Cilat
janë llojet e ndryshme të zhvillimit?
Zhvillimi i njeriut munnd te ndahter
në zhvillim fizik (dryshimet ne trup), zhviljm vetak ndryshimet në
personalitetin e tij), zhvillim shoqëror (ndryshimet në mënyrën me të cilen
njeriu lidhet me të tjerët) dhe zhvillim konjitiv (ndryshimet në mendim).
Cilat
janë tri pyetjet rreth zhvillimit dhe tri parimet e përgjithshme?
Për dhetëvjecarë të tërë, psikologët
dhe publiku i gjerë kanë diskutuar nëse zhvillimi formësohet nga natyra apo nga
edukimi; nese ndryshimet janë rredhoje e nje procesi të vazhduar apo kapërcimeve
të befasishme ne faza cilësore;
dhe nese
ekziston nje kohe kritike per zhvillimin e aftesive te caktuara.
Përgjithësisht,
Toricienët jane ne një mendje ne lidhjeje
me idene
se njerëzit zhvillohen
me ritme të ndryshme, se zhvillimi është
nje process
I rregullt dhe se ai ndodh nje nje menyre graduale.
Cila pjesë e trurit lidhet me funksionet e larta mendore?
Korteksi është
një shtresë e rrudhosur neuronesh që shërbejnë për tri qëllime kryesore:
marrjen e sinjaleve nga organet e shqisave (sinjale të tilla si ato te pamjes
apo të dëgjimit); kontrollin e
lëvizjeve të vullnetshme; dhe
krijimin e lidhjeve. Pjesa e korteksit: që kontrollon lëvizjet motore,
zhvillohet apo maturohet e para, pastaj zhvillohen zonat që kontrollojnë
shqisat kornplekse, si
shikimi dhe
dëgjimi, dhe, më ne fund, zhvillohet lobi frontal, I cili kontrollon proceset
mendore te niveleve të larta.
Zhvillimi Ndryshimet e përshtatjes që
ndodhin në mënyrë sistematike, ndërsa njeriu kalon nga faza e ngjizjes deri në
vdekje.
Zhvillimi fizik Ndryshimet që ndodhin me kalimin e kohës në strukturën
dhe funksionet trupore.
Zhvillimi
personal
Ndryshimet që ndodhin në personalitet, ndërsa individi rritet.
Zhvillimi
shoqëror
Ndryshimet që vërehen në mënyrat me të cilat bashkëveprojmë me te tjerët me
kalimin e viteve.
Zhvillimi
konjitiv
Ndryshimet sistematike graduate nëpërmjet të cilave proceset mendore bëhen më
komplekse dhe më të sofistikuara.
Pjekuria Ndryshimet gjenetikisht të
programuara, të cilat ndodhin në mënyrë të natyrshme me kalimin e kohës.
Bashkëveprimet
Veprimet e
përbashkëta midis biologjisë njerëzore dhe mjedisit, të cilat formësojnë dhe
ndikojnë njëra- tjetrën.
Periudhat
sensitiv Koha gjatë
së cilës një person është vecanërisht i gatshëm apo reagues ndaj përvojave të
caktuara.
Neuronet Qelizat njerëzore që ruajnë dhe
transferojnë informacionin.
Sinapset Hapësirat e vogla midis neuroneve. Përmes këtyre hapësirave
kalojnë mesazhet kimike.
Myelinimi Procesi që vesh fibrat nervore me
një këllëf të yndyrshëm që quhet myelinë dhe që e bën më të efektshëm
transferimin e mesazheve.
Lateralizimi Specializimi i dy hemisferave
(anëve) të korteksit të trurit.
Plasticiteti Aftësia e trurit për të mbetur fleksibël apo
I ndryshueshëm, në një shkallë të caktuar.
Teoria e Piazhesë për zhvillimin konjitiv
Cilaët jane faktorët me ndikim
kryesor në zhvillimin konjitiv?
