Shteti Ilir nën
pushtimin e Romës!
Politika e pushtuesve
romakë në Iliri
Në vitin 167 p.K. pas
pushtimit të Shkodrës, senati romak shpalli se ilirët do të ishin të lirë, se
ata që u bashkuan me romakët në luftën kundër Gentit do të përjashtoheshin nga
taksat, kurse të tjerët do të paguanin gjysmën e taksave. Pas kësaj romakët e
ndanë Ilirinë në disa njësi administrative. Tokat ilire në veri të lumit
Mat
deri në Danub u përfshinë në Provincën e Ilirikut, kurse tokat në jug të Matit
u përfshhinë deri në Provincën e Maqedonisë. Në shek.IV pasuan ndarje të tjera.
Iliria e Jugut u nda në 4 provinca: Prevali (me qendër Shkodrën), Dardania (me
qendër Shkupin), Epiri i Ri (me qendër Durrësin) dhe Epiri i Vjetër (me qendër
Nikopojën).
Liria e premtuar nga
romakët nuk ishte tjetër veçse fillimi i nënshtrimit të plotë ushtarak të
Ilirisë. Ndarjet administrative që u bënë dhe një sërë masash të tjera
ekonomike e politike dëshmojnë se romakët që në fillim u përpoqën me çdo mënyrë
të pengonin ribashkimin e tokave ilire. Ilirëve nuk u lejohej të mbanin flotë
detare ose të ndërtonin anije. Ashtu si në Maqedoninë e pushtuar, edhe në Iliri
asnjërit nuk i lejohej të tregonte ose të martohej përtej krahinës ku jetonte.
Mbledhjet popullore mund të bëheshin vetëm brenda çdo krahine. Shtypja dhe
shfytëzimi romak erdhi duke u shtuar. Një pjesë e banorëve u shpërngulën nga
trojet e tyre. Shumë banorë u kthyen në skllevër. Taksat erdhën duke u rritur.
Pesha e rëndë e
pushtimit dhe e shfrytëzimit bëri që ilirët të ngriteshin herë pas here në
kryengritje, të cilat u shtypën mizorisht nga romakët. Në vitin 50. p.K.,
ngritën pirustët, dalmatët dhe më vonë parthinët. Por kryengritja më e fuqishme
ilire është ajo që shpërtheu në vitin 6 e që vazhdoi vjet. Në kryengritje morën
pjesë panonët, dalmatët, pirustët, desidiatët e shumë fise të tjera.
Kryengritësit krijuan
një ushtri të madhe e përbërë prej 200 000 këmbësorësh e 9000 kalorësish.
Drejtimi i përgjithshëm iu ngarkua dy udhëheqësve, Batos dhe Pinit. Komandantët
e kryengritjes ishin shumë të guximshëm e të stërvitur mjaft mirë. Zemërimi i
kryengritësve u drejtua veçanërisht kundër ushtarëve, tregtarëve dhe qytarëve
romakë që ishin vendosur në Iliri, një pjesë e madhe e të cilëve u vranë. Kjo
ngjalli tmerr te romakët. Perandori shpalli në senatin romak se, po të mos merreshin
masa të shpejta, për 10 ditë armiku do të hynte brenda në Romë.
Në dy vjetët e parë
kryengritësit e ruajtën përparësinë ushtarake mbi romakët, por më pas fiset
panone u përçanë. Batoja i tradhtoi kryengritësit prandaj ata e kapën dhe e
vranë. Pini, udhëheqësi tjetër i kryengritësve, u dorëzua te romakët.
Kryengritjen e vazhduan dalmatët, desidiatët dhe pirustët. Kryengritësit
treguan shkathtësi e vendosmëri të veçantë. Në raste rrethimi, për të mos u
dorëzuar, ilirët udhëheqëshin me rrënjë e barishte, kurse gratë e qyteteve
Metul e Arduba, që të mos u dorëzoheshin romakëve pushtues, u hodhën në zjarr
bashkë me fëmijët e tyre ose u mbytën në lumë.
