as kur shtie pushkë në Selmanin tinëzak, që ia lag armët
Fetahut para se ta thërrasë në dyluftim.
Fetahu:Është fytyra më tragjike e veprës, që pati fatin e lig
të kalojë njëzet vjet në luftërat e turkut dhe kur kthehet në atdhe, pasi
shpëton nga dora tinëzake e Selmanit, i
takon të vrasë e dëshirit për ta mbajtur besën
e të vrasë veten për të marrë gjakun e djalit.