Teoria e Piazhesë për zhvillimin
konjitiv bazohet në konceptin se njerëzit përpiqen të kuptojnë botën që i
rrethon dhe të krijojnë dije në mënyrë aktive, nëpërmjet përvojave të
drejtpërdrejta
me objektet, njerëzit dhe idetë.
Pjekuria, gjallëria, transrnetimi shoqëror dhe nevoja për ekuilibër ndikojnë që
të gjitha mbi proceset e mendimit dhe krijimit të njohurive. Ne përgjigje të
këtyre ndikimeve, përpunohet
mendimi dhe krijohen njohuritë përmes ndryshimeve që ndodhin në mënyrën e
organizimit të mendimit (krijimi i skemave) dhe përmes përshtatjes, ku përfshihen
proceset komplementare te asimilimit (përthithja e informacionit të ri ne skemat
ekzistuese) dhe akomodimit (ndryshimi i skemave ekzistuese).
Ckuptojmie
me fialën skemë?
Skemat janë blloqet kryesore të ndërtimit te mendimit. Ato janë sisteme të
organizuara të veprimit dhe të mendimit, të cilat na lejojnë që të krijojmë në
mendje përfytyrimin apo të
mendojmë për objektet dhe ngjarjet në botën që na rrethon. Skemat mund të jenë
shumë të vogla dhe specifike (si në rastin e kapjes së dickaje apo njohjes së
një
figure që i ngjan katrorit), ose
ato mund të jenë më të mëdha e me të përgjithshme (si në rastin e përdorimit të
hartës në një qytet të ri). Njerëzit përshtaten në mjedisin e tyre, falë
shtimit të numrit dhe sistemimit të skemave të tyre.
Cilat
janë ndryshimet kryesore që ndodhin kur fëmijët kalojnë nga mendimi shqisomotor
tek ai operacional formal?
Piazheja mendonte se fëmijët e
vegjël kalojnë nëpërmjet katër fazave të zhvillimit shqisomotor,
paraoperacional, operacional konkret dhe operacional formal. Ne fazën
shqisomotore, fëmijët e
eksplorojnë botën përmes shqisave dhe aktivitetit motor. Ndërsa rriten, ata
përparojnë drejt zotërimit të dukurisë së përhershmërisë se objekteve dhe
fitojnë aftësinë që lëvizjet t’i bëjnë në funksion të objektivave të caktuara.
Mendimi simbolik dhe operacionet logjike fillojnë në fazën paraoperacionale.
Ne fazën e operacioneve konkrete,
fëmijët janë në gjendje të logjikojnë rreth situatave të prekshme dhe shfaqin
aftësinë e konservimit, kthimit mbrapsht, klasifikirnit dhe krijimit të serive. Aftësia
për të realizuar arsyetime hipotetiko-deduktive, për të kordinuar një grup
variablash ndryshoresh dhe për të imagjinuar botë të tjera, shënon fillimin e
fazës së operacioneve formale.
Si
shpjegohen ndryshimet që ndodhin me kalimin e kohës në mendimin e femijes,
sipas pikëpamjeve neopiazhetiane dhe atyre të përpunimit të informacionit?
Teoritë e përpunimit të
informacionit përqendrohen te vëmendja, kapaciteti i kujtesës, strategjitë e të
nxënët dhe aftësitë e tjera përpunuese që shpjegojnë se si fëmijët hartojnë
rregulla dhe strategji për të kuptuar botën që i rrethon dhe për të zgjidhur
problemet. Edhe qasjet neopiazhetiane marrin në konsideratë vëmendjen, kujtesën
dhe strategjitë, si edhe mënyrat se si zhvillohet mendimi në fusha të ndryshme,
si p.sh., në atë të numrave apo hapësirës.
Cilat jane disa nga kufizimet e teoris së Piazhesë?
Teoria e Piazhesë është kritikuar për shkak se
fëmijët dhe të rriturit shpesh mendojnë në mënyra që nuk përputhen me konceptin
e fazave të pandryshueshme. Gjithashtu,
ajo kritikohet për faktin se I nënvlerëson aftësitë konjitive të fëmijëve.