Lufta që bënë romakët
për të shuar këtë kryengritje të madhe u quajt atë kohë si lufta më e tmerrshme
që bënë romakët jashtë iItalisë. Pas shtypjes së kryengritjes, në vitin 9
qendresa ilire mori forma të reja. Përhapje të madhe në tokat e pushtuara ilire
mori lëvizja e kaçakëve, të cilët sulmonin tregtarët dhe ushtrinë romake. Janë
shumë të njohur në histori kaçakët dardanë e dalmatë, të cilët u shtuan në një
numër tepër të madh.
Të gjitha këto luftëra
në Iliri u shoqëruan me shkatërrime të mëdha dhe rënie ekonomike. Gjendja u
keqësua edhe më shumë nga masat kufizuese që morën romakët. Në tërë shtrirjen e
ilirëve u pakësua shumë numri i qyteteve. Disa u shkatërruan, të tjera u kthyen
në fshatra ose në qendra garnizohesh ushtarake. Jeta qytetare u kufizua në një
numër të pakët qytetesh. Qytetet që u ruajtën morën organizim social.politik
romak dhe mbështeteshin në rritjen e shfrytëzimit skllavopronar. Ato qytete që
morën statusin e kolonisë, si Shkodra, Dyrrahu, Bylisi, Butrinti et., patën një
hov të ri zhvillimi.
Ngritje patën edhe
municipet, qytete të vogla me pavarësi të kufizuar, si Ulpiana afër Prishtinës.
Për shkak të interesave tregtare e ushtarake romake, një shtrirje të madhe mori
rrjeti rrugor. Shumë e njohur në botën antike u bë Via (rruga) Egnatia, e cila
lishte Dyrrahun e Apoloninë me Kostandinopojën. Në qytet morën një lulëzim të
ri skulptura, mozaikët, ndërtimi i godinave zyrtare dhe i atyre argëtuese. Në
Apoloni u ngritën odeoni, biblioteka dhe selia e këshillit të qytetit. Durrësi,
me zhvillimin që mori, u quajt taverna e Adriatikut. Aty u ngrit edhe
amfiteatri, ku bëheshin përleshje të gladiatorëve.
Ndërtime të reja u bënë
në Butrint, në Shkup etj. Në fshat gjendja u keqësua pa masë. Tokat më të mira
u shpronësuan dhe iu dhanë në pronësi kolonëve dhe veteranëve romakë, të cilët
krijuan latifundet. Gjatë periudhës romakë u ndie ndikimi i artit e i kulturës
romake si dhe i gjuhës Latine. Në shek.III-IV në Perandorinë Romake shpërtheu
kriza social- ekonomike e politike dhe në vitin 95 Perandoria u nda në dy
pjesë, në Lindore e në Perëndimore.
Që në periudhën e
krizës ekonomike romake, në trevat ilire filloi një ripërtëritje e traditave
etnike ilire në qytete e në fshatra. Efektet romanizuese të pushtimit nuk
arritën të shuanin traditat etnike vendëse, meqenëse ilirët kishin një nivel të
lartë kulturor dhe luftërat e vazhdueshme kundër pushtuesve e forcuan edhe më
shumë ruajtjen e traditave vendëse në gjuhë e në kulturë.
Krijimi i bashkësive të
lira fshatare ilire që në shek.III-IV, i dha në një hov të ri ripërsëritjes së
trashëgimisë kulturore. Pas dhënies së qytetarisë romake të gjithë banorëve të
lirë të Perandorisë romake (viti 212), ilirët filluan të luanin rol të
rëndësishëm në ekonomi, në administratë e në ushtri, aq sa disa komandantë
ilirë u shpallën perandorë të të gjithë shtetit romak. Gjatë shek.III-IV njihen
si perandorë romakë me prejardhje ilire Kaludi II, Aureliani, Deci. Ndër perandorët
romakë më të mëdhenj ilirë janë Diokleciani dhe Konstandini i Madh.
