Kalaja
e Beratit e ngritur në një kodër 187 metra të lartë,
në të majtë të grykës së lumit Osum. Fillimisht, një vendbanim protourban, në
shekullin e VII-V p.e.s, si një pikë strategjike e rëndesishme, ajo u shndërrua
në qytet kështjellë me mure që arrinin në gjatësi deri në 1.400 metra dhe me
një sipërfaqe prej 10 ha. Burimet historike deshmojne se prej këtij viti kalaja
e Beratit ka qenë objekt i sulmeve të ndryshme. Përmendet në dokumenta
historike të kohës me një sërë emrash. Me emrin e lashte Antipatrea përmendet në
vitin 216
p.e.s.. Nga romakët u quajt edhe Albanorum oppidium (fortesa e Arberve).jë
nga monumentet më të bukur, më të mëdha dhe më të rëndësishëm të historisë dhe
kulturës shqiptare është padyshim kalaja e Beratit. Me formën e saj të spikatur
në trajtë trekëndëshi ajo ngrihet mbi një kodër të lartë 187 m, e cila ndodhet
në bregun e djathtë të lumit Osum, duke dominuar luginën e tij (Hëna Spahiu,
Qyteti Iliro Arbëror i Beratit. Tiranë 1990, fq. 9-11). Në të kaluarën siguria
e kësaj kështjelle ka qënë maksimale, sepse projektuesit e saj e ndërtuan
pikërisht në këtë kodër ku ana jugore bie thikë mbi Osum, anët lindore dhe
perëndimore kanë pjerrësi të madhe ndërsa në anën veriore kodra ulet ëmbël
drejt qafës së Biftës, duke siguruar komunikimin. Muret kanë një perimetër prej
1400 m brinja lindore e këtij trekëndëshi është e gjatë 620 m ndërsa dy tjerat
janë të barabarta dhe janë të gjata 410 m (Berati, Historiadhe arkitektura
Tiranë 1988, fq. 34). Ndryshe nga kështjellat e tjera kalaja e Beratit ka qenë
e pajisur me 24 kulla të cilat emërtohen sot me emrin turk TABJE së bashku me
muret ato i përkasin periudhave të ndryshme të ndërtimit që nisin qysh nga
shekulli IV Pk dhe përfundojnë gjatë kohës së sundimit të Ali Pashë Tepelenës
(1813-1821). Brenda sipërfaqes prej 9.6 ha të kalasë ndodhen disa kisha, një
pjesë e të cilave rrënojë, Sarajet turke, rrënojat e dy xhamive, sternat e ujit
të quajtura Saranxha, sheshi i Sallabandës, sheshi i quajtur fusha e madhe etj.
Ndërkohë që pjesën më të madhe të këtij oborrit të brendshëm e zënë një sërë
rrugicash, kopshtesh, bacesh dhe shtëpi banimi të cilat përbëjnë lagjen e
quajtur kala. Gjithsej ky monument ka katër porta komunikimi. Njëra prej tyre
dhe pikërisht ajo që paraqet më shumë interes për shkak të elementeve përbërës
të saj është ato e anës juglindore. Pasi kalon në të futesh në një oborr të
fortifikuar, ku përpara të del një portë e dytë pikërisht në murin ballor të
saj, në anën e djathtë të një harku (Apollon Baçe, qyteti i fortifikuar i
Beratit, Monumentet 2, 1971, fq.43-63), ndodhet një monogram me tulla të kuqe
që i përket ndërtimeve bizantine të vitit 1204. I ndërtuar ashtu si i gjithë
kompleksi mbrojtës nga Despoti i Epirit Mihal I Porta me monogramin në formë
kryqi me inicialet M.K. edhe sot ruan po këtë emër “Porta e Mihal Komnenit”.