Piazheja këmbëngulte se fëmjëve nuk mund t’u mësohen operacionet e një faze më
lart, por ata i zhvillojnë këto aftësi në mënyrë të pavarur kur arrijnë moshën
e duhur. Shpjegimet alternative i kushtojnë me shumë vëmendje aftësive të
nxënësve për përpunimin e informacionit dhe theksojnë se mësuesit mund të luajnë
një rol të madh në përmirësimin e këtyre aftësive. Vepra e Piazhesë është bërë
objekt kritikash edhe për faktin se nuk u kushton vëmendje faktorëve kulturorë
në zhvillimin e fëmijës.
Organizimi Procesi i vazhdueshëm i
sistemimit të informacionit dhe përvojave në sisteme apo kategori mendore.
Pershtatja
Ndryshimi sipas
karakteristikave të mjedisit.
Skemat Sistemet apo kategoritë mendore
të perceptimit dhe përvojës.
Asimilimi Futja e informacionit të ri në
skemat ekzistuese.
Akomodimi Ndryshimi i skemave ekzistuese
apo krijimi I skemave të reja për të sistemuar informacionin e ri.
Ekuilibrimi Kërkimi i balancës mendore
midis skemave konjitive dhe informacionit që vjen nga mjedisi.
Disekuilibrimi Sipas teorisë së Piazhesë,
gjendja “jashtë balance" që krijohet kur një person e kupton se metodat e
tij aktuale të të menduarit nuk funksionojnë për zgjidhjen e një problemi apo
të kuptuarit e një situate.
Shqisomotore Që përshijnë shqisat dhe
aktivitetin motor.
Përhershmiiria
e objekteve Të
kuptuarit e faktit që objektet
kanë një ekzistencë të përhershme
dhe të pavarur.
Veprimet
që udhëhiqen nga objektivat
Veprimet e qëllimshme në drejtim te arritjes së nje objektivi të caktuar.
Operacionet Veprime qe një person i kryen me
mendje, përpara se t’i bëjë realitet.
Paraoperacionale
Faza që paraprin
periudhën ne të cilën një fëmijë zotëron operacionet mendore dhe logjike.
Funksioni
semiotik Aftësia
per të përdorur simbolet - gjuhën, pikturat, shenjat apo gjestet - per të
krijuar një përfytyrim mendor të veprimeve apo objekteve.
Te
menduarit mbrapsht
Te menduarit që niset nga fundi, për të dale në fiilim.
Konservimi
Parimi se disa
karakteristika të një objekti mbeten të pandryshuara, pavarësisht ndryshimeve
në dukje.
Cqendërzimi
Përqendrimi në
më shume se një aspekt, në të njëjtën kohë.
Egocentrik Të supozosh se të tjerët e
përjetojnë botën në mënyrën që e perjetoni ju.
Operacionet
konkrete Detyrat
mendore që lidhen me objekte dhe situate konkrete.
ldentiteti Parimi sipas të cilit një person apo objekt
mbeteti njejtë gjatë gjithë kohës.
Kompensimi Parimi sipas të cilit ndryshimet
në nje dimension mund të balancohen nga ndryshimet në një dimension tjeter.
Klasifikimi
Grupimi i
objekteve sipas kategorive.
Kthimi
mbrapsht
Karakteristikë e operacioneve logjike piazhetiane që lidhet me aftësinë per të
menduar sipas një serie hapash dhe kthimin mbrapsht të këtyre hapave per te ardhur
në pikën fillestare, e quajtur ndryshe si të menduarit mbrapsht.
Krijimi
i serive
Sistemimi i objekteve në rend sekuencial, sipas një aspekti të caktuar, si për
shembull, madhësisë, peshes apo vëllimit.
Operacionet
formale Detyrat
mendore që perfshijnë mendimin abstrakt dhe koordinimin e nië numri variabiash.
Arsyetimi
hipotetiko-deduktiv
Strategji e operacioneve formale për zgjidhjen e problemeve, sipas së ciles
individi e fillon punen nga identifikimi i faktorëve që mund të ndikojnë mbi një problem
dhe me pas, nxjerr përfundime dhe vlerëson ne mënyrë
sistematike zgjidhjet e vecanta.
Egocentrizmi
adoleshent
Supozimi se të gjithë janë në nie mendje për sa u takon mendimeve, ndjenjave
dhe shqetësimeve të adoleshentit.
Teoritë
neopiazhetiane
Teoritë me të vona që integrojnë zbulimet
rreth vëmendjes, kujtesës dhe
perdorimit të strategjive me konceptet
e Piazhesë rreth mendimit të
fëmijëve dhe ndërtimit të dijeve.
Kendvështrimi
sociokulturor i Vigotskit
Sipas Vigotskit, cilët janië tre
faktorët kryesorë që ndikojni ne zhvillimin konjitiv?
Vigotski mendonte se veprimtaria
e njeriut duhet të kuptohet në kontekstin e mjedisit të tij kulturor.
Ai mbronte pikëpamjet se
strukturat dhe proceser tona mendore kanë lidhje me ndërveprimin tone me të
tjerët, se mjetet e kulturës, vecanërisht mjeti i gjuhës, janë faktorë kyc ne
zhvillim dhe se zona e zhvillimit proksimal ështe ajo në të cilën bëhet e mundur
qe individi të mësojë dhe të zhvillohet.
Cjane
mjetet psikologjike dhe pse jane të rëndësishme?
Mjetet psikologjike janë sistemet
e shenjave dhe simboleve si, per shembull, numrat dhe sistemet matematikore,
kodet dhe gjuhët qe mbështesin mësimin dhe zhvillimin konjitiv. Ato ndryshojnë proceset
e të menduarit, duke mundësuar dhe formësuar
mënyrat e të menduarit. Shumë nga
këto mjete përcillen nga të rriturit te fëmijët nëpërmjet ndërveprirneve dhe
mësimeve formale dhe informale.
Shpjegoni
si kthehet zhviilimi interpsikoiogjik në zhvillim intrapsikologjik?
Duke qene se ndërtohen gjate
veprimtarive të përbashkëta, proceset e larta mendore shfaqen fillimisht midis njerëzve.
Kur femijët marrin pjesë në veprimtari me të rritur apo me bashkëmoshatarë me
të aftë, ata shkëmbejnë idetë dhe mënyrat e te menduarit rreth koncepteve te
ndryshme apo shprehjes së tyre. Këto ide të bashkrëkrijuara përvetësohen nga femijët.
Pra, njohuritë, idetë, qëndrimet dhe vletar zhvillohen
përmes përvetësimit apo “berjes te
vetat” të mënyrave te mendimit dhe veprimit që gjenden në kulturën e një grupi njerëzish
dhe që transmetohen nga pjesëtarët me te aftë te grupit.
Cilat
jane dallimet midis këndvështrimeve të Piazhesë dhe Vigotskit rreth të folurit
vetjak dhe rolit të tij në zhvillim?
Kendvështrimi sociokulturor i
Vigotskit pranon se zhvillimi konjitiv eshtë i varur nga ndërveprimi shoqëror
dhe zhvillimi i gjuhës. Si shembull Vigotski ofron të folurit me vete që
fëmijët e përdorin per të drejtuar mendimin dhe veprimin e tyre në zgjidhjen e
një problemi të caktuar. Ne dallim nga Vigotski, Piazheja mbron pikëpamjen se
të folurit vetjak është një tregues i egocentrizmit të fëmijës. Per procesin e
të nxënit të fëmijës, Vigotski, me shumë sesa Piazheja, e vinte theksin te roli
i rëndesishëm i te rriturve dhe bashkëmoshatarëve me të aftë. Ndihma e të rriturve
është vecanërisht e rëndësishme në fazat e para kur fërnija fillon të ndërtojë
aftësitë e nevojshme për zgjidhjen e problemeve me të cilat do të përballet në
fazat e mëvonshme të jetës se tij.
Ciështë
zona e zhvillimit proksimal të nxënësit?
Ne cdo cast të zhvillimit, ka
disa probleme të caktuara që fëmija është në pragun e të qenit i gatshëm per ti
zgjidhur dhe disa te tjera të cilat janë përtej kapaciteteve të fëmijës. Zona e
zhvillirnit proksimal është zona ku fëmija nuk është ne gjendje të zgjidhë një problem
pa ndihrnë, por mund t’ia dale me sukses nën drejtimin e një te rrituri apo në
bashkëpunim me një bashkëmoshatat me
të avancuar.
Cilat
janfi dy kritikat apo kufizimet e teorisë sië Vigotskit‘?
Gjasat janë që Vigotski ta ketë
theksuar përtej masës se duhur rolin e ndërveprimit shoqeror ne zhvillimin
njerëzor. Fëmijët janë në gjendje t’i
zgjidhin disa gjëra në mënyrë te pavarur. Për më tepër, duke qenë se vdiq shume
i ti, Vigotski nuk arriti
te
zhvillonte dhe të përpunonte sa duhet teoritë e tij. Ato po përpunohen nga studentët
dhe mbështerësit e ti.
Teoria
sociokulturore
Thekson rolin e dialogur midis fëmijës dhe pjesëtarëve më të ditur të shoqërisë
në zhvillimin e fëmijës. Fëmijët e mësojnë kulturën e komunitetit te tyre (mënyrat e tyre te të menduarit dhe të
sjelljes) përmes këtyre ndërveprimeve.
Proceset
e ndërtuara me bashkepjesëmarrje
Jane proceset
në të cilat njerëzit ndërveprojnë
dhe bien në marrëveshje
(zakonisht në mënyrë gojore), për
të arritur një rezultat të
caktuar apo
per te zgjidhur një problem. Produkti final
merr formën e kontributit te të gjithë pjesëmarrësve.
Mjetet kulturore Mjetet
konkrete (kompjuterë, vizore etj.) dhe sistemet e simboleve (numrat, gjuha, grafikët) që i lejojnë
njerëzit në një shoqëri të komunikojne, të mendojnë, të zgjidhin probleme dhe të
krijojnë njohuri.
Monologu kolektiv Formë e të folurit
ne të cilën fëmijët flasin
në grup, por pa arritur të ndërveprojnë
apo të komunikojnë.
Të
folurit vetjak
Te folurit me vete i fëmijës i cili udheheq të menduarit dhe të vepruarit e
tij. Në analizë te fundit, kjo mënyrë te foluri transformohet në të folurit e
brendshëm pa zë.
Zona
e zhvillimi proksimal
Faze në të cilën një fëmijë mund të
realizojë një detyrë me ndihmën
dhe mbëshretjen e duhur.
Rrjedhojat
e teorive të Piazhesë dhe Vigotksit për punën e mësuesve
Cështë “problemi i përputhjes” që
përshkruhet nga Hunti?
“Problemi i perputhjes” ka të bëj
me faktin që nxënësit nuk duhet të mërziten
nga detyra shumë të thjeshta dhe as të mbeten pas per shkak të pamundësise per
të kuptuar. Sipas Huntit,
disekuilibrimi duhet të
balancohet me kujdes për të nxitur zhviliimin. Situatat që cojnë në gabime,
mund të ndihmojnë per të krijuar nivelin e duhur të disekuilibrimit.
Cshte
të nxënët aktiv? Pse teoria e Piazhesë për zhvillimin konjitiv përputhet me të
nxënët aktiv?
Koncepti themelor i Piazhesë ka të
bëjë me faktin që individi ndërton dijet e tij dhe që të nxënit është një
proces konstruktiv. Ne cdo nivel të zhviliimit konjitiv, nxënësit duhet të jenë
në gjendje të fusin në skemat e tyre informacionin që marrin. Per ta bërë këtë,
ata duhet ta përpunojnë informacionin në një farë mënyre. Kjo përvojë aktive/e
gjallë, edhe në nivelet më të hershme shkollore, duhet të përfshijë si
manipulimin fizik te objekteve, edhe manipulimin mendor të ideve. Si rregull i përgjithshëm,
nxënësit duhet të veprojnë, të manipuiojnë, të vëzhgojnë dhe, me pas, të
flasin dhe/ose te shkruajnë rreth
asaj që kanë përjetuar. Përvojat konkrete ofrojnë materialin e parë për proceset
e te menduarit. Komunikimi
me të tjerët i bën nxënësit të përdorin, të testojnë
dhe, ndonjëherë, të ndryshojnë
aftësitë e tyre te te menduarit.
Ckuptojmë
me të nxënët e asistuar dhe c’rol luajnë sistemet mbështetëse?
Te nxënët e asistuar apo pjesëmarrja e
drejtuar në klasë kërkon krijimin e sistemeve mbështetëse: kuptimin e nevojave
të nxënësve, dhënien e informacionit, sinjaleve, shenjave dhe nxitjes në kohën
dhe në masën e duhur, si dhe krijimin e mundësive që nxënësit të punojnë,
gjithnjë e
më shumë, në mënyrë të pavarur. Mësuesit
mund t’i ndihmojnë nxënësit të mësojnë duke i përshtatur materialet dhe
problemet me nivelet aktuale të nxënësve, duke u bërë shembull per ta
me aftësitë dhe mendimet e tyre,
duke i udhëhequr ata nëpër etapat e problemeve të ndërlikuara, duke zgjidhur
vetë një pjesë të problemit, duke dhënë shpjegime dhe gjykime të detajuara,
duke lejuar nxënesit të bëjnë ata
vete korrigjimin e problemit, si dhe duke drejtuar pyetje për të rifokusuar vëmendjen
e nxënësve.
Sistemet
mbështetëse
Skemat për të nxënit dhe zgjidhjen e problemeve. Mbështetja mund të jetë në
formën e fjalëve kyce, shenjave, sinjaleve nxitëse, copëzimin e problemit në
hapa,
dhënien e një shembulli, si dhe cdo
gjë tjetër që i lejon nxënësit të forcojnë pavarësinë në të mësuar.
Te
nxënët e asistuar
Dhënia e ndihmës strategjike në hapat fillestare të të nxënit, duke zvogëluar në
mënyrë graduale mbështetjen në kohën që nxënësit fitojnë më shumë pavarësi.
Fondet
e dijeve
Njohuritë që familjet dhe anëtarët e komunitetit kanë fituar në shumë aspekte të
punës, menaxhimit të shtëpisë dhe jetës fetare, të cilat mund të kthehen në
baza të procesit mësimor.
Zhvillimi
i gjuhës
Si
e zhvillojnië njerëzit gjuhën? Cili ështië roli i kulturës dhe mësimit?
Kulturat krijojnë fjalë per
konceptet që janë të rëndësishme per to. Fëmijët e zhvillojnë gjuhën gjatë kohës
që ndërtojnë aftësitë e reja konjitive, duke bërë përpjekje per te kuptuar ate
që dëgjojnë, per të gjetur strukturat dhe konceptuar rregullat. Ne këtë proces,
paragjykimet dhe rregullat që mbart cdo kulturë mund të kufizojnë kërkimin dhe
orientimin në identifikimin e strukturave. Shpërblimi dhe korrigjimi luan rol të
rëndësishëm në ndihmën që u jepet fëmijëve per të rregulluar
përdorimin e
gjuhës. Megjithatë, rëndësia me e madhe i takon proceseve te te menduarit të
vetë fëmijës.
Cilat janë njësitë përbërëse ti gjuhes? Kur bëhen 5 vjec, shumica e fëmijëve
arrijnë të zotërojnë të gjitha tingujt e gjuhës se tyre amtare. Kur është fjala
për fjalorin, njerëzit kuptojnë
me shumë fjalë
nga sa përdorin. Kur
mbushin 6 vjec, fëmijët kuptojnë deri ne 20 000 fjalë dhe përdorin rreth 2 600 fjalë.
Aftësia per të kuptuar fjalë që shprehin ide abstrakte dhe situata
hipotetike, zhvillohet më vonë,
krahas zhvillimit të aftësive konjitive. Ne kohën që Femijët arrijnë të kuptojnë
gramatikën, ata jane në gjendje të zbatojnë rregullat dhe, madje, edhe ta teprojnëme
përdorimin e tyre si, per shembull, në rastin e një kale shumë kala. Kuptimi i
mënyrës pësore të foljeve vjen pas kuptimit të mënyrës veprore.
Cfarë
kuptojm me pragmatizmin dhe vetedijesimin metagjuhësor?
Pragmatizmi ka të bëjë me
shprehitë që lidhen me përdorimin e gjuhës kur, ku, si dhe me kë duhet
folur.Vetëdijesimi metagjuhësor fillon rreth moshës 5 apo 6 vjec; dhe zgjerohet
gjatë gjithë jetes.
Cilat
janië përparësitë e mësimit të dy gjuhëve? Fëmijët anë në gjendje të mësojnë dy gjuhë njëherazi,
nëse kanë mundësitë e duhura në të dyja gjuhët. Njohja e me shumë se një gjuhe
ka perparësi konjitive, prandaj është e rëndësishme që fëmijët ta
ruajne gjuhën amtare në kohën që
mësojnë gjuhën tjetër. Kohame e mire per të mësuar shqiptimin e saktë është fëmijëria
e hershme, por në cdo moshë njerëzit janë të aftë të mësojnë një gjuhë të re.
Fakti që në fëmijëri mund të kemi dëgjuar njerëz
që flasin një gjuhë tjetër, ndihmon
në mësimin e asaj gjuhe në moshë të rritur.
Cilat janfi aftësitë më te rëndësishme
që ndihmojnë në mësimin e shkrimit dhe leximit?
Studimet kanë treguar se ekzistojnë
dy kategori të gjera aftësish që janë të rëndësishme per mësimin e shkrimit dhe
leximit: (1) të kuptuarit e tingujve
dhe kodeve dhe vetëdija se
shkronjat kanë emra, se tingujt shoqërohen me shkronja dhe se fjalët përbëhen
nga tingujt dhe (2) aftësitë që mundësojnë përdorimen e mjeteve dhe njohurive që
ndihmojnë për të përftuar të folurin, si fjalori shprehës dhe
receptiv, njohuritë sintaksore
dhe aftësia për të kuptuar dhe treguar ngjarje. Prindërit dhe mësuesit mund të nxisin
shprehitë
e shkrimit dhe leximit duke
lexuar së bashku me fëmijët, duke
u ritreguar historitë që lexojnë,
duke folur për to dhe duke kufizuar kohën që
kalojnë përpara televizorit.
Leksiku
shprehës fjalët
që një individ mund të thotë.
Leksiku
receptiv Fjalët
që një person mund të kuptojë në formën e folur dhe të shkruar.
Dygjuhesh
individ që ka
aftësinë të flasë dy gjuhë dhe të orientohet me të njëjtën lehtësi në të dyja
kulturat.
Teprimi
me rregullat
Zbatimi i një rregulli gramatikor apo sintaksor, edhe në rastet kur rregulli
nuk është i vlefshëm, si p.sh., një lumë — shumë luma.
Sintaksa Rendi i fjalëve në një frazë apo
fjali.
Pragmatizmi
Rregullat që përcaktojnë
kur dhe si duhet përdorur gjuha për të komunikuar me efektivitet në një culture
te caktuar
Vefëdijesimi
metagjuhësor Ndërgjegjësimi
për menyren vetjake të përdorimit të gjuhës.
Njegjuhësh
Që flet vetëm një
gjuhë.
Gjuha
e trashëguar
Gjuha që flitet në shtëpinë e nxënësit apo nga anëtarët e familjes së tij.
Dygjuhësia
e drejtpeshuar
Krijimi i shprehive në një gjuhë të dytë, pa humbur shprehitë në gjuhën e trashëguar.
Lindja
e prirjes për të shkruar e lexuar
Dijet dhe aftësitë që zhvillonen
zakonisht në vitet e moshës
parashkollore dhe që përbëjnë themelin
për zhvillimin e aftësive të
shkrimit dhe leximit në vitet e mëvonshme